Liber VI	Liber VIII

Quieta Gallia Caesar, ut constituerat, in Italiam ad conventus agendosproficiscitur. Ibi cognoscit de Clodii caede [de] senatusque consultocertior factus, ut omnes iuniores Italiae coniurarent, delectum totaprovincia habere instituit. Eae res in Galliam Transalpinam celeriterperferuntur. Addunt ipsi et ad fingunt rumoribus Galli, quod res poscerevidebatur, retineri urbano motu Caesarem neque in tantis dissensionibus adexercitum venire posse. Hac impulsi occasione, qui iam ante se populiRomani imperio subiectos dolerent liberius atque audacius de bello consiliainire incipiunt. Indictis inter se principes Galliae conciliis silvestribusac remotis locis queruntur de Acconis morte; posse hunc casum ad ipsosrecidere demonstrant: miserantur communem Galliae fortunam: omnibuspollicitationibus ac praemiis deposcunt qui belli initium faciant et suicapitis periculo Galliam in libertatem vindicent. In primis rationem essehabendam dicunt, priusquam eorum clandestina consilia efferantur, ut Caesarab exercitu intercludatur. Id esse facile, quod neque legiones audeantabsente imperatore ex hibernis egredi, neque imperator sine praesidio adlegiones pervenire possit. Postremo in acie praestare interfici quam nonveterem belli gloriam libertatemque quam a maioribus acceperintrecuperare.

His rebus agitatis profitentur Carnutes se nullum periculum communissalutis causa recusare principesque ex omnibus bellum facturos pollicenturet, quoniam in praesentia obsidibus cavere inter se non possint ne resefferatur, ut iureiurando ac fide sanciatur, petunt, collatis militaribussignis, quo more eorum gravissima caerimonia continetur, ne facto initiobelli ab reliquis deserantur. Tum collaudatis Carnutibus, dato iureiurandoab omnibus qui aderant, tempore eius rei constituto ab concilio disceditur.

Vbi ea dies venit, Carnutes Cotuato et Conconnetodumno ducibus,desperatis hominibus, Cenabum signo dato concurrunt civesque Romanos, quinegotiandi causa ibi constiterant, in his Gaium Fufium Citam, honestumequitem Romanum, qui rei frumentariae iussu Caesaris praeerat, interficiuntbonaque eorum diripiunt. Celeriter ad omnes Galliae civitates famaperfertur. Nam ubicumque maior atque illustrior incidit res, clamore peragros regionesque significant; hunc alii deinceps excipiunt et proximistradunt, ut tum accidit. Nam quae Cenabi oriente sole gesta essent, anteprimam confectam vigiliam in finibus Arvernorum audita sunt, quod spatiumest milium passuum circiter centum LX.

Simili ratione ibi Vercingetorix, Celtilli filius, Arveruus, summaepotentiae adulescens, cuius pater principatum Galliae totius obtinuerat etob eam causam, quod regnum appetebat, ab civitate erat interfectus,convocatis suis clientibus facile incendit. Cognito eius consilio ad armaconcurritur. Prohibetur ab Gobannitione, patruo suo, reliquisqueprincipibus, qui hanc temptandam fortunam non existimabant; expellitur exoppido Gergovia; non destitit tamen atque in agris habet dilectum egentiumac perditorum. Hac coacta manu, quoscumque adit ex civitate ad suamsententiam perducit; hortatur ut communis libertatis causa arma capiant,magnisque coactis copiis adversarios suos a quibus paulo ante erat eiectusexpellit ex civitate. Rex ab suis appellatur. Dimittit quoque versuslegationes; obtestatur ut in fide maneant. Celeriter sibi Senones,Parisios, Pictones, Cadurcos, Turonos, Aulercos, Lemovices, Andosreliquosque omnes qui Oceanum attingunt adiungit: omnium consensu ad eumdefertur imperium. Qua oblata potestate omnibus his civitatibus obsidesimperat, certum numerum militum ad se celeriter adduci iubet, armorumquantum quaeque civitas domi quodque ante tempus efficiat constituit; inprimis equitatui studet. Summae diligentiae summam imperi severitatemaddit; magnitudine supplici dubitantes cogit. Nam maiore commisso delictoigni atque omnibus tormentis necat, leviore de causa auribus desectis autsingulis effossis oculis domum remittit, ut sint reliquis documento etmagnitudine poenae perterreant alios.

His suppliciis celeriter coacto exercitu Lucterium Cadurcum, summaehominem audaciae, cum parte copiarum in Rutenos mittit; ipse in Biturigesproficiscitur. Eius adventu Bituriges ad Aeduos, quorum erant in fide,legatos mittunt subsidium rogatum, quo facilius hostium copias sustinerepossint. Aedui de consilio legatorum, quos Caesar ad exercitum reliquerat,copias equitatus peditatusque subsidio Biturigibus mittunt. Qui cum adflumen Ligerim venissent, quod Bituriges ab Aeduis dividit, paucos dies ibimorati neque flumen transire ausi domum revertuntur legatisque nostrisrenuntiant se Biturigum perfidiam veritos revertisse, quibus id consilifuisse cognoverint, ut, si flumen transissent, una ex parte ipsi, alteraArverni se circumsisterent. Id eane de causa, quam legatis pronuntiarunt,an perfidia adducti fecerint, quod nihil nobis constat, non videtur procerto esse proponendum. Bituriges eorum discessu statim cum Arvernisiunguntur.

His rebus in Italiam Caesari nuntiatis, cum iam ille urbanas resvirtute Cn. Pompei commodiorem in statum pervenisse intellegeret, inTransalpinam Galliam profectus est. Eo cum venisset, magna difficultateadficiebatur, qua ratione ad exercitum pervenire posset. Nam si legiones inprovinciam arcesseret, se absente in itinere proelio dimicaturasintellegebat; si ipse ad exercitum contenderet, ne eis quidem eo temporequi quieti viderentur suam salutem recte committi videbat.

Interim Lucterius Cadurcus in Rutenos missus eam civitatem Arvernisconciliat. Progressus in Nitiobriges et Gabalos ab utrisque obsides accipitet magna coacta manu in provinciam Narbonem versus eruptionem facerecontendit. Qua re nuntiata Caesar omnibus consiliis antevertendumexistimavit, ut Narbonem proficisceretur. Eo cum venisset, timentesconfirmat, praesidia in Rutenis provincialibus, Volcis Arecomicis,Tolosatibus circumque Narbonem, quae loca hostibus erant finitima,constituit; partem copiarum ex provincia supplementumque, quod ex Italiaadduxerat, in Helvios, qui fines Arvernorum contingunt, convenire iubet.

His rebus comparatis, represso iam Lucterio et remoto, quod intrareintra praesidia periculosum putabat, in Helvios proficiscitur. Etsi monsCevenna, qui Arvernos ab Helviis discludit, durissimo tempore annialtissima nive iter impediebat, tamen discussa nive sex in altitudinempedum atque ita viis patefactis summo militum sudore ad fines Arvernorumpervenit. Quibus oppressis inopinantibus, quod se Cevenna ut muro munitosexistimabant, ac ne singulari quidem umquam homini eo tempore anni semitaepatuerant, equitibus imperat, ut quam latissime possint vagentur et quammaximum hostibus terrorem inferant. Celeriter haec fama ac nuntiis adVercingetorigem perferuntur; quem perterriti omnes Arverni circumsistuntatque obsecrant, ut suis fortunis consulat, neve ab hostibus diripiautur,praesertim cum videat omne ad se bellum translatum. Quorum ille precibusper motus castra ex Biturigibus movet in Arveruos versus.

At Caesar biduum in his locis moratus, quod haec de Vercingetorige usuventura opinione praeceperat, per causam supplementi equitatusque cogendiab exercitu discedit; Brutum adulescentem his copiis praeficit; hunc monet,ut in omnes partes equites quam latissime pervagentur: daturum se operam,ne longius triduo ab castris absit. His constitutis rebus suisinopinantibus quam maximis potest itineribus Viennam pervenit. Ibi nactusrecentem equitatum, quem multis ante diebus eo praemiserat, neque diurnoneque nocturno itinere intermisso per fines Aeduorum in Lingones contendit,ubi duae legiones hiemabant, ut, si quid etiam de sua salute ab Aeduisiniretur consili, celeritate praecurreret. Eo cum pervenisset, ad reliquaslegiones mittit priusque omnes in unum locum cogit quam de eius adventuArvernis nuntiari posset. Hac re cognita Vercingetorix rursus in Biturigesexercitum reducit atque inde profectus Gorgobinam, Boiorum oppidum, quosibi Helvetico proelio victos Caesar collocaverat Aeduisque attribuerat,oppugnare instituit.

Magnam haec res Caesari difficultatem ad consilium capiendumadferebat, si reliquam partem hiemis uno loco legiones contineret, nestipendiariis Aeduorum expugnatis cuncta Gallia deficeret, quod nullumamicis in eo praesidium videretur positum esse; si maturius ex hiberniseduceret, ne ab re frumentaria duris subvectionibus laboraret. Praestarevisum est tamen omnis difficultates perpeti, quam tanta contumelia acceptaomnium suorum voluntates alienare. Itaque cohortatus Aeduos de supportandocommeatu praemittit ad Boios qui de suo adventu doceant hortenturque ut infide maneant atque hostium impetum magno animo sustineant. Duabus Agedincilegionibus atque impedimentis totius exercitus relictis ad Boiosproficiscitur.

Altero die cum ad oppidum Senonum Vellaunodunum venisset, ne quem postse hostem relinqueret, quo expeditiore re frumentaria uteretur, oppugnareinstituit idque biduo circumvallavit; tertio die missis ex oppido legatisde deditione arma conferri, iumenta produci, sescentos obsides dari iubet.Ea qui conficeret, C. Trebonium legatum relinquit. Ipse, ut quam primumiter faceret, Cenabum Carnutum proficiscitur; qui tum primum allato nuntiode oppugnatione Vellaunoduni, cum longius eam rem ductum iri existimarent,praesidium Cenabi tuendi causa, quod eo mitterent, comparabant. Huc biduopervenit. Castris ante oppidum positis diei tempore exclusus in posterumoppugnationem differt quaeque ad eam rem usui sint militibus imperat et,quod oppidum Cenabum pons fluminis Ligeris contingebat, veritus ne noctu exoppido profugerent, duas legiones in armis excubare iubet. Cenabenses pauloante mediam noctem silentio ex oppido egressi flumen transire coeperunt.Qua re per exploratores nuntiata Caesar legiones quas expeditas esseiusserat portis incensis intromittit atque oppido potitur, perpaucis exhostium numero desideratis quin cuncti caperentur, quod pontis atqueitinerum angustiae multitudinis fugam intercluserant. Oppidum diripit atqueincendit, praedam militibus donat, exercitum Ligerem traducit atque inBiturigum fines pervenit.

Vercingetorix, ubi de Caesaris adventu cognovit, oppuguatione destititatque obviam Caesari proficiscitur. Ille oppidum Biturigum positum in viaNoviodunum oppugnare instituerat. Quo ex oppido cum legati ad eum venissentoratum ut sibi ignosceret suaeque vitae consuleret, ut celeritate reliquasres conficeret, qua pleraque erat consecutus, arma conferri, equos produci,obsides dari iubet. Parte iam obsidum tradita, cum reliquaadministrarentur, centurionibus et paucis militibus intromissis, qui armaiumentaque conquirerent, equitatus hostium procul visus est, qui agmenVercingetorigis antecesserat. Quem simul atque oppidani conspexerunt atquein spem auxili venerunt, clamore sublato arma capere, portas claudere,murum complere coeperunt. Centuriones in oppido, cum ex significationeGallorum novi aliquid ab eis iniri consili intellexissent, gladiisdestrictis portas occupaverunt suosque omnes incolumes receperunt.

Caesar ex castris equitatum educi iubet, proelium equestre committit:laborantibus iam suis Germanos equites circiter CCCC summittit, quos abinitio habere secum instituerat. Eorum impetum Galli sustinere nonpotuerunt atque in fugam coniecti multis amissis se ad agmen receperunt.Quibus profligatis rursus oppidani perterriti comprehensos eos, quorumopera plebem concitatam existimabant, ad Caesarem perduxerunt seseque eidediderunt. Quibus rebus confectis, Caesar ad oppidum Avaricum, quod eratmaximum munitissimumque in finibus Biturigum atque agri fertilissimaregione, profectus est, quod eo oppido recepto civitatem Biturigum se inpotestatem redacturum confidebat.

Vercingetorix tot continuis incommodis Vellaunoduni, Cenabi, Novioduniacceptis suos ad concilium convocat. Docet longe alia ratione esse bellumgerendum atque antea gestum sit. Omnibus modis huic rei studendum, utpabulatione et commeatu Romani prohibeantur. Id esse facile, quod equitatuipsi abundent et quod anni tempore subleventur. Pabulum secari non posse;necessario dispersos hostes ex aedificiis petere: hos omnes cotidie abequitibus deligi posse. Praeterea salutis causa rei familiaris commodaneglegenda: vicos atque aedificia incendi oportere hoc spatio ab via quoqueversus, quo pabulandi causa adire posse videantur. Harum ipsis rerum copiamsuppetere, quod, quorum in finibus bellum geratur, eorum opibussubleventur: Romanos aut inopiam non laturos aut magno periculo longius abcastris processuros; neque interesse, ipsosne interficiant, impedimentisneexuant, quibus amissis bellum geri non possit. Praeterea oppida incendioportere, quae non munitione et loci natura ab omni sint periculo tuta, neusuis sint ad detractandam militiam receptacula neu Romanis proposita adcopiam commeatus praedamque tollendam. Haec si gravia aut acerba videantur,multo illa gravius aestimare, liberos, coniuges in servitutem abstrahi,ipsos interfici; quae sit necesse accidere victis.

Omnium consensu hac sententia probata uno die amplius XX urbesBiturigum incenduntur. Hoc idem fit in reliquis civitatibus: in omnibuspartibus incendia conspiciuntur; quae etsi magno cum dolore omnes ferebant,tamen hoc sibi solati proponebant, quod se prope explorata victoriaceleriter amissa reciperaturos confidebant. Deliberatur de Avarico incommuni concilio, incendi placeret an defendi. Procumbunt omnibus Gallis adpedes Bituriges, ne pulcherrimam prope totius Galliae urbem, quae praesidioet ornamento sit civitati, suis manibus succendere cogerentur: facile seloci natura defensuros dicunt, quod prope ex omnibus partibus flumine etpalude circumdata unum habeat et perangustum aditum. Datur petentibus veniadissuadente primo Vercingetorige, post concedente et precibus ipsorum etmisericordia vulgi. Defensores oppido idonei deliguntur.

Vercingetorix minoribus Caesarem itineribus subsequitur et locumcastris deligit paludibus silvisque munitum ab Avarico longe milia passuumXVI. Ibi per certos exploratores in singula diei tempora quae ad Avaricumagerentur cognoscebat et quid fieri vellet imperabat. Omnes nostraspabulationes frumentationesque observabat dispersosque, cum longiusnecessario procederent, adoriebatur magnoque incommodo adficiebat, etsi,quantum ratione provideri poterat, ab nostris occurrebatur, ut incertistemporibus diversisque itineribus iretur.

Castris ad eam partem oppidi positis Caesar, quae intermissa [a]flumine et a paludibus aditum, ut supra diximus, angustum habebat, aggeremapparare, vineas agere, turres duas constituere coepit: nam circumvallareloci natura prohibebat. De re frumentaria Boios atque Aeduos adhortari nondestitit; quorum alteri, quod nullo studio agebant, non multum adiuvabant,alteri non magnis facultatibus, quod civitas erat exigua et infirma,celeriter quod habuerunt consumpserunt. Summa difficultate rei frumentariaeadfecto exercitu tenuitate Boiorum, indiligentia Aeduorum, incendiisaedificiorum, usque eo ut complures dies frumento milites caruerint etpecore ex longinquioribus vicis adacto extremam famem sustentarent, nullatamen vox est ab eis audita populi Romani maiestate et superioribusvictoriis indigna. Quin etiam Caesar cum in opere singulas legionesappellaret et, si acerbius inopiam ferrent, se dimissurum oppugnationemdiceret, universi ab eo, ne id faceret, petebant: sic se complures anuosillo imperante meruisse, ut nullam ignominiam acciperent, nusquam infectare discederent: hoc se ignominiae laturos loco, si inceptam oppugnationemreliquissent: praestare omnes perferre acerbitates, quam non civibusRomanis, qui Cenabi perfidia Gallorum interissent, parentarent. Haec eademcenturionibus tribunisque militum mandabant, ut per eos ad Caesaremdeferrentur.

Cum iam muro turres appropinquassent, ex captivis Caesar cognovitVercingetorigem consumpto pabulo castra movisse propius Avaricum atqueipsum cum equitatu expeditisque, qui inter equites proeliari consuessent,insidiarum causa eo profectum, quo nostros postero die pabulatum venturosarbitraretur. Quibus rebus cognitis media nocte silentio profectus adhostium castra mane pervenit. Illi celeriter per exploratores adventuCaesaris cognito carros impedimentaque sua in artiores silvas abdiderunt,copias omnes in loco edito atque aperto instruxerunt. Qua re nuntiataCaesar celeriter sarcinas conferri, arma expediri iussit.

Collis erat leniter ab infimo acclivis. Hunc ex omnibus fere partibuspalus difficilis atque impedita cingebat non latior pedibus quinquaginta.Hoc se colle interruptis pontibus Galli fiducia loci continebantgeneratimque distributi in civitates omnia vada ac saltus eius paludisobtinebant sic animo parati, ut, si eam paludem Romani perrumpereconarentur, haesitantes premerent ex loco superiore; ut qui propinquitatemloci videret paratos prope aequo Marte ad dimicandum existimaret, quiiniquitatem condicionis perspiceret inani simulatione sese ostentarecognosceret. Indignantes milites Caesar, quod conspectum suum hostesperferre possent tantulo spatio interiecto, et signum proeli exposcentesedocet, quanto detrimento et quot virorum fortium morte necesse sitconstare victoriam; quos cum sic animo paratos videat, ut nullum pro sualaude periculum recusent, summae se iniquitatis condemnari debere, nisieorum vitam sua salute habeat cariorem. Sic milites consolatus eodem diereducit in castra reliquaque quae ad oppugnationem pertinebant oppidiadministrare instituit.

Vercingetorix, cum ad suos redisset, proditionis insimulatus, quodcastra propius Romanos movisset, quod cum omni equitatu discessisset, quodsine imperio tantas copias reliquisset, quod eius discessu Romani tantaopportunitate et celeritate venissent: non haec omnia fortuito aut sineconsilio accidere potuisse; regnum illum Galliae malle Caesaris concessuquam ipsorum habere beneficio--tali modo accusatus ad haec respondit: Quodcastra movisset, factum inopia pabuli etiam ipsis hortantibus; quod propiusRomanos accessisset, persuasum loci opportunitate, qui se ipsum munitionedefenderet: equitum vero operam neque in loco palustri desiderari debuisseet illic fuisse utilem, quo sint profecti. Summam imperi se consulto nullidiscedentem tradidisse, ne is multitudinis studio ad dimicandumimpelleretur; cui rei propter animi mollitiem studere omnes videret, quoddiutius laborem ferre non possent. Romani si casu intervenerint, fortunae,si alicuius indicio vocati, huic habendam gratiam, quod et paucitatem eorumex loco superiore cognoscere et virtutem despicere potuerint, qui dimicarenon ausi turpiter se in castra receperint. Imperium se ab Caesare perproditionem nullum desiderare, quod habere victoria posset, quae iam essetsibi atque omnibus Gallis explorata: quin etiam ipsis remittere, si sibimagis honorem tribuere, quam ab se salutem accipere videantur. "Haec utintellegatis," inquit, "a me sincere pronuntiari, audite Romauos milites."Producit servos, quos in pabulatione paucis ante diebus exceperat et famevinculisque excruciaverat. Hi iam ante edocti quae interrogatipronuntiarent, milites se esse legionarios dicunt; fame et inopia adductosclam ex castris exisse, si quid frumenti aut pecoris in agris reperirepossent: simili omnem exercitum inopia premi, nec iam vires sufficerecuiusquam nec ferre operis laborem posse: itaque statuisse imperatorem, sinihil in oppugnatione oppidi profecissent, triduo exercitum deducere."Haec," inquit, "a me," Vercingetorix, "beneficia habetis, quem proditionisinsimulatis; cuius opera sine vestro sanguine tantum exercitum victoremfame consumptum videtis; quem turpiter se ex fuga recipientem ne quacivitas suis finibus recipiat a me provisum est."

Conclamat omnis multitudo et suo more armis concrepat, quod facere ineo consuerunt cuius orationem approbant: summum esse Vercingetorigem ducem,nec de eius fide dubitandum, nec maiore ratione bellum administrari posse.Statuunt, ut X milia hominum delecta ex omnibus copiis in oppidummittantur, nec solis Biturigibus communem salutem committendam censent,quod paene in eo, si id oppidum retinuissent, summam victoriae constareintellegebant.

Singulari militum nostrorum virtuti consilia cuiusque modi Gallorumoccurrebant, ut est summae genus sollertiae atque ad omnia imitanda etefficienda, quae ab quoque traduntur, aptissimum. Nam et laqueis falcesavertebant, quas, cum destinaverant, tormentis introrsus reducebant, etaggerem cuniculis subtrahebant, eo scientius quod apud eos magnae suntferrariae atque omne genus cuniculorum notum atque usitatum est. Totumautem murum ex omni parte turribus contabulaverant atque has coriisintexerant. Tum crebris diurnis nocturnisque eruptionibus aut aggeri igneminferebant aut milites occupatos in opere adoriebantur, et nostrarumturrium altitudinem, quantum has cotidianus agger expresserat, commississuarum turrium malis adaequabant, et apertos cuniculos praeusta etpraeacuta materia et pice fervefacta et maximi ponderis saxis morabanturmoenibusque appropinquare prohibebant.

Muri autem omnes Gallici hac fere forma sunt. Trabes derectaeperpetuae in longitudinem paribus intervallis, distantes inter se binospedes, in solo collocantur. Hae revinciuntur introrsus et multo aggerevestiuntur: ea autem, quae diximus, intervalla grandibus in fronte saxiseffarciuntur. His collocatis et coagmentatis alius insuper ordo additur, utidem illud intervallum servetur neque inter se contingant trabes, sedparibus intermissae spatiis singulae singulis saxis interiectis artecontineantur. Sic deinceps omne opus contexitur, dum iusta muri altitudoexpleatur. Hoc cum in speciem varietatemque opus deforme non est alternistrabibus ac saxis, quae rectis lineis suos ordines servant, tum adutilitatem et defensionem urbium summam habet opportunitatem, quod et abincendio lapis et ab ariete materia defendit, quae perpetuis trabibus pedesquadragenos plerumque introrsus revincta neque perrumpi neque distrahipotest.

His tot rebus impedita oppugnatione milites, cum toto tempore frigoreet assiduis imbribus tardarentur, tamen continenti labore omnia haecsuperaverunt et diebus XXV aggerem latum pedes CCCXXX, altum pedes LXXXexstruxerunt. Cum is murum hostium paene contingeret, et Caesar ad opusconsuetudine excubaret militesque hortaretur, ne quod omnino tempus abopere intermitteretur, paulo ante tertiam vigiliam est animadversum fumareaggerem, quem cuniculo hostes succenderant, eodemque tempore toto muroclamore sublato duabus portis ab utroque latere turrium eruptio fiebat,alii faces atque aridam materiem de muro in aggerem eminus iaciebant, picemreliquasque res, quibus ignis excitari potest, fundebant, ut quo primumcurreretur aut cui rei ferretur auxilium vix ratio iniri posset. Tamen,quod instituto Caesaris semper duae legiones pro castris excubabantpluresque partitis temporibus erant in opere, celeriter factum est, ut aliieruptionibus resisterent, alii turres reducerent aggeremque interscinderent, omnis vero ex castris multitudo ad restinguendum concurreret.

Cum in omnibus locis consumpta iam reliqua parte noctis pugnaretur,semperque hostibus spes victoriae redintegraretur, eo magis, quod deustospluteos turrium videbant nec facile adire apertos ad auxiliandumanimadvertebant, semperque ipsi recentes defessis succederent omnemqueGalliae salutem in illo vestigio temporis positam arbitrarentur, acciditinspectantibus nobis quod dignum memoria visum praetereundum nonexistimavimus. Quidam ante portam oppidi Gallus per manus sebi ac picistraditas glebas in ignem e regione turris proiciebat: scorpione ab lateredextro traiectus exanimatusque concidit. Hunc ex proximis unus iacentemtransgressus eodem illo munere fungebatur; eadem ratione ictu scorpionisexanimato alteri successit tertius et tertio quartus, nec prius ille est apropugnatoribus vacuus relictus locus quam restincto aggere atque omni exparte summotis hostibus finis est pugnandi factus.

Omnia experti Galli, quod res nulla successerat, postero die consiliumceperunt ex oppido profugere hortante et iubente Vercingetorige. Idsilentio noctis conati non magna iactura suorum sese effecturos sperabant,propterea quod neque longe ab oppido castra Vercingetorigis aberant, etpalus, quae perpetua intercedebat, Romanos ad insequendum tardabat. Iamquehoc facere noctu apparabant, cum matres familiae repente in publicumprocurrerunt flentesque proiectae ad pedes suorum omnibus precibuspetierunt, ne se et communes liberos hostibus ad supplicium dederent, quosad capiendam fugam naturae et virium infirmitas impediret. Vbi eos insententia perstare viderunt, quod plerumque in summo periculo timormisericordiam non recipit, conclamare et significare de fuga Romaniscoeperunt. Quo timore perterriti Galli, ne ab equitatu Romanorum viaepraeoccuparentur, consilio destiterunt.

Postero die Caesar promota turri perfectisque operibus quae facereinstituerat, magno coorto imbre non inutilem hanc ad capiendum consiliumtempestatem arbitratus est, quod paulo incautius custodias in murodispositas videbat, suosque languidius in opere versari iussit et quidfieri vellet ostendit. Legionibusque intra vineas in occulto expeditis,cohortatus ut aliquando pro tantis laboribus fructum victoriae perciperent,eis qui primi murum ascendissent praemia proposuit militibusque signumdedit. Illi subito ex omnibus partibus evolaverunt murumque celeritercompleverunt.

Hostes re nova perterriti muro turribusque deiecti in foro ac locispatentioribus cuneatim constiterunt, hoc animo ut si qua ex parte obviamcontra veniretur acie instructa depugnarent. Vbi neminem in aequum loeumsese demittere, sed toto undique muro circum fundi viderunt, veriti neomnino spes fugae tolleretur, abiectis armis ultimas oppidi partescontinenti impetu petiverunt, parsque ibi, cum angusto exitu portarum seipsi premerent, a militibus, pars iam egressa portis ab equitibus estinterfecta; nec fuit quisquam, qui praedae studeret. Sic et Cenabi caede etlabore operis incitati non aetate confectis, non mulieribus, non infantibuspepercerunt. Denique ex omni numero, qui fuit circiter milium XL, vix DCCC,qui primo clamore audito se ex oppido eiecerunt, incolumes adVercingetorigem pervenerunt. Quos ille multa iam nocte silentio ex fugaexcepit, veritus ne qua in castris ex eorum concursu et misericordia vulgiseditio oreretur, ut procul in via dispositis familiaribus suisprincipibusque civitatum disparandos deducendosque ad suos curaret, quaecuique civitati pars castrorum ab initio obvenerat.

Postero die concilio convocato consolatus cohortatusque est ne seadmodum animo demitterent, ne perturbarentur incommodo. Non virtute nequein acie vicisse Romanos, sed artificio quodam et scientia oppugnationis,cuius rei fuerint ipsi imperiti. Errare, si qui in bello omnes secundosrerum proventus exspectent. Sibi numquam placuisse Avaricum defendi, cuiusrei testes ipsos haberet; sed factum imprudentia Biturigum et nimiaobsequentia reliquorum uti hoc incommodum acciperetur. Id tamen seceleriter maioribus commodis sanaturum. Nam quae ab reliquis Galliscivitates dissentirent, has sua diligentia adiuncturum atque unum consiliumtotius Galliae effecturum, cuius consensui ne orbis quidem terrarum possitobsistere; idque se prope iam effectum habere. Interea aequum esse ab eiscommunis salutis causa impetrari ut castra munire instituerent, quofacilius repentinos hostium impetus sustinerent.

Fuit haec oratio non ingrata Gallis, et maxime, quod ipse animo nondefecerat tanto accepto incommodo neque se in occultum abdiderat etconspectum multitudinis fugerat; plusque animo providere et praesentireexistimabatur, quod re integra primo incendendum Avaricum, post deserendumcensuerat. Itaque ut reliquorum imperatorum res adversae auctoritatemminuunt, sic huius ex contrario dignitas incommodo accepto in diesaugebatur. Simul in spem veniebant eius adfirmatione de reliquisadiungendis civitatibus; primumque eo tempore Galli castra munireinstituerunt et sic sunt animo confirmati, homines insueti laboris, utomnia quae imperarentur sibi patienda existimarent.

Nec minus quam est pollicitus Vercingetorix animo laborabat utreliquas civitates adiungeret, atque eas donis pollicitationibusquealliciebat. Huic rei idoneos homines deligebat, quorum quisque aut orationesub dola aut amicitia facillime capere posset. Qui Avarico expugnatorefugerant, armandos vestiendosque curat; simul, ut deminutae copiaeredintegrarentur, imperat certum numerum militum civitatibus, quem et quamante diem in castra adduci velit, sagittariosque omnes, quorum eratpermagnus numerus in Gallia, conquiri et ad se mitti iubet. His rebusceleriter id quod Avarici deperierat expletur. Interim Teutomatus,Olloviconis filius, rex Nitiobrigum, cuius pater ab senatu nostro amicuserat appellatus, cum magno equitum suorum numero et quos ex Aquitaniaconduxerat ad eum pervenit.

Caesar Avarici complures dies commoratus summamque ibi copiam frumentiet reliqui commeatus nactus exercitum ex labore atque inopia refecit. Iamprope hieme confecta cum ipso anni tempore ad gerendum bellum vocaretur etad hostem proficisci constituisset, sive eum ex paludibus silvisque eliceresive obsidione premere posset, legati ad eum principes Aeduorum veniuntoratum ut maxime necessario tempore civitati subveniat: Summo esse inpericulo rem, quod, cum singuli magistratus antiquitus creari atque regiampotestatem annum obtinere consuessent, duo magistratum gerant et se uterqueeorum legibus creatum esse dicat. Horum esse alterum Convictolitavem,florentem et illustrem adulescentem, alterum Cotum, antiquissima familianatum atque ipsum hominem summae potentiae et magnae cognationis, cuiusfrater Valetiacus proximo anno eundem magistratum gesserit. Civitatem esseomnem in armis; divisum senatum, divisum populum, suas cuiusque eorumclientelas. Quod si diutius alatur controversia, fore uti pars cum partecivitatis confligat. Id ne accidat, positum in eius diligentia atqueauctoritate.

Caesar, etsi a bello atque hoste discedere detrimentosum esseexistimabat, tamen non ignorans quanta ex dissensionibus incommoda oririconsuessent, ne tanta et tam coniuncta populo Romano civitas, quam ipsesemper aluisset omnibusque rebus ornasset, ad vim atque arma descenderet,atque ea pars quae minus sibi confideret auxilia a Vercingetorigearcesseret, huic rei praevertendum existimavit et, quod legibus Aeduorumeis, qui summum magistra tum obtinerent, excedere ex finibus non liceret,ne quid de iure aut de legibus eorum deminuisse videretur, ipse in Aeduosproficisci statuit senatumque omnem et quos inter controversia esset ad seDecetiam evocavit. Cum prope omnis civitas eo convenisset, docereturquepaucis clam convocatis alio loco, alio tempore atque oportuerit fratrem afratre renuntiatum, cum leges duo ex una familia vivo utroque non solummagistratus creari vetarent, sed etiam in senatu esse prohiberent, Cotumimperium deponere coegit, Convictolitavem, qui per sacerdotes morecivitatis intermissis magistratibus esset creatus, potestatem obtinereiussit.

Hoc decreto interposito cohortatus Aeduos, ut controversiarum acdissensionis obliviscerentur atque omnibus omissis his rebus huic belloservirent eaque quae meruissent praemia ab se devicta Gallia exspectarentequitatumque omnem et peditum milia decem sibi celeriter mitterent, quae inpraesidiis rei frumentariae causa disponeret, exercitum in duas partesdivisit: quattuor legiones in Senones Parisiosque Labieno ducendas dedit,sex ipse in Arvernos ad oppidum Gergoviam secundum flumen Elaver duxit;equitatus partem illi attribuit, partem sibi reliquit. Qua re cognitaVercingetorix omnibus interruptis eius fluminis pontibus ab altera fluminisparte iter facere coepit.

Cum uterque utrimque exisset exercitus, in conspectu fereque e regionecastris castra ponebant dispositis exploratoribus, necubi effecto ponteRomani copias traducerent. Erat in magnis Caesaris difficultatibus res, nemaiorem aestatis partem flumine impediretur, quod non fere ante autumnumElaver vado transiri solet. Itaque, ne id accideret, silvestri loco castrispositis e regione unius eorum pontium, quos Vercingetorix rescindendoscuraverat, postero die cum duabus legionibus in occulto restitit; reliquascopias cum omnibus impedimentis, ut consueverat, misit, apertis quibusdamcohortibus, uti numerus legionum constare videretur. His quam longissimepossent egredi iussis, eum iam ex diei tempore coniecturam ceperat incastra perventum, isdem sublicis, quarum pars inferior integra remanebat,pontem reficere coepit. Celeriter effecto opere legionibusque traductis etloco castris idoneo delecto reliquas copias revocavit. Vercingetorix recognita, ne contra suam voluntatem dimicare cogeretur, magnis itineribusantecessit.

Caesar ex eo loco quintis castris Gergoviam pervenit equestrique eodie proelio levi facto perspecto urbis situ, quae posita in altissimo monteomnes aditus difficiles habebat, de expugnatione desperavit, de obsessionenon prius agendum constituit, quam rem frumentariam expedisset. AtVercingetorix castris, prope oppidum positis, mediocribus circum seintervallis separatim singularum civitatum copias collocaverat atqueomnibus eius iugi collibus occupatis, qua despici poterat, horribilemspeciem praebebat; principesque earum civitatum, quos sibi ad consiliumcapiendum delegerat, prima luce cotidie ad se convenire iubebat, seu quidcommunicandum, seu quid administrandum videretur; neque ullum fere diemintermittebat quin equestri proelio interiectis sagittariis, quid in quoqueesset animi ac virtutis suorum perspiceret. Erat e regione oppidi collissub ipsis radicibus montis, egregie munitus atque ex omni partecircumcisus; quem si tenerent nostri, et aquae magna parte et pabulationelibera prohibituri hostes videbantur. Sed is locus praesidio ab his nonnimis firmo tenebatur. Tamen silentio noctis Caesar ex castris egressus,priusquam subsidio ex oppido veniri posset, deiecto praesidio potitus locoduas ibi legiones collocavit fossamque duplicem duodenum pedum a maioribuscastris ad minora perduxit, ut tuto ab repentino hostium incursu etiamsinguli commeare possent.

Dum haec ad Gergoviam geruntur, Convictolitavis Aeduus, cuimagistratum adiudicatum a Caesare demonstravimus, sollicitatus ab Arvernispecunia cum quibusdam adulescentibus colloquitur; quorum erat princepsLitaviccus atque eius fratres, amplissima familia nati adulescentes. Cumhis praemium communicat hortaturque, ut se liberos et imperio natosmeminerint. Vnam esse Aeduorum civitatem, quae certissimam Galliaevictoriam detineat; eius auctoritate reliquas contineri; qua traducta locumconsistendi Romanis in Gallia non fore. Esse nonnullo se Caesaris beneficioadfectum, sic tamen, ut iustissimam apud eum causam obtinuerit; sed pluscommuni libertati tribuere. Cur enim potius Aedui de suo iure et de legibusad Caesarem disceptatorem, quam Romani ad Aeduos veniant? Celeriteradulescentibus et oratione magistratus et praemio deductis, cum se velprincipes eius consili fore profiterentur, ratio perficiendi quaerebatur,quod civitatem temere ad suscipiendum bellum adduci posse non confidebant.Placuit ut Litaviccus decem illis milibus, quae Caesari ad bellummitterentur, praeficeretur atque ea ducenda curaret, fratresque eius adCaesarem praecurrerent. Reliqua qua ratione agi placeat constituunt.

Litaviccus accepto exercitu, cum milia passuum circiter XXX abGergovia abesset, convocatis subito militibus lacrimans, "Quoproficiscimur," inquit, "milites? Omnis noster equitatus, omnis nobilitasinteriit; principes civitatis, Eporedorix et Viridomarus, insimulatiproditionis ab Romanis indicta causa interfecti sunt. Haec ab ipsiscognoscite, qui ex ipsa caede fugerunt: nam ego fratribus atque omnibusmeis propinquis interfectis dolore prohibeor, quae gesta sunt,pronuntiare." Producuntur hi quos ille edocuerat quae dici vellet, atqueeadem, quae Litaviccus pronuntiaverat, multitudini exponunt: multos equitesAeduorum interfectos, quod collocuti cum Arvernis dicerentur; ipsos seinter multitudinem militum occultasse atque ex media caede fugisse.Conclamant Aedui et Litaviccum obsecrant ut sibi consulat. "Quasi vero,"inquit ille, "consili sit res, ac non necesse sit nobis Gergoviamcontendere et cum Arvernis nosmet coniungere. An dubitamus quin nefariofacinore admisso Romani iam ad nos interficiendos concurrant? Proinde, siquid in nobis animi est, persequamur eorum mortem qui indignissimeinterierunt, atque hos latrones interficiamus." Ostendit cives Romanos, quieius praesidi fiducia una erant: magnum numerum frumenti commeatusquediripit, ipsos crudeliter excruciatos interficit. Nuntios tota civitateAeduorum dimittit, eodem mendacio de caede equitum et principum permovet;hortatur ut simili ratione atque ipse fecerit suas iniurias per sequantur.

Eporedorix Aeduus, summo loco natus adulescens et summae domipotentiae, et una Viridomarus, pari aetate et gratia, sed genere dispari,quem Caesar ab Diviciaeo sibi traditum ex humili loco ad summam dignitatemperduxerat, in equitum numero convenerant nominatim ab eo evocati. His eratinter se de principatu contentio, et in illa magistratuum controversiaalter pro Convictolitavi, alter pro Coto summis opibus pugnaverant. Ex eisEporedorix cognito Litavicci consilio media fere nocte rem ad Caesaremdefert; orat ne patiatur civitatem pravis adulescentium consiliis abamicitia populi Romani deficere; quod futurum provideat, si se tot hominummilia cum hostibus coniunxerint, quorum salutem neque propinqui neglegere,neque civitas levi momento aestimare posset.

Magna adfectus sollicitudine hoc nuntio Caesar, quod semper Aeduorumcivitati praecipue indulserat, nulla interposita dubitatione legionesexpeditas quattuor equitatumque omnem ex castris educit; nec fuit spatiumtali tempore ad contrahenda castra, quod res posita in celeritatevidebatur; Gaium Fabium legatum eum legionibus duabus castris praesidiorelinquit. Fratres Litavicci eum comprehendi iussisset, paulo ante reperitad hostes fugisse. Adhortatus milites, ne necessario tempore itinerislabore per moveantur, cupidissimis omnibus progressus milia passuum XXVagmen Aeduorum conspicatus immisso equitatu iter eorum moratur atqueimpedit interdicitque omnibus ne quemquam interficiant. Eporedorigem etViridomarum, quos illi interfectos existimabant, inter equites versarisuosque appellare iubet. His cognitis et Litavicci fraude perspecta Aeduimanus tendere, deditionem significare et proiectis armis mortem deprecariincipiunt. Litaviccus cum suis clientibus, quibus more Gallorum nefas estetiam in extrema fortuna deserere patronos, Gergoviam profugit.

Caesar nuntiis ad civitatem Aeduorum missis, qui suo beneficioconservatos docerent quos iure belli interficere potuisset, tribusque horisnoctis exercitui ad quietem datis castra ad Gergoviam movit. Medio fereitinere equites a Fabio missi, quanto res in periculo fuerit, exponunt.Summis copiis castra oppugnata demonstrant, cum crebro integri defessissuccederent nostrosque assiduo labore defatigarent, quibus proptermagnitudinem castrorum perpetuo esset isdem in vallo permanendum.Multitudine sagittarum atque omnis generis telorum multos vulneratos; adhaec sustinenda magno usui fuisse tormenta. Fabium discessu eorum duabusrelictis portis obstruere ceteras pluteosque vallo addere et se in posterumdiem similemque casum apparare. His rebus cognitis Caesar summo studiomilitum ante ortum solis in castra pervenit.

Dum haec ad Gergoviam geruntur, Aedui primis nuntiis ab Litaviccoacceptis nullum sibi ad cognoscendum spatium relinquunt. Impellit aliosavaritia, alios iracundia et temeritas, quae maxime illi hominum generi estinnata, ut levem auditionem habeant pro re comperta. Bona civium Romanorumdiripiunt, caedes faciunt, in servitutem abstrahunt. Adiuvat remproclinatam Convictolitavis plebemque ad furorem impellit, ut facinoreadmisso ad sanitatem reverti pudeat. Marcum Aristium, tribunum militum,iter ad legionem facientem fide data ex oppido Cabillono educunt: idemfacere cogunt eos, qui negotiandi causa ibi constiterant. Hos continuo (in)itinere adorti omnibus impedimentis exuunt; repugnantes diem noctemqueobsident; multis utrimque interfectis maiorem multitudinem armatorumconcitant.

Interim nuntio allato omnes eorum milites in potestate Caesaristeneri, concurrunt ad Aristium, nihil publico factum consilio demonstrant;quaestionem de bonis direptis decernunt, Litavicci fatrumque bonapublicant, legatos ad Caesarem sui purgandi gratia mittunt. Haec faciuntreciperandorum suorum causa; sed contaminati facinore et capti compendio exdireptis bonis, quod ea res ad multos pertinebat, timore poenae exterriticonsilia clam de bello inire incipiunt civitatesque reliquas legationibussollicitant. Quae tametsi Caesar intellegebat, tamen quam mitissime potestlegatos appellat: nihil se propter inscientiam levitatemque vulgi graviusde civitate iudicare neque de sua in Aeduos benevolentia deminuere. Ipsemaiorem Galliae motum exspectans, ne ab omnibus civitatibuscircumsisteretur, consilia inibat quemadmodum ab Gergovia discederet acrursus omnem exercitum contraheret, ne profectio nata ab timore defectionissimilis fugae videretur.

Haec cogitanti accidere visa est facultas bene rei gerendae. Nam cumin minora castra operis perspiciendi causa venisset, animadvertit collem,qui ab hostibus tenebatur, nudatum hominibus, qui superioribus diebus vixprae multitudine cerni poterat. Admiratus quaerit ex perfugis causam,quorum magnus ad eum cotidie numerus confluebat. Constabat inter omnes,quod iam ipse Caesar per exploratores cognoverat, dorsum esse eius iugiprope aequum, sed hunc silvestrem et angustum, qua esset aditus ad alterampartem oppidi; huic loco vehementer illos timere nec iam aliter sentire,uno colle ab Romanis occupato, si alterum amisissent, quin paenecircumvallati atque omni exitu et pabulatione interclusi viderentur: adhunc muniendum omnes a Vercingetorige evocatos.

Hac re cognita Caesar mittit complures equitum turmas; eis de medianocte imperat, ut paulo tumultuosius omnibus locis vagarentur. Prima lucemagnum numerum impedimentorum ex castris mulorumque produci deque hisstramenta detrahi mulionesque cum cassidibus equitum specie ac simulationecollibus circumvehi iubet. His paucos addit equites qui latiusostentationis causa vagarentur. Longo circuitu easdem omnes iubet petereregiones. Haec procul ex oppido videbantur, ut erat a Gergovia despectus incastra, neque tanto spatio certi quid esset explorari poterat. Legionemunam eodem iugo mittit et paulum progressam inferiore constituit locosilvisque occultat. Augetur Gallis suspicio, atque omnes illo ad munitionemcopiae traducuntur. Vacua castra hostium Caesar conspicatus tectisinsignibus suorum occultatisque signis militaribus raros milites, ne exoppido animadverterentur, ex maioribus castris in minora traducitlegatisque, quos singulis legionibus praefecerat, quid fieri velitostendit: in primis monet ut contineant milites, ne studio pugnandi aut spepraedae longius progrediantur; quid iniquitas loci habeat incommodiproponit: hoc una celeritate posse mutari; occasionis esse rem, non proeli.His rebus expositis signum dat et ab dextra parte alio ascensu eodemtempore Aeduos mittit.

Oppidi murus ab planitie atque initio ascensus recta regione, sinullus anfractus intercederet, MCC passus aberat: quidquid huc circuitus admolliendum clivum accesserat, id spatium itineris augebat. A medio ferecolle in longitudinem, ut natura montis ferebat, ex grandibus saxis sexpedum murum qui nostrorum impetum tardaret praeduxerant Galli, atqueinferiore omni spatio vacuo relicto superiorem partem collis usque ad murumoppidi densissimis castris compleverant. Milites dato signo celeriter admunitionem perveniunt eamque transgressi trinis castris potiuntur; ac tantafuit in castris capiendis celeritas, ut Teutomatus, rex Nitiobrigum, subitoin tabernaculo oppressus, ut meridie conquieverat, superiore corporis partenudata vulnerato equo vix se ex manibus praedantium militum eriperet.

Consecutus id quod animo proposuerat, Caesar receptui cani iussitlegionique decimae, quacum erat, continuo signa constituit. Ac reliquarumlegionum milites non exaudito sono tubae, quod satis magna vallesintercedebat, tamen ab tribunis militum legatisque, ut erat a Caesarepraeceptum, retinebantur. Sed elati spe celeris victoriae et hostium fugaet superiorum temporum secundis proeliis nihil adeo arduum sibi esseexistimaverunt quod non virtute consequi possent, neque finem priussequendi fecerunt quam muro oppidi portisque appropinquarunt. Tum vero exomnibus urbis partibus orto clamore, qui longius aberant repentino tumultuperterriti, cum hostem intra portas esse existimarent, sese ex oppidoeiecerunt. Matres familiae de muro vestem argentumque iactabant et pectorenudo prominentes passis manibus obtestabantur Romanos, ut sibi parcerentneu, sicut Avarici fecissent, ne a mulieribus quidem atque infantibusabstinerent: nonnullae de muris per manus demissae sese militibustradebant. Lucius Fabius, centurio legionis VIII, quem inter suos eo diedixisse constabat excitari se Avaricensibus praemiis neque commissurum, utprius quisquam murum ascenderet, tres suos nactus manipulares atque ab eissublevatus murum ascendit: hos ipse rursus singulos exceptans in murumextulit.

Interim ei qui ad alteram partem oppidi, ut supra demonstravimus,munitionis causa convenerant, primo exaudito clamore, inde etiam crebrisnuntiis incitati, oppidum a Romanis teneri, praemissis equitibus magnoconcursu eo contenderunt. Eorum ut quisque primus venerat, sub muroconsistebat suorumque pugnantium numerum augebat. Quorum cum magnamultitudo convenisset, matres familiae, quae paulo ante Romanis de muromanus tendebant, suos obtestari et more Gallico passum capillum ostentareliberosque in conspectum proferre coeperunt. Erat Romanis nec loco necnumero aequa contentio; simul et cursu et spatio pugnae defatigati nonfacile recentes atque integros sustinebant.

Caesar, cum iniquo loco pugnari hostiumque augeri copias videret,praemetuens suis ad Titum Sextium legatum, quem minoribus castris praesidioreliquerat, misit, ut cohortes ex castris celeriter educeret et sub infimocolle ab dextro latere hostium constitueret, ut, si nostros loco depulsosvidisset, quo minus libere hostes insequerentur terreret. Ipse paulum ex eoloco cum legione progressus, ubi constiterat, eventum pugnae exspectabat.

Cum acerrime comminus pugnaretur, hostes loco et numero, nostrivirtute confiderent, subito sunt Aedui nsi ab latere nostris aperto, quosCaesar ab dextra parte alio ascensu manus distinendae causa miserat. Hisimilitudine armorum vehementer nostros perterruerunt, ac tametsi dextrishumeris ex sertis animadvertebantur, quod insigne pactum esse consuerat,tamen id ipsum sui fallendi causa milites ab hostibus factum existimabant.Eodem tempore Lucius Fabius centurio quique una murum ascenderantcircumventi atque interfecti muro praecipitabantur. Marcus Petronius,eiusdem legionis centurio, cum portam excidere conatus esset, a multitudineoppressus ac sibi desperans multis iam vulneribus acceptis manipularibussuis, qui illum secuti erant, "Quoniam," inquit, "me una vobiscum servarenon possum, vestrae quidem certe vitae prospiciam, quos cupiditate gloriaeadductus in periculum deduxi. Vos data facultate vobis consulite." Simul inmedios hostes irrupit duobusque interfectis reliquos a porta paulumsummovit. Conantibus auxiliari suis "Frustra," inquit, "meae vitaesubvenire conamini, quem iam sanguis viresque deficiunt. Proinde abite, dumest facultas, vosque ad legionem recipite." Ita pugnans post paulumconcidit ac suis saluti fuit.

Nostri, cum undique premerentur, XLVI centurionibus amissis deiectisunt loco. Sed intolerantius Gallos insequentes legio decima tardavit, quaepro subsidio paulo aequiore loco constiterat. Hanc rursus XIII legioniscohortes exceperunt, quae ex castris minoribus eductae cum Tito Sextiolegato ceperant locum superiorem. Legiones, ubi primum planitiemattigerunt, infestis contra hostes signis constiterunt. Vercingetorix abradicibus collis suos intra munitiones reduxit. Eo die milites sunt paulominus septingenti desiderati.

Postero die Caesar contione advocata temeritatem cupiditatemquemilitum reprehendit, quod sibi ipsi iudicavissent quo procedendum aut quidagendum videretur, neque signo recipiendi dato constitissent neque abtribunis militum legatisque retineri potuissent. Exposuit quid iniquitasloci posset, quid ipse ad Avaricum sensisset, cum sine duce et sineequitatu deprehensis hostibus exploratam victoriam dimisisset, ne parvummodo detrimentum in contentione propter iniquitatem loci accideret. Quantoopere eorum animi magnitudinem admiraretur, quos non castrorum munitiones,non altitudo montis, non murus oppidi tardare potuisset, tanto operelicentiam arrogantiamque reprehendere, quod plus se quam imperatorem devictoria atque exitu rerum sentire existimarent; nec minus se ab militemodestiam et continentiam quam virtutem atque animi magnitudinemdesiderare.

Hac habita contione et ad extremam orationem confirmatis militibus, neob hanc causam animo permoverentur neu quod iniquitas loci attulisset idvirtuti hostium tribuerent, eadem de profectione cogitans quae antesenserat legiones ex castris eduxit aciemque idoneo loco constituit. CumVercingetorix nihil magis in aequum locum descenderet, levi facto equestriproelio atque secundo in castra exercitum reduxit. Cum hoc idem postero diefecisset, satis ad Gallicam ostentationem minuendam militumque animosconfirmandos factum existimans in Aeduos movit castra. Ne tum quideminsecutis hostibus tertio die ad flumen Elaver ; pontem refecitexercitumque traduxit.

Ibi a Viridomaro atque Eporedorige Aeduis appellatus discit cum omniequitatu Litaviccum ad sollicitandos Aeduos profectum: opus esse ipsosantecedere ad confirmandam civitatem. Etsi multis iam rebus perfidiamAeduorum perspectam habebat atque horum discessu admaturari defectionemcivitatis existimabat, tamen eos retinendos non constituit, ne aut inferreiniuriam videretur aut dare timoris aliquam suspicionem. Discedentibus hisbreviter sua in Aeduos merita exposuit, quos et quam humiles accepisset,compulsos in oppida, multatos agris omnibus ereptis copiis, impositostipendio, obsidibus summa cum contumelia extortis, et quam in fortunamquamque in amplitudinem deduxisset, ut non solum in pristinum statumredissent, sed omnium temporum dignitatem et gratiam antecessisseviderentur. His datis mandatis eos ab se dimisit.

Noviodunum erat oppidum Aeduorum ad ripas Ligeris opportuno locopositum. Huc Caesar omnes obsides Galliae, frumentum, pecuniam publicam,suorum atque exercitus impedimentorum magnam partem contulerat; huc magnumnumerum equorum huius belli causa in Italia atque Hispania coemptummiserat. Eo cum Eporedorix Viridomarusque venissent et de statu civitatiscognovissent, Litaviccum Bibracti ab Aeduis receptum, quod est oppidum apudeos maximae auctoritatis, Convictolitavim magistratum magnamque partemsenatus ad eum convenisse, legatos ad Vercingetorigem de pace et amicitiaconcilianda publice missos, non praetermittendum tantum commodumexistimaverunt. Itaque interfectis Novioduni custodibus quique eonegotiandi causa convenerant pecuniam atque equos inter se partiti sunt;obsides civitatum Bibracte ad magistratum deducendos curaverunt; oppidum,quod a se teneri non posse iudicabant, ne cui esset usui Romanis,incenderunt; frumenti quod subito potuerunt navibus avexerunt, reliquumflumine atque incendio corruperunt. Ipsi ex finitimis regionibus copiascogere, praesidia custodiasque ad ripas Ligeris disponere equitatumqueomnibus locis iniciendi timoris causa ostentare coeperunt, si ab refrumentaria Romanos excludere aut adductos inopia in provinciam espellerepossent. Quam ad spem multum eos adiuvabat, quod Liger ex nivibus creverat,ut omnino vado non posse transiri videretur.

Quibus rebus cognitis Caesar maturandum sibi censuit, si esset inperficiendis pontibus periclitandum, ut prius quam essent maiores eocoactae copiae dimicaret. Nam ut commutato consilio iter in provinciamconverteret, id ne metu quidem necessario faciendum existimabat; cuminfamia atque indignitas rei et oppositus mons Cevenna viarumquedifficultas impediebat, tum maxime quod abiuncto Labieno atque eislegionibus quas una miserat vehementer timebat. Itaque admodum magnisdiurnis nocturnisque itineribus confectis contra omnium opinionem adLigerem venit vadoque per equites invento pro rei necessitate opportuno, utbrachia modo atque humeri ad sustinenda arma liberi ab aqua esse possent,disposito equitatu qui vim fluminis refringeret, atque hostibus primoaspectu perturbatis, incolumem exercitum traduxit frumentumque in agris etpecoris copiam nactus repleto his rebus exercitu iter in Senones facereinstituit.

Dum haec apud Caesarem geruntur, Labienus eo supplemento, quod nuperex Italia venerat, relicto Agedinci, ut esset impedimentis praesidio, cumquattuor legionibus Lutetiam proficiscitur. Id est oppidum Parisiorum, quodpositum est in insula fluminis Sequanae. Cuius adventu ab hostibus cognitomagnae ex finitimis civitatibus copiae convenerunt. Summa imperi traditurCamulogeno Aulerco, qui prope confectus aetate tamen propter singularemscientiam rei militaris ad eum est honorem evocatus. Is cum animadvertissetperpetuam esse paludem, quae influeret in Sequanam atque illum omnem locummagnopere impediret, hic consedit nostrosque transitu prohibere instituit.

Labienus primo vineas agere, cratibus atque aggere paludem explereatque iter munire conabatur. Postquam id difficilius confieri animadvertit,silentio e castris tertia vigilia egressus eodem quo venerat itinereMetiosedum pervenit. Id est oppidum Senonum in insula Sequanae positum, utpaulo ante de Lutetia diximus. Deprensis navibus circiter quinquagintaceleriterque coniunctis atque eo militibus iniectis et rei novitateperterritis oppidanis, quorum magna pars erat ad bellum evocata, sinecontentione oppido potitur. Refecto ponte, quem superioribus diebus hostesresciderant, exercitum traducit et secundo flumine ad Lutetiam iter facerecoepit. Hostes re cognita ab eis, qui Metiosedo fugerant, Lutetiam incendipontesque eius oppidi rescindi iubent; ipsi profecti a palude ad ripasSequanae e regione Lutetiae contra Labieni castra considunt.

Iam Caesar a Gergovia discessisse audiebatur, iam de Aeduorumdefectione et secundo Galliae motu rumores adferebantur, Gallique incolloquiis interclusum itinere et Ligeri Caesarem inopia frumenti coactumin provinciam contendisse confirmabant. Bellovaci autem defectione Aeduorumcognita, qui ante erant per se infideles, manus cogere atque aperte bellumparare coeperunt. Tum Labienus tanta rerum commutatione longe aliud sibicapiendum consilium adque antea senserat intellegebat, neque iam, utaliquid adquireret proelioque hostes lacesseret, sed ut incolumem exercitumAgedincum reduceret, cogitabat. Namque altera ex parte Bellovaci, quaecivitas in Gallia maximam habet opinionem virtutis, instabant, alteramCamulogenus parato atque instructo exercitu tenebat; tum legiones apraesidio atque impedimentis interclusas maximum flumen distinebat. Tantissubito difficultatibus obiectis ab animi virtute auxilium petendum videbat.

Sub vesperum consilio convocato cohortatus ut ea quae imperassetdiligenter industrieque administrarent, naves, quas Metiosedo deduxerat,singulas equitibus Romanis attribuit, et prima confecta vigilia quattuormilia passuum secundo flumine silentio progredi ibique se exspectari iubet.Quinque cohortes, quas minime firmas ad dimicandum esse existimabat,castris praesidio relinquit; quinque eiusdem legionis reliquas de medianocte cum omnibus impedimentis adverso flumine magno tumultu proficisciimperat. Conquirit etiam lintres: has magno sonitu remorum incitatus ineandem partem mittit. Ipse post paulo silentio egressus cum tribuslegionibus eum locum petit quo naves appelli iusserat.

Eo cum esset ventum, exploratores hostium, ut omni fluminis parteerant dispositi, inopinantes, quod magna subito erat coorta tempestas, abnostris opprimumtur; exercitus equitatusque equitibus Romanisadministrantibus, quos ei negotio praefecerat, celeriter transmittitur. Vnofere tempore sub lucem hostibus nuntiatur in castris Romanorum praeterconsuetudinem tumultuari et magnum ire agmen adverso flumine sonitumqueremorum in eadem parte exaudiri et paulo infra milites navibustransportari. Quibus rebus auditis, quod existimabant tribus locis transirelegiones atque omnes perturbatos defectione Aeduorum fugam parare, suasquoque copias in tres partes distribuerunt. Nam praesidio e regionecastrorum relicto et parva manu Metiosedum versus missa, quae tantumprogrediatur, quantum naves processissent, reliquas copias contra Labienumduxerunt.

Prima luce et nostri omnes erant transportati, et hostium aciescernebatur. Labienus milites cohortatus ut suae pristinae virtutis etsecundissimorum proeliorum retinerent memoriam atque ipsum Caesarem, cuiusductu saepe numero hostes superassent, praesentem adesse existimarent, datsignum proeli. Primo concursu ab dextro cornu, ubi septima legioconstiterat, hostes pelluntur atque in fugam coniciuntur; ab sinistro, quemlocum duodecima legio tenebat, cum primi ordines hostium transfixi telisconcidissent, tamen acerrime reliqui resistebant, nec dabat suspicionemfugae quisquam. Ipse dux hostium Camulogenus suis aderat atque eoscohortabatur. Incerto nunc etiam exitu victoriae, cum septimae legionistribunis esset nuntiatum quae in sinistro cornu gererentur, post tergumhostium legionem ostenderunt signaque intulerunt. Ne eo quidem temporequisquam loco cessit, sed circumventi omnes interfectique sunt. Eandemfortunam tulit Camulogenus. At ei qui praesidio contra castra Labieni erantrelicti, cum proelium commissum audissent, subsidio suis ierunt collemqueceperunt, neque nostrorum militum victorum impetum sustinere potuerunt. Siccum suis fugientibus permixti, quos non silvae montesque texerunt, abequitatu sunt interfecti. Hoc negotio confecto Labienus revertiturAgedincum, ubi impedimenta totius exercitus relicta erant: inde cum omnibuscopiis ad Caesarem pervenit.

Defectione Aeduorum cognita bellum augetur. Legationes in omnes partescircummittuntur: quantum gratia, auctoritate, pecunia valent, adsollicitandas civitates nituntur; nacti obsides, quos Caesar apud eosdeposuerat, horum supplicio dubitantes territant. Petunt a VercingetorigeAedui ut ad se veniat rationesque belli gerendi communicet. Re impetratacontendunt ut ipsis summa imperi tradatur, et re in controversiam deductatotius Galliae concilium Bibracte indicitur. Eodem conveniunt undiquefrequentes. Multitudinis suffragiis res permittitur: ad unum omnesVercingetorigem probant imperatorem. Ab hoc concilio Remi, Lingones,Treveri afuerunt: illi, quod amicitiam Romanorum sequebantur; Treveri, quodaberant longius et ab Germanis premebantur, quae fuit causa quare totoabessent bello et neutris auxilia mitterent. Magno dolore Aedui ferunt sedeiectos principatu, queruntur fortunae commutationem et Caesarisindulgentiam in se requirunt, neque tamen suscepto bello suum consilium abreliquis separare audent. Inviti summae spei adulescentes Eporedorix etViridomarus Vercingetorigi parent.

Ipse imperat reliquis civitatibus obsides diemque ei rei constituit.Omnes equites, quindecim milia numero, celeriter convenire iubet; peditatuquem antea habuerit se fore contentum dicit, neque fortunam temptaturum autin acie dimicaturum, sed, quoniam abundet equitatu, perfacile esse factufrumentationibus pabulationibusque Romanos prohibere, aequo modo animo suaipsi frumenta corrumpant aedificiaque incendant, qua rei familiaris iacturaperpetuum imperium libertatemque se consequi videant. His constitutis rebusAeduis Segusiavisque, qui sunt finitimi provinciae, decem milia peditumimperat; huc addit equites octingentos. His praeficit fratrem Eporedorigisbellumque inferri Allobrogibus iubet. Altera ex parte Gabalos proximosquepagos Arvernorum in Helvios, item Rutenos Cadurcosque ad fines VolcarumArecomicorum depopulandos mittit. Nihilo minus clandestinis nuntiislegationibusque Allobrogas sollicitat, quorum mentes nondum ab superiorebello resedisse sperabat. Horum principibus pecunias, civitati autemimperium totius provinciae pollicetur.

Ad hos omnes casus provisa erant praesidia cohortium duarum etviginti, quae ex ipsa provincia ab Lucio Caesare legato ad omnes partesopponebantur. Helvii sua sponte cum finitimis proelio congressi pellunturet Gaio Valerio Donnotauro, Caburi filio, principe civitatis,compluribusque aliis interfectis intra oppida ac muros compelluntur.Allobroges crebris ad Rhodanum dispositis praesidiis magna cum cura etdiligentia suos fines tuentur. Caesar, quod hostes equitatu superiores esseintellegebat et interclusis omnibus itineribus nulla re ex provincia atqueItalia sublevari poterat, trans Rhenum in Germaniam mittit ad eas civitatesquas superioribus annis pacaverat, equitesque ab his arcessit et levisarmaturae pedites, qui inter eos proeliari consuerant. Eorum adventu, quodminus idoneis equis utebantur, a tribunis militum reliquisque equitibusRomanis atque evocatis equos sumit Germanisque distribuit.

Interea, dum haec geruntur, hostium copiae ex Arvernis equitesque quitoti Galliae erant imperati conveniunt. Magno horum coacto numero, cumCaesar in Sequanos per extremos Lingonum fines iter faceret, quo faciliussubsidium provinciae ferri posset, circiter milia passuum decem ab Romanistrinis castris Vercingetorix consedit convocatisque ad concilium praefectisequitum venisse tempus victoriae demonstrat. Fugere in provinciam RomanosGalliaque excedere. Id sibi ad praesentem obtinendam libertatem satis esse;ad reliqui temporis pacem atque otium parum profici: maioribus enim coactiscopiis reversuros neque finem bellandi facturos. Proinde agmine impeditosadorirentur. Si pedites suis auxilium ferant atque in eo morentur, iterfacere non posse; si, id quod magis futurum confidat, relictis impedimentissuae saluti consulant, et usu rerum necessariarum et dignitate spoliatumiri. Nam de equitibus hostium, quin nemo eorum progredi modo extra agmenaudeat, et ipsos quidem non debere dubitare, et quo maiore faciant animo,copias se omnes pro castris habiturum et terrori hostibus futurum.Conclamant equites sanctissimo iureiurando confirmari oportere, ne tectorecipiatur, ne ad liberos, ne ad parentes, ad uxorem aditum habeat, qui nonbis per agmen hostium perequitasset.

Probata re atque omnibus iureiurando adactis postero die in trespartes distributo equitatu duae se acies ab duobus lateribus ostendunt, unaprimo agmine iter impedire coepit. Qua re nuntiata Caesar suum quoqueequitatum tripertito divisum contra hostem ire iubet. Pugnatur una omnibusin partibus. Consistit agmen; impedimenta intra legiones recipiuntur. Siqua in parte nostri laborare aut gravius premi videbantur, eo signa inferriCaesar aciemque constitui iubebat; quae res et hostes ad insequendumtardabat et nostros spe auxili confirmabat. Tandem Germani ab dextro lateresummum iugum nacti hostes loco depellunt; fugientes usque ad flumen, ubiVercingetorix cum pedestribus copiis consederat, persecuntur compluresqueinterficiunt. Qua re animadversa reliqui ne circumirentur veriti se fugaemandant. Omnibus locis fit caedes. Tres nobilissimi Aedui capti ad Caesaremperducuntur: Cotus, praefectus equitum, qui controversiam cumConvictolitavi proximis comitiis habuerat, et Cavarillus, qui postdefectionem Litavicci pedestribus copiis praefuerat, et Eporedorix, quoduce ante adventum Caesaris Aedui cum Sequanis bello contenderant.

Fugato omni equitatu Vercingetorix copias, ut pro castriscollocaverat, reduxit protinusque Alesiam, quod est oppidum Mandubiorum,iter facere coepit celeriterque impedimenta ex castris educi et se subsequiiussit. Caesar impedimentis in proximum collem deductis, duabus legionibuspraesidio relictis, secutus quantum diei tempus est passum, circiter tribusmilibus hostium ex novissimo agmine interfectis altero die ad Alesiamcastra fecit. Perspecto urbis situ perterritisque hostibus, quod equitatu,qua maxime parte exercitus confidebant, erant pulsi, adhortatus ad laboremmilites circumvallare instituit.

Ipsum erat oppidum Alesia in colle summo admodum edito loco, ut nisiobsidione expugnari non posse videretur; cuius collis radices duo duabus expartibus flumina subluebant. Ante id oppidum planities circiter miliapassuum tria in longitudinem patebat: reliquis ex omnibus partibus collesmediocri interiecto spatio pari altitudinis fastigio oppidum cingebant. Submuro, quae pars collis ad orientem solem spectabat, hunc omnem locum copiaeGallorum compleverant fossamque et maceriam sex in altitudinem pedumpraeduxerant. Eius munitionis quae ab Romanis instituebatur circuitus XImilia passuum tenebat. Castra opportunis locis erant posita ibique castellaviginti tria facta, quibus in castellis interdiu stationes ponebantur, nequa subito eruptio fieret: haec eadem noctu excubitoribus ac firmispraesidiis tenebantur.

Opere instituto fit equestre proelium in ea planitie, quam intermissamcollibus tria milia passuum in longitudinem patere supra demonstravimus.Summa vi ab utrisque contenditur. Laborantibus nostris Caesar Germanossummittit legionesque pro castris constituit, ne qua subito irruptio abhostium peditatu fiat. Praesidio legionum addito nostris animus augetur:hostes in fugam coniecti se ipsi multitudine impediunt atque angustioribusportis relictis coacervantur. Germani acrius usque ad munitiones secuntur.Fit magna caedes: nonnulli relictis equis fossam transire et maceriamtranscendere conantur. Paulum legiones Caesar quas pro vallo constitueratpromoveri iubet. Non minus qui intra munitiones erant perturbantur Galli:veniri ad se confestim existimantes ad arma conclamant; nonnulli perterritiin oppidum irrumpunt. Vercingetorix iubet portas claudi, ne castranudentur. Multis interfectis, compluribus equis captis Germani seserecipiunt.

Vercingetorix, priusquam munitiones ab Romanis perficiantur, consiliumcapit omnem ab se equitatum noctu dimittere. Discedentibus mandat ut suamquisque eorum civitatem adeat omnesque qui per aetatem arma ferre possintad bellum cogant. Sua in illos merita proponit obtestaturque ut suaesalutis rationem habeant neu se optime de communi libertate meritum incruciatum hostibus dedant. Quod si indiligentiores fuerint, milia hominumdelecta octoginta una secum interitura demonstrat. Ratione inita se exiguedierum triginta habere frumentum, sed paulo etiam longius tolerari posseparcendo. His datis mandatis, qua opus erat intermissum, secunda vigiliasilentio equitatum mittit. Frumentum omne ad se referri iubet; capitispoenam eis qui non paruerint constituit: pecus, cuius magna erat copia abMandubiis compulsa, viritim distribuit; frumentum parce et paulatim metiriinstituit; copias omnes quas pro oppido collocaverat in oppidum recepit.His rationibus auxilia Galliae exspectare et bellum parat administrare.

Quibus rebus cognitis ex perfugis et captivis, Caesar haec generamunitionis instituit. Fossam pedum viginti directis lateribus duxit, uteius fossae solum tantundem pateret quantum summae fossae labra distarent.Reliquas omnes munitiones ab ea fossa pedes quadringentos reduxit, [id] hocconsilio, quoniam tantum esset necessario spatium complexus, nec faciletotum corpus corona militum cingeretur, ne de improviso aut noctu admunitiones hostium multitudo advolaret aut interdiu tela in nostros operidestinatos conicere possent. Hoc intermisso spatio duas fossas quindecimpedes latas, eadem altitudine perduxit, quarum interiorem campestribus acdemissis locis aqua ex flumine derivata complevit. Post eas aggerem acvallum duodecim pedum exstruxit. Huic loricam pinnasque adiecit grandibuscervis eminentibus ad commissuras pluteorum atque aggeris, qui ascensumhostium tardarent, et turres toto opere circumdedit, quae pedes LXXX interse distarent.

Erat eodem tempore et materiari et frumentari et tantas munitionesfieri necesse deminutis nostris copiis quae longius ab castrisprogrediebantur: ac nonnum quam opera nostra Galli temptare atqueeruptionem ex oppido pluribus portis summa vi facere conabantur. Quare adhaec rursus opera addendum Caesar putavit, quo minore numero militummunitiones defendi possent. Itaque truncis arborum aut admodum firmis ramisabscisis atque horum delibratis ac praeacutis cacuminibus perpetuae fossaequinos pedes altae ducebantur. Huc illi stipites demissi et ab infimorevincti, ne revelli possent, ab ramis eminebant. Quini erant ordinesconiuncti inter se atque implicati; quo qui intraverant, se ipsiacutissimis vallis induebant. Hos cippos appellabant. Ante quos obliquisordinibus in quincuncem dispositis scrobes tres in altitudinem pedesfodiebantur paulatim angustiore ad infimum fastigio. Huc teretes stipitesfeminis crassitudine ab summo praeacuti et praeusti demittebantur, ita utnon amplius digitis quattuor ex terra eminerent; simul confirmandi etstabiliendi causa singuli ab infimo solo pedes terra exculcabantur, reliquapars scrobis ad occultandas insidias viminibus ac virgultis integebatur.Huius generis octoni ordines ducti ternos inter se pedes distabant. Id exsimilitudine floris lilium appellabant. Ante haec taleae pedem longaeferreis hamis infixis totae in terram infodiebantur mediocribusqueintermissis spatiis omnibus locis disserebantur; quos stimulos nominabant.

His rebus perfectis regiones secutus quam potuit aequissimas pro locinatura quattuordecim milia passuum complexus pares eiusdem generismunitiones, diversas ab bis, contra exteriorem hostem perfecit, ut ne magnaquidem multitudine, si ita accidat, munitionum praesidia circumfundipossent; ac ne cum periculo ex castris egredi cogatur, dierum trigintapabulum frumentumque habere omnes convectum iubet.

Dum haec apud Alesiam geruntur, Galli concilio principum indicto nonomnes eos qui arma ferre possent, ut censuit Vercingetorix, convocandosstatuunt, sed certum numerum cuique ex civitate imperandum, ne tantamultitudine confusa nec moderari nec discernere suos nec frumentandirationem habere possent. Imperant Aeduis atque eorum clientibus,Segusiavis, Ambivaretis, Aulercis Brannovicibus, Blannoviis, milia XXXV;parem numerum Arvernis adiunctis Eleutetis, Cadurcis, Gabalis, Vellaviis,qui sub imperio Arvernorum esse consuerunt; Sequanis, Senonibus,Biturigibus, Santonis, Rutenis, Carnutibus duodena milia; Bellovacis X;totidem Lemovicibus; octona Pictonibus et Turonis et Parisiis et Helvetiis;[Suessionibus,] Ambianis, Mediomatricis, Petrocoriis, Nerviis, Morinis,Nitiobrigibus quina milia; Aulercis Cenomanis totidem; Atrebatibus [IIIImilibus]; Veliocassis, Lexoviis et Aulercis Eburovicibus terna; Rauracis etBoiis bina; [XXX milia] universis civitatibus, quae Oceanum attinguntquaeque eorum consuetudine Armoricae appellantur, quo sunt in numeroCuriosolites, Redones, Ambibarii, Caletes, Osismi, Veneti, Lemovices,Venelli. Ex his Bellovaci suum numerum non compleverunt, quod se suo nomineatque arbitrio cum Romanis bellum gesturos dicebant neque cuiusquam imperioobtemperaturos; rogati tamen ab Commio pro eius hospitio duo milia unamiserunt.

Huius opera Commi, ut antea demonstravimus, fideli atque utilisuperioribus annis erat usus in Britannia Caesar; quibus ille pro meritiscivitatem eius immunem esse iusserat, iura legesque reddiderat atque ipsiMorinos attribuerat. Tamen tanta universae Galliae consensio fuitlibertatis vindicandae et pristinae belli laudis recuperandae, ut nequebeneficiis neque amicitiae memoria moverentur, omnesque et animo et opibusin id bellum incumberent. Coactis equitum VIII milibus et peditum circiterCCL haec in Aeduorum finibus recensebantur, numerusque inibatur, praefecticonstituebantur. Commio Atrebati, Viridomaro et Eporedorigi Aeduis,Vercassivellauno Arverno, consobrino Vercingetorigis, summa imperitraditur. His delecti ex civitatibus attribuuntur, quorum consilio bellumadministraretur. Omnes alacres et fiduciae pleni ad Alesiam proficiscuntur,neque erat omnium quisquam qui aspectum modo tantae multitudinis sustineriposse arbitraretur, praesertim ancipiti proelio, cum ex oppido eruptionepugnaretur, foris tantae copiae equitatus peditatusque cernerentur.

At ei, qui Alesiae obsidebantur praeterita die, qua auxilia suorumexspectaverant, consumpto omni frumento, inscii quid in Aeduis gereretur,concilio coacto de exitu suarum fortunarum consultabant. Ac variis dictissententiis, quarum pars deditionem, pars, dum vires suppeterent, eruptionemcensebat, non praetereunda oratio Critognati videtur propter eiussingularem et nefariam crudelitatem. Hic summo in Arvernis ortus loco etmagnae habitus auctoritatis, "Nihil," inquit, "de eorum sententia dicturussum, qui turpissimam servitutem deditionis nomine appellant, neque hoshabendos civium loco neque ad concilium adhibendos censeo. Cum his mihi ressit, qui eruptionem probant; quorum in consilio omnium vestrum consensupristinae residere virtutis memoria videtur. Animi est ista mollitia, nonvirtus, paulisper inopiam ferre non posse. Qui se ultro morti offerantfacilius reperiuntur quam qui dolorem patienter ferant. Atque ego hancsententiam probarem (tantum apud me dignitas potest), si nullam praeterquamvitae nostrae iacturam fieri viderem: sed in consilio capiendo omnemGalliam respiciamus, quam ad nostrum auxilium concitavimus. Quid hominummilibus LXXX uno loco interfectis propinquis consanguineisque nostris animifore existimatis, si paene in ipsis cadaveribus proelio decertare cogentur?Nolite hos vestro auxilio exspoliare, qui vestrae salutis causa suumpericulum neglexerunt, nec stultitia ac temeritate vestra aut animiimbecillitate omnem Galliam prosternere et perpetuae servituti subicere.An, quod ad diem non venerunt, de eorum fide constantiaque dubitatis? Quidergo? Romanos in illis ulterioribus munitionibus animine causa cotidieexerceri putatis? Si illorum nuntiis confirmari non potestis omni aditupraesaepto, his utimini testibus appropinquare eorum adventum; cuius reitimore exterriti diem noctemque in opere versantur. Quid ergo mei consiliest? Facere, quod nostri maiores nequaquam pari bello Cimbrorum Teutonumquefecerunt; qui in oppida compulsi ac simili inopia subacti eorum corporibusqui aetate ad bellum inutiles videbantur vitam toleraverunt neque sehostibus tradiderunt. Cuius rei si exemplum non haberemus, tamen libertatiscausa institui et posteris prodi pulcherrimum iudicarem. Nam quid illisimile bello fuit? Depopulata Gallia Cimbri magnaque illata calamitatefinibus quidem nostris aliquando excesserunt atque alias terras petierunt;iura, leges, agros, libertatem nobis reliquerunt. Romani vero quid petuntaliud aut quid volunt, nisi invidia adducti, quos fama nobiles potentesquebello cognoverunt, horum in agris civitatibusque considere atque hisaeternam iniungere servitutem? Neque enim ulla alia condicione bellagesserunt. Quod si ea quae in longinquis nationibus geruntur ignoratis,respicite finitimam Galliam, quae in provinciam redacta iure et legibuscommutatis securibus subiecta perpetua premitur servitute."

Sententiis dictis constituunt ut ei qui valetudine aut aetate inutilessunt bello oppido excedant, atque omnia prius experiantur, quam adCritognati sententiam descendant: illo tamen potius utendum consilio, sires cogat atque auxilia morentur, quam aut deditionis aut pacis subeundamcondicionem. Mandubii, qui eos oppido receperant, cum liberis atqueuxoribus exire coguntur. Hi, cum ad munitiones Romanorum accessissent,flentes omnibus precibus orabant, ut se in servitutem receptos ciboiuvarent. At Caesar dispositis in vallo custodibus recipi prohibebat.

Interea Commius reliquique duces quibus summa imperi permissa erat cumomnibus copiis ad Alesiam perveniunt et colle exteriore occupato nonlongius mille passibus ab nostris munitionibus considunt. Postero dieequitatu ex castris educto omnem eam planitiem, quam in longitudinem triamilia passuum patere demonstravimus, complent pedestresque copias paulum abeo loco abditas in locis superioribus constituunt. Erat ex oppido Alesiadespectus in campum. Concurrunt his auxiliis visis; fit gratulatio intereos, atque omnium animi ad laetitiam excitantur. Itaque productis copiisante oppidum considunt et proximam fossam cratibus integunt atque aggereexplent seque ad eruptionem atque omnes casus comparant.

Caesar omni exercitu ad utramque partem munitionum disposito, ut, siusus veniat, suum quisque locum teneat et noverit, equitatum ex castriseduci et proelium committi iubet. Erat ex omnibus castris, quae summumundique iugum tenebant, despectus, atque omnes milites intenti pugnaeproventum exspectabant. Galli inter equites raros sagittarios expeditosquelevis armaturae interiecerant, qui suis cedentibus auxilio succurrerent etnostrorum equitum impetus sustinerent. Ab his complures de improvisovuluerati proelio excedebant. Cum suos pugna superiores esse Galliconfiderent et nostros multitudine premi viderent, ex omnibus partibus etei qui munitionibus continebantur et hi qui ad auxilium convenerant clamoreet ululatu suorum animos confirmabant. Quod in conspectu omnium resgerebatur neque recte ac turpiter factum celari poterat, utrosque et laudiscupiditas et timor ignominiae ad virtutem excitabant. Cum a meridie propead solis occasum dubia victoria pugnaretur, Germani una in parte confertisturmis in hostes impetum fecerunt eosque propulerunt; quibus in fugamconiectis sagittarii circumventi interfectique sunt. Item ex reliquispartibus nostri cedentes usque ad castra insecuti sui colligendi facultatemnon dederunt. At ei qui ab Alesia processerant maesti prope victoriadesperata se in oppidum receperunt.

Vno die intermisso Galli atque hoc spatio magno cratium, scalarum,harpagonum numero effecto media nocte silentio ex castris egressi adcampestres munitiones accedunt. Subito clamore sublato, qua significationequi in oppido obsidebantur de suo adventu cognoscere possent, cratesproicere, fundis, sagittis, lapidibus nostros de vallo proturbarereliquaque quae ad oppugnationem pertinent parant administrare. Eodemtempore clamore exaudito dat tuba signum suis Vercingetorix atque ex oppidoeducit. Nostri, ut superioribus diebus, ut cuique erat locus attributus, admunitiones accedunt; fundis librilibus sudibusque quas in operedisposuerant ac glandibus Gallos proterrent. Prospectu tenebris ademptomulta utrimque vulnera accipiuntur. Complura tormentis tela coniciuntur. AtMarcus Antonius et Gaius Trebonius legati, quibus hae partes ad defendendumobvenerant, qua ex parte nostros premi intellexerant, his auxilio exulterioribus castellis deductos summittebant.

Dum longius ab munitione aberant Galli, plus multitudine telorumproficiebant; posteaquam propius successerunt, aut se stimulis inopinantesinduebant aut in scrobes delati transfodiebantur aut ex vallo ac turribustraiecti pilis muralibus interibant. Multis undique vulneribus acceptisnulla munitione perrupta, cum lux appeteret, veriti ne ab latere aperto exsuperioribus castris eruptione circumvenirentur, se ad suos receperunt. Atinteriores, dum ea quae a Vercingetorige ad eruptionem praeparata erantproferunt, priores fossas explent, diutius in his rebus administrandismorati prius suos discessisse cognoverunt, quam munitionibusappropinquarent. Ita re infecta in oppidum reverterunt.

Bis magno cum detrimento repulsi Galli quid agant consulunt; locorumperitos adhibent: ex his superiorum castrorum situs munitionesquecognoscunt. Erat a septentrionibus collis, quem propter magnitudinemcircuitus opere circumplecti non potuerant nostri: necessario paene iniquoloco et leniter declivi castra fecerunt. Haec Gaius Antistius Reginus etGaius Caninius Rebilus legati cum duabus legionibus obtinebant. Cognitisper exploratores regionibus duces hostium LX milia ex omni numero deliguntearum civitatum quae maximam virtutis opinionem habebant; quid quoque pactoagi placeat occulte inter se constituunt; adeundi tempus definiunt, cummeridies esse videatur. His copiis Vercassivellaunum Arvernum, unum exquattuor ducibus, propinquum Vercingetorigis, praeficiunt. Ille ex castrisprima vigilia egressus prope confecto sub lucem itinere post montem seoccultavit militesque ex nocturno labore sese reficere iussit. Cum iammeridies appropinquare videretur, ad ea castra quae supra demonstravimuscontendit; eodemque tempore equitatus ad campestres munitiones accedere etreliquae copiae pro castris sese ostendere coeperunt.

Vercingetorix ex arce Alesiae suos conspicatus ex oppido egreditur;crates, longurios, musculos, falces reliquaque quae eruptionis causaparaverat profert. Pugnatur uno tempore omnibus locis, atque omniatemptantur: quae minime visa pars firma est, huc concurritur. Romanorummanus tantis munitionibus distinetur nec facile pluribus locis occurrit.Multum ad terrendos nostros valet clamor, qui post tergum pugnantibusexstitit, quod suum periculum in aliena vident salute constare: omnia enimplerumque quae absunt vehementius hominum mentes perturbant.

Caesar idoneum locum nactus quid quaque ex parte geratur cognoscit;laborantibus summittit. Vtrisque ad animum occurrit unum esse illud tempus,quo maxime contendi conveniat: Galli, nisi perfregerint munitiones, de omnisalute desperant; Romani, si rem obtinuerint, finem laborum omniumexspectant. Maxime ad superiores munitiones laboratur, quoVercassivellaunum missum demonstravimus. Iniquum loci ad declivitatemfastigium magnum habet momentum. Alii tela coniciunt, alii testudine factasubeunt; defatigatis in vicem integri succedunt. Agger ab universis inmunitionem coniectus et ascensum dat Gallis et ea quae in terraoccultaverant Romani contegit; nec iam arma nostris nec vires suppetunt.

His rebus cognitis Caesar Labienum cum cohortibus sex subsidiolaborantibus mittit: imperat, si sustinere non posset, deductis cohortibuseruptione pugnaret; id nisi necessario ne faciat. Ipse adit reliquos,cohortatur ne labori succumbant; omnium superiorum dimicationum fructum ineo die atque hora docet consistere. Interiores desperatis campestribuslocis propter magnitudinem munitionum loca praerupta ex ascensu temptant:huc ea quae paraverant conferunt. Multitudine telorum ex turribuspropugnantes deturbant, aggere et cratibus fossas explent, falcibus vallumac loricam rescindunt.

Mittit primo Brutum adulescentem cum cohortibus Caesar, post cum aliisGaium Fabium legatum; postremo ipse, cum vehementius pugnaretur, integrossubsidio adducit. Restituto proelio ac repulsis hostibus eo quo Labienummiserat contendit; cohortes quattuor ex proximo castello deducit, equitumpartem sequi, partem circumire exteriores munitiones et ab tergo hostesadoriri iubet. Labienus, postquam neque aggeres neque fossae vim hostiumsustinere poterant, coactis una XL cohortibus, quas ex proximis praesidusdeductas fors obtulit, Caesarem per nuntios facit certiorem quid faciendumexistimet. Accelerat Caesar, ut proelio intersit.

Eius adventu ex colore vestitus cognito, quo insigni in proeliis uticonsuerat, turmisque equitum et cohortibus visis quas se sequi iusserat, utde locis superioribus haec declivia et devexa cernebantur, hostes proeliumcommittunt. Vtrimque clamore sublato excipit rursus ex vallo atque omnibusmunitionibus clamor. Nostri omissis pilis gladiis rem gerunt. Repente posttergum equitatus cernitur; cohortes aliae appropinquant. Hostes tergavertunt; fugientibus equites occurrunt. Fit magna caedes. Sedulius, dux etprinceps Lemovicum, occiditur; Vercassivellaunus Arvernus vivus in fugacomprehenditur; signa militaria septuaginta quattuor ad Caesaremreferuntur: pauci ex tanto numero se incolumes in castra recipiunt.Conspicati ex oppido caedem et fugam suorum desperata salute copias amunitionibus reducunt. Fit protinus hac re audita ex castris Gallorum fuga.Quod nisi crebris subsidiis ac totius diei labore milites essent defessi,omnes hostium copiae deleri potuissent. De media nocte missus equitatusnovissimum agmen consequitur: magnus numerus capitur atque interficitur;reliqui ex fuga in civitates discedunt.

Postero die Vercingetorix concilio convocato id bellum se suscepissenon suarum necessitatium, sed communis libertatis causa demonstrat, etquoniam sit fortunae cedendum, ad utramque rem se illis offerre, seu mortesua Romanis satisfacere seu vivum tradere velint. Mittuntur de his rebus adCaesarem legati. Iubet arma tradi, principes produci. Ipse in munitione procastris consedit: eo duces producuntur; Vercingetorix deditur, armaproiciuntur. Reservatis Aeduis atque Arvernis, si per eos civitatesreciperare posset, ex reliquis captivis toto exercitui capita singulapraedae nomine distribuit.

His rebus confectis in Aeduos proficiscitur; civitatem recipit. Eolegati ab Arvernis missi quae imperaret se facturos pollicentur. Imperatmagnum numerum obsidum. Legiones in hiberna mittit. Captivorum circiterviginti milia Aeduis Arvernisque reddit. Titum Labienum duabus cumlegionibus et equitatu in Sequanos proficisci iubet: huic Marcum SemproniumRutilum attribuit. Gaium Fabium legatum et Lucium Minucium Basilum cumlegionibus duabus in Remis collocat, ne quam ab finitimis Bellovaciscalamitatem accipiant. Gaium Antistium Reginum in Ambivaretos, TitumSextium in Bituriges, Gaium Caninium Rebilum in Rutenos cum singulislegionibus mittit. Quintum Tullium Ciceronem et Publium Sulpicium Cabilloniet Matiscone in Aeduis ad Ararim rei frumentariae causa collocat. IpseBibracte hiemare constituit. His litteris cognitis Romae dierum vigintisupplicatio redditur.

Liber VI	Liber VIII