Liber V	Liber VII

Multis de causis Caesar maiorem Galliae motum exspectans per MarcumSilanum, Gaium Antistium Reginum, Titum Sextium legatos delectum habereinstituit; simul ab Gnaeo Pompeio proconsule petit, quoniam ipse ad urbemcum imperio rei publicae causa remaneret, quos ex Cisalpina Gallia consulissacramento rogavisset, ad signa convenire et ad se proficisci iuberet,magni interesse etiam in reliquum tempus ad opinionem Galliae existimanstantas videri Italiae facultates ut, si quid esset in bello detrimentiacceptum, non modo id brevi tempore sarciri, sed etiam maioribus augericopiis posset. Quod cum Pompeius et rei publicae et amicitiae tribuisset,celeriter confecto per suos dilectu tribus ante exactam hiemem etconstitutis et adductis legionibus duplicatoque earum cohortium numero,quas cum Quinto Titurio amiserat, et celeritate et copiis docuit, quidpopuli Romani disciplina atque opes possent.

Interfecto Indutiomaro, ut docuimus, ad eius propinquos a Treverisimperium defertur. Illi finitimos Germanos sollicitare et pecuniampolliceri non desistunt. Cum ab proximis impetrare non possent, ulteriorestemptant. Inventis nonnullis civitatibus iureiurando inter se confirmantobsidibusque de pecunia cavent: Ambiorigem sibi societate et foedereadiungunt. Quibus rebus cognitis Caesar, cum undique bellum parari videret,Nervios, Aduatucos ac Menapios adiunctis Cisrhenanis omnibus Germanis essein armis, Senones ad imperatum non venire et cum Carnutibus finitimisquecivitatibus consilia communicare, a Treveris Germanos crebris legationibussollicitari, maturius sibi de bello cogitandum putavit.

Itaque nondum hieme confecta proximis quattuor coactis legionibus deimproviso in fines Nerviorum contendit et, priusquam illi aut convenire autprofugere possent, magno pecoris atque hominum numero capto atque ea praedamilitibus concessa vastatisque agris in deditionem venire atque obsidessibi dare coegit. Eo celeriter confecto negotio rursus in hiberna legionesreduxit. Concilio Galliae primo vere, ut instituerat, indicto, cum reliquipraeter Senones, Carnutes Treverosque venissent, initium belli acdefectionis hoc esse arbitratus, ut omnia postponere videretur, conciliumLutetiam Parisiorum transfert. Confines erant hi Senonibus civitatemquepatrum memoria coniunxerant, sed ab hoc consilio afuisse esistimabantur.Hac re pro suggestu pronuntiata eodem die cum legionibus in Senonesproficiscitur magnisque itineribus eo pervenit.

Cognito eius adventu Acco, qui princeps eius consili fuerat, iubet inoppida multitudinem convenire. Conantibus, priusquam id effici posset,adesse Romanos nuntiatur. Necessario sententia desistunt legatosquedeprecandi causa ad Caesarem mittunt: adeunt per Aeduos, quorum antiquituserat in fide civitas. Libenter Caesar petentibus Aeduis dat veniamexcusationemque accipit, quod aestivum tempus instantis belli, nonquaestionis esse arbitrabatur. Obsidibus imperatis centum hos Aeduiscustodiendos tradit. Eodem Carnutes legatos obsidesque mittunt usideprecatoribus Renis, quorum erant in clientela: eadem ferunt responsa.Peragit concilium Caesar equitesque imperat civitatibus.

Hac parte Galliae pacata totus et mente et animo in bellum Treverorumet Ambiorigis insistit. Cavarinum cum equitatu Senonum secum proficisciiubet, ne quis aut ex huius iracundia aut ex eo, quod meruerat, odiocivitatis motus exsistat. His rebus constitutis, quod pro explorato habebatAmbiorigem proelio non esse concertaturum, reliqua eius consilia animocircumspiciebat. Erant Menapii propinqui Eburonum finibus, perpetuispaludibus silvisque muniti, qui uni ex Gallia de pace ad Caesarem legatosnumquam miserant. Cum his esse hospitium Ambiorigi sciebat; item perTreveros venisse Germanis in amicitiam cognoverat. Haec prius illidetrahenda auxilia existimabat quam ipsum bello lacesseret, ne desperatasalute aut se in Menapios abderet aut cum Transrhenanis congredi cogeretur.Hoc inito consilio totius exercitus impedimenta ad Labienum in Treverosmittit duasque legiones ad eum proficisci iubet; ipse cum legionibusexpeditis quinque in Menapios proficiscitur. Illi nulla coacta manu locipraesidio freti in silvas paludesque confugiunt suaque eodem conferunt.

Caesar partitis copiis cum Gaio Fabio legato et Marco Crasso quaestoreceleriterque effectis pontibus adit tripertito, aedificia vicosqueincendit, magno pecoris atque hominum numero potitur. Quibus rebus coactiMenapii legatos ad eum pacis petendae causa mittunt. Ille obsidibusacceptis hostium se habiturum numero confirmat, si aut Ambiorigem aut eiuslegatos finibus suis recepissent. His confirmatis rebus Commium Atrebatemcum equitatu custodis loco in Menapiis relinquit; ipse in Treverosproficiscitur.

Dum haec a Caesare geruntur, Treveri magnis coactis peditatusequitatusque copiis Labienum cum una legione, quae in eorum finibushiemaverat, adoriri parabant, iamque ab eo non longius bidui via aberant,cum duas venisse legiones missu Caesaris cognoscunt. Positis castris amilibus passuum XV auxilia Germanorum esspectare constituunt. Labienushostium cognito consilio sperans temeritate eorum fore aliquam dimicandifacultatem praesidio quinque cohortium impedimentis relicto cum vigintiquinque cohortibus magnoque equitatu contra hostem proficiscitur et millepassuum intermisso spatio castra communit. Erat inter Labienum atque hostemdifficili transitu flumen ripisque praeruptis. Hoc neque ipse transirehabebat in animo neque hostes transituros existimabat. Augebaturauxiliorum cotidie spes. Loquitur in concilio palam, quoniam Germaniappropinquare dicantur, sese suas exercitusque fortunas in dubium nondevocaturum et postero die prima luce castra moturum. Celeriter haec adhostes deferuntur, ut ex magno Gallorum equitum numero nonnullos Gallicisrebus favere natura cogebat. Labienus noctu tribunis militum primisqueordinibus convocatis, quid sui sit consili proponit et, quo faciliushostibus timoris det suspicionem, maiore strepitu et tumultu, quam populiRomani fert consuetudo castra moveri iubet. His rebus fugae similemprofectionem effecit. Haec quoque per exploratores ante lucem in tantapropinquitate castrorum ad hostes deferuntur.

Vix agmen novissimum extra munitiones processerat, cum Galli cohortatiinter se, ne speratam praedam ex manibus dimitterent--longum esse perterritisRomanis Germanorum auxilium exspectare, neque suam pati dignitatemut tantis copiis tam exiguam manum praesertim fugientem atque impeditamadoriri non audeant--flumen transire et iniquo loco committere proelium nondubitant. Quae fore suspicatus Labienus, ut omnes citra flumen eliceret,eadem usus simulatione itineris placide progrediebatur. Tum praemissispaulum impedimentis atque in tumulo quodam collocatis "Habetis," inquit,"milites, quam petistis facultatem: hostem impedito atque iniquo locotenetis: praestate eandem nobis ducibus virtutem, quam saepe numeroimperatori praestitistis, atque illum adesse et haec coram cernereexistimate." Simul signa ad hostem converti aciemque dirigi iubet, etpaucis turmis praesidio ad impedimenta dimissis reliquos equites ad lateradisponit. Celeriter nostri clamore sublato pila in hostes immittunt. Illi,ubi praeter spem quos fugere credebant infestis signis ad se ire viderunt,impetum modo ferre non potuerunt ac primo concursu in fugam coniectiproximas silvas petierunt. Quos Labienus equitatu consectatus, magno numerointerfecto, compluribus captis, paucis post diebus civitatem recepit. NamGermani qui auxilio veniebant percepta Treverorum fuga sese domumreceperunt. Cum his propinqui Indutiomari, qui defectionis auctoresfuerant, comitati eos ex civitate excesserunt. Cingetorigi, quem ab initiopermansisse in officio demonstravimus, principatus atque imperium esttraditum.

Caesar, postquam ex Menapiis in Treveros venit, duabus de causis Rhenumtransire constituit; quarum una erat, quod auxilia contra se Treverismiserant, altera, ne ad eos Ambiorix receptum haberet. His constitutisrebus paulum supra eum locum quo ante exercitum traduxerat facere ponteminstituit. Nota atque instituta ratione magno militum studio paucis diebusopus efficitur. Firmo in Treveris ad pontem praesidio relicto, ne quis abhis subito motus oreretur, reliquas copias equitatumque traducit. Vbii, quiante obsides dederant atque in deditionem venerant, purgandi sui causa adeum legatos mittunt, qui doceant neque auxilia ex sua civitate in Treverosmissa neque ab se fidem laesam: petunt atque orant ut sibi parcat, necommuni odio Germanorum innocentes pro nocentibus poenas pendant; siamplius obsidum vellet, dare pollicentur. Cognita Caesar causa reperit abSuebis auxilia missa esse; Vbiorum satisfactionem accipit, aditus viasquein Suebos perquirit.

Interim paucis post diebus fit ab Vbiis certior Suebos omnes in unumlocum copias cogere atque eis nationibus quae sub eorum sint imperiodenuntiare, ut auxilia peditatus equitatusque mittant. His cognitis rebusrem frumentariam providet, castris idoneum locum deligit; Vbiis imperat utpecora deducant suaque omnia ex agris in oppida conferant, sperans barbarosatque imperitos homines inopia cibariorum adductos ad iniquam pugnandicondicionem posse deduci; mandat, ut crebros exploratores in Suebos mittantquaeque apud eos gerantur cognoscant. Illi imperata faciunt et paucisdiebus intermissis referunt: Suebos omnes, posteaquam certiores nuntii deexercitu Romanorum venerint, cum omnibus suis sociorumque copiis, quascoegissent, penitus ad extremos fines se recepisse: silvam esse ibiinfinita magnitudine, quae appellatur Bacenis; hanc longe introrsuspertinere et pro nativo muro obiectam Cheruscos ab Suebis Suebosque abCheruscis iniuriis incursionibusque prohibere: ad eius initium silvaeSuebos adventum Romanorum exspectare constituisse.

Quoniam ad hunc locum perventum est, non alienum esse videtur deGalliae Germaniaeque moribus et quo differant hae nationes inter seseproponere. In Gallia non solum in omnibus civitatibus atque in omnibuspagis partibusque, sed paene etiam in singulis domibus factiones sunt,earumque factionum principes sunt qui summam auctoritatem eorum iudiciohabere existimantur, quorum ad arbitrium iudiciumque summa omnium rerumconsiliorumque redeat. Idque eius rei causa antiquitus institutum videtur,ne quis ex plebe contra potentiorem auxili egeret: suos enim quisqueopprimi et circumveniri non patitur, neque, aliter si faciat, ullam intersuos habet auctoritatem. Haec eadem ratio est in summa totius Galliae:namque omnes civitates in partes divisae sunt duas.

Cum Caesar in Galliam venit, alterius factionis principes erant Aedui,alterius Sequani. Hi cum per se minus valerent, quod summa auctoritasantiquitus erat in Aeduis magnaeque eorum erant clientelae, Germanos atqueAriovistum sibi adiunxerant eosque ad se magnis iacturispollicitationibusque perduxerant. Proeliis vero compluribus factis secundisatque omni nobilitate Aeduorum interfecta tantum potentia antecesserant, utmagnam partem clientium ab Aeduis ad se traducerent obsidesque ab eisprincipum filios acciperent et publice iurare cogerent nihil se contraSequanos consili inituros et partem finitimi agri per vim occupatampossiderent Galliaeque totius principatum obtinerent. Qua necessitateadductus Diviciacus auxili petendi causa Romam ad senatum profectus infectare redierat. Adventu Caesaris facta commutatione rerum, obsidibus Aeduisredditis, veteribus clientelis restitutis, novis per Caesarem comparatis,quod hi, qui se ad eorum amicitiam adgregaverant, meliore condicione atqueaequiore imperio se uti videbant, reliquis rebus eorum gratia dignitatequeamplificata Sequani principatum dimiserant. In eorum locum Remisuccesserant: quos quod adaequare apud Caesarem gratia intellegebatur, ei,qui propter veteres inimicitias nullo modo cum Aeduis coniungi poterant, seRemis in clientelam dicabant. Hos illi diligenter tuebantur: ita et novamet repente collectam auctoritatem tenebant. Eo tum statu res erat, utlonge principes haberentur Aedui, secundum locum dignitatis Remiobtinerent.

In omni Gallia eorum hominum, qui aliquo sunt numero atque honore,genera sunt duo. Nam plebes paene servorum habetur loco, quae nihil audetper se, nullo adhibetur consilio. Plerique, cum aut aere alieno autmagnitudine tributorum aut iniuria potentiorum premuntur, sese inservitutem dicant. Nobilibus in hos eadem omnia sunt iura, quae dominis inservos. Sed de his duobus generibus alterum est druidum, alterum equitum.Illi rebus divinis intersunt, sacrificia publica ac privata procurant,religiones interpretantur: ad hos magnus adulescentium numerus disciplinaecausa concurrit, magnoque hi sunt apud eos honore. Nam fere de omnibuscontroversiis publicis privatisque constituunt, et, si quod est admissumfacinus, si caedes facta, si de hereditate, de finibus controversia est,idem decernunt, praemia poenasque constituunt; si qui aut privatus autpopulus eorum decreto non stetit, sacrificiis interdicunt. Haec poena apudeos est gravissima. Quibus ita est interdictum, hi numero impiorum acsceleratorum habentur, his omnes decedunt, aditum sermonemque defugiunt, nequid ex contagione incommodi accipiant, neque his petentibus ius redditurneque honos ullus communicatur. His autem omnibus druidibus praeest unus,qui summam inter eos habet auctoritatem. Hoc mortuo aut si qui ex reliquisexcellit dignitate succedit, aut, si sunt plures pares, suffragio druidum,nonnumquam etiam armis de principatu contendunt. Hi certo anni tempore infinibus Carnutum, quae regio totius Galliae media habetur, considunt inloco consecrato. Huc omnes undique, qui controversias habent, conveniunteorumque decretis iudiciisque parent. Disciplina in Britannia reperta atqueinde in Galliam translata esse existimatur, et nunc, qui diligentius eamrem cognoscere volunt, plerumque illo discendi causa proficiscuntur.

Druides a bello abesse consuerunt neque tributa una cum reliquispendunt; militiae vacationem omniumque rerum habent immunitatem. Tantisexcitati praemiis et sua sponte multi in disciplinam conveniunt et aparentibus propinquisque mittuntur. Magnum ibi numerum versuum edisceredicuntur. Itaque annos nonnulli vicenos in disciplina permanent. Neque fasesse existimant ea litteris mandare, cum in reliquis fere rebus, publicisprivatisque rationibus Graecis litteris utantur. Id mihi duabus de causis instituisse videntur, quod neque in vulgum disciplinam efferri velint nequeeos, qui discunt, litteris confisos minus memoriae studere: quod fereplerisque accidit, ut praesidio litterarum diligentiam in perdiscendo acmemoriam remittant. In primis hoc volunt persuadere, non interire animas,sed ab aliis post mortem transire ad alios, atque hoc maxime ad virtutemexcitari putant metu mortis neglecto. Multa praeterea de sideribus atqueeorum motu, de mundi ac terrarum magnitudine, de rerum natura, de deorumimmortalium vi ac potestate disputant et iuventuti tradunt.

Alterum genus est equitum. Hi, cum est usus atque aliquod bellumincidit (quod fere ante Caesaris adventum quotannis accidere solebat, utiaut ipsi iniurias inferrent aut illatas propulsarent), omnes in belloversantur, atque eorum ut quisque est genere copiisque amplissimus, itaplurimos circum se ambactos clientesque habet. Hanc unam gratiampotentiamque noverunt.

Natio est omnis Gallorum admodum dedita religionibus, atque ob eamcausam, qui sunt adfecti gravioribus morbis quique in proeliis periculisqueversantur, aut pro victimis homines immolant aut se immolaturos voventadministrisque ad ea sacrificia druidibus utuntur, quod, pro vita hominisnisi hominis vita reddatur, non posse deorum immortalium numen placariarbitrantur, publiceque eiusdem generis habent instituta sacrificia. Aliiimmani magnitudine simulacra habent, quorum contexta viminibus membra vivishominibus complent; quibus succensis circumventi flamma exanimanturhomines. Supplicia eorum qui in furto aut in latrocinio aut aliqua noxiasint comprehensi gratiora dis immortalibus esse arbitrantur; sed, cum eiusgeneris copia defecit, etiam ad innocentium supplicia descendunt.

Deum maxime Mercurium colunt. Huius sunt plurima simulacra: huncomnium inventorem artium ferunt, hunc viarum atque itinerum ducem, hunc adquaestus pecuniae mercaturasque habere vim maximam arbitrantur. Post huncApollinem et Martem et Iovem et Minervam. De his eandem fere, quam reliquaegentes, habent opinionem: Apollinem morbos depellere, Minervam operum atqueartificiorum initia tradere, Iovem imperium caelestium tenere, Martem bellaregere. Huic, cum proelio dimicare constituerunt, ea quae bello ceperintplerumque devovent: cum superaverunt, animalia capta immolant reliquasqueres in unum locum conferunt. Multis in civitatibus harum rerum exstructostumulos locis consecratis conspicari licet; neque saepe accidit, utneglecta quispiam religione aut capta apud se occultare aut posita tollereauderet, gravissimumque ei rei supplicium cum cruciatu constitutum est.

Galli se omnes ab Dite patre prognatos praedicant idque ab druidibusproditum dicunt. Ob eam causam spatia omnis temporis non numero dierum sednoctium finiunt; dies natales et mensum et annorum initia sic observant utnoctem dies subsequatur. In reliquis vitae institutis hoc fere ab reliquisdifferunt, quod suos liberos, nisi cum adoleverunt, ut munus militiaesustinere possint, palam ad se adire non patiuntur filiumque puerili aetatein publico in conspectu patris adsistere turpe ducunt.

Viri, quantas pecunias ab uxoribus dotis nomine acceperunt, tantas exsuis bonis aestimatione facta cum dotibus communicant. Huius omnis pecuniaeconiunctim ratio habetur fructusque servantur: uter eorum vita superarit,ad eum pars utriusque cum fructibus superiorum temporum pervenit. Viri inuxores, sicuti in liberos, vitae necisque habent potestatem; et cumpaterfamiliae illustriore loco natus decessit, eius propinqui conveniuntet, de morte si res in suspicionem venit, de uxoribus in servilem modumquaestionem habent et, si compertum est, igni atque omnibus tormentisexcruciatas interficiunt. Funera sunt pro cultu Gallorum magnifica etsumptuosa; omniaque quae vivis cordi fuisse arbitrantur in ignem inferunt,etiam animalia, ac paulo supra hanc memoriam servi et clientes, quos ab eisdilectos esse constabat, iustis funeribus confectis una cremabantur.

Quae civitates commodius suam rem publicam administrare existimantur,habent legibus sanctum, si quis quid de re publica a finitimis rumore autfama acceperit, uti ad magistratum deferat neve cum quo alio communicet,quod saepe homines temerarios atque imperitos falsis rumoribus terreri etad facinus impelli et de summis rebus consilium capere cognitum est.Magistratus quae visa sunt occultant quaeque esse ex usu iudicaveruntmultitudini produnt. De re publica nisi per concilium loqui non conceditur.

Germani multum ab hac consuetudine differunt. Nam neque druideshabent, qui rebus divinis praesint, neque sacrificiis student. Deorumnumero eos solos ducunt, quos cernunt et quorum aperte opibus iuvantur,Solem et Vulcanum et Lunam, reliquos ne fama quidem acceperunt. Vita omnisin venationibus atque in studiis rei militaris consistit: ab parvulislabori ac duritiae student. Qui diutissime impuberes permanserunt, maximaminter suos ferunt laudem: hoc ali staturam, ali vires nervosque confirmariputant. Intra annum vero vicesimum feminae notitiam habuisse in turpissimishabent rebus; cuius rei nulla est occultatio, quod et promiscue influminibus perluuntur et pellibus aut parvis renonum tegimentis utunturmagna corporis parte nuda.

Agriculturae non student, maiorque pars eorum victus in lacte, caseo,carne consistit. Neque quisquam agri modum certum aut fines habet proprios;sed magistratus ac principes in annos singulos gentibus cognationibusquehominum, qui una coierunt, quantum et quo loco visum est agri attribuuntatque anno post alio transire cogunt. Eius rei multas adferunt causas: neadsidua consuetudine capti studium belli gerendi agricultura commutent; nelatos fines parare studeant, potentioresque humiliores possessionibusexpellant; ne accuratius ad frigora atque aestus vitandos aedificent; nequa oriatur pecuniae cupiditas, qua ex re factiones dissensionesquenascuntur; ut animi aequitate plebem contineant, cum suas quisque opes cumpotentissimis aequari videat.

Civitatibus maxima laus est quam latissime circum se vastatis finibussolitudines habere. Hoc proprium virtutis existimant, expulsos agrisfinitimos cedere, neque quemquam prope audere consistere; simul hoc se foretutiores arbitrantur repentinae incursionis timore sublato. Cum bellumcivitas aut illatum defendit aut infert, magistratus, qui ei bellopraesint, ut vitae necisque habeant potestatem, deliguntur. In pace nullusest communis magistratus, sed principes regionum atque pagorum inter suosius dicunt controversiasque minuunt. Latrocinia nullam habent infamiam,quae extra fines cuiusque civitatis fiunt, atque ea iuventutis exercendaeac desidiae minuendae causa fieri praedicant. Atque ubi quis ex principibusin concilio dixit se ducem fore, qui sequi velint, profiteantur, consurguntei qui et causam et hominem probant suumque auxilium pollicentur atque abmultitudine collaudantur: qui ex his secuti non sunt, in desertorum acproditorum numero ducuntur, omniumque his rerum postea fides derogatur.Hospitem violare fas non putant; qui quacumque de causa ad eos venerunt, abiniuria prohibent, sanctos habent, hisque omnium domus patent victusquecommunicatur.

Ac fuit antea tempus, cum Germanos Galli virtute superarent, ultrobella inferrent, propter hominum multitudinem agrique inopiam trans Rhenumcolonias mitterent. Itaque ea quae fertilissima Germaniae sunt loca circumHercyniam silvam, quam Eratostheni et quibusdam Graecis fama notam essevideo, quam illi Orcyniam appellant, Volcae Tectosages occupaverunt atqueibi consederunt; quae gens ad hoc tempus his sedibus sese continetsummamque habet iustitiae et bellicae laudis opinionem. Nunc quod in eademinopia, egestate, patientiaque Germani permanent, eodem victu et cultucorporis utuntur; Gallis autem provinciarum propinquitas et transmarinarumrerum notitia multa ad copiam atque usum largitur, paulatim adsuefactisuperari multisque victi proeliis ne se quidem ipsi cum illis virtutecomparant.

Huius Hercyniae silvae, quae supra demonstrata est, latitudo novemdierum iter expedito patet: non enim aliter finiri potest, neque mensurasitinerum noverunt. Oritur ab Helvetiorum et Nemetum et Rauracorum finibusrectaque fluminis Danubi regione pertinet ad fines Dacorum et Anartium;hinc se flectit sinistrorsus diversis ab flumine regionibus multarumquegentium fines propter magnitudinem adtingit; neque quisquam est huiusGermaniae, qui se aut adisse ad initium eius silvae dicat, cum dierum iterLX processerit, aut, quo ex loco oriatur, acceperit: multaque in ea generaferarum nasci constat, quae reliquis in locis visa non sint; ex quibus quaemaxime differant ab ceteris et memoriae prodenda videantur haec sunt.

Est bos cervi figura, cuius a media fronte inter aures unum cornuexsistit excelsius magisque directum his, quae nobis nota sunt, cornibus:ab eius summo sicut palmae ramique late diffunduntur. Eadem est feminaemarisque natura, eadem forma magnitudoque cornuum.

Sunt item, quae appellantur alces. Harum est consimilis capris figuraet varietas pellium, sed magnitudine paulo antecedunt mutilaeque suntcornibus et crura sine nodis articulisque habent neque quietis causaprocumbunt neque, si quo adflictae casu conciderunt, erigere sese autsublevare possunt. His sunt arbores pro cubilibus: ad eas se applicantatque ita paulum modo reclinatae quietem capiunt. Quarum ex vestigiis cumest animadversum a venatoribus, quo se recipere consuerint, omnes eo locoaut ab radicibus subruunt aut accidunt arbores, tantum ut summa speciesearum stantium relinquatur. Huc cum se consuetudine reclinaverunt, infirmasarbores pondere adfligunt atque una ipsae concidunt.

Tertium est genus eorum, qui uri appellantur. Hi sunt magnitudinepaulo infra elephantos, specie et colore et figura tauri. Magna vis eorumest et magna velocitas, neque homini neque ferae quam conspexerunt parcunt.Hos studiose foveis captos interficiunt. Hoc se labore durant adulescentesatque hoc genere venationis exercent, et qui plurimos ex his interfecerunt,relatis in publicum cornibus, quae sint testimonio, magnam ferunt laudem.Sed adsuescere ad homines et mansuefieri ne parvuli quidem excepti possunt.Amplitudo cornuum et figura et species multum a nostrorum boum cornibusdiffert. Haec studiose conquisita ab labris argento circumcludunt atque inamplissimis epulis pro poculis utuntur.

Caesar, postquam per Ubios exploratores comperit Suebos sese in silvasrecepisse, inopiam frumenti veritus, quod, ut supra demonstravimus, minimeomnes Germani agriculturae student, constituit non progredi longius; sed,ne omnino metum reditus sui barbaris tolleret atque ut eorum auxiliatardaret, reducto exercitu partem ultimam pontis, quae ripas Ubiorumcontingebat, in longitudinem pedum ducentorum rescindit atque in extremoponte turrim tabulatorum quattuor constituit praesidiumque cohortiumduodecim pontis tuendi causa ponit magnisque eum locum munitionibus firmat.Ei loco praesidioque Gaium Volcatium Tullum adulescentem praefecit. Ipse,cum maturescere frumenta inciperent, ad bellum Ambiorigis profectus perArduennam silvam, quae est totius Galliae maxima atque ab ripis Rhenifinibusque Treverorum ad Nervios pertinet milibusque amplius quingentis inlongitudinem patet, Lucium Minucium Basilum cum omni equitatu praemittit,si quid celeritate itineris atque opportunitate temporis proficere possit;monet, ut ignes in castris fieri prohibeat, ne qua eius adventus proculsignificatio fiat: sese confestim subsequi dicit.

Basilus, ut imperatum est, facit. Celeriter contraque omnium opinionemconfecto itinere multos in agris inopinantes deprehendit: eorum indicio adipsum Ambiorigem contendit, quo in loco cum paucis equitibus essedicebatur. Multum cum in omnibus rebus tum in re militari potest fortuna.Nam magno accidit casu ut in ipsum incautum etiam atque imparatumincideret, priusque eius adventus ab omnibus videretur, quam fama acnuntius adferretur: sic magnae fuit fortunae omni militari instrumento,quod circum se habebat, erepto, raedis equisque comprehensis ipsum effugeremortem. Sed hoc quoque factum est, quod aedificio circumdato silva, ut suntfere domicilia Gallorum, qui vitandi aestus causa plerumque silvarum atquefluminum petunt propinquitates, comites familiaresque eius angusto in locopaulisper equitum nostrorum vim sustinuerunt. His pugnantibus illum inequum quidam ex suis intulit: fugientem silvae texerunt. Sic et adsubeundum periculum et ad vitandum multum fortuna valuit.

Ambiorix copias suas iudicione non conduxerit, quod proelio dimicandumnon existimarit, an tempore exclusus et repentino equitum adventuprohibitus, cum reliquum exercitum subsequi crederet, dubium est. Sed certedimissis per agros nuntiis sibi quemque consulere iussit. Quorum pars inArduennam silvam, pars in continentes paludes profugit; qui proximi Oceanofuerunt, his insulis sese occultaverunt, quas aestus efficere consuerunt:multi ex suis finibus egressi se suaque omnia alienissimis crediderunt.Catuvolcus, rex dimidiae partis Eburonum, qui una cum Ambiorige consiliuminierat, aetate iam confectus, cum laborem aut belli aut fugae ferre nonposset, omnibus precibus detestatus Ambiorigem, qui eius consilii auctorfuisset, taxo, cuius magna in Gallia Germaniaque copia est, se exanimavit.

Segni Condrusique, ex gente et numero Germanorum, qui sunt interEburones Treverosque, legatos ad Caesarem miserunt oratum, ne se in hostiumnumero duceret neve omnium Germanorum, qui essent citra Rhenum, unam essecausam iudicaret: nihil se de bello cogitavisse, nulla Ambiorigi auxiliamisisse. Caesar explorata re quaestione captivorum, si qui ad eos Eburonesex fuga convenissent, ad se ut reducerentur, imperavit; si ita fecissent,fines eorum se violaturum negavit. Tum copiis in tres partes distributisimpedimenta omnium legionum Aduatucam contulit. Id castelli nomen est. Hocfere est in mediis Eburonum finibus, ubi Titurius atque Aurunculeiushiemandi causa consederant. Hunc cum reliquis rebus locum probabat, tumquod superioris anni munitiones integrae manebant, ut militum laboremsublevaret. Praesidio impedimentis legionem quartamdecimam reliquit, unamex eis tribus, quas proxime conscriptas ex Italia traduxerat. Ei legionicastrisque Quintum Tullium Ciceronem praeficit ducentosque equitesattribuit.

Partito exercitu Titum Labienum cum legionibus tribus ad Oceanumversus in eas partes quae Menapios attingunt proficisci iubet; GaiumTrebonium cum pari legionum numero ad eam regionem quae ad Aduatucosadiacet depopulandam mittit; ipse cum reliquis tribus ad flumen Scaldem,quod influit in Mosam, extremasque Arduennae partis ire constituit, quo cumpaucis equitibus profectum Ambiorigem audiebat. Discedens post diemseptimum sese reversurum confirmat; quam ad diem ei legioni quae inpraesidio relinquebatur deberi frumentum sciebat. Labienum Treboniumquehortatur, si rei publicae commodo facere possint, ad eum diem revertantur,ut rursus communicato consilio exploratisque hostium rationibus aliudinitium belli capere possint.

Erat, ut supra demonstravimus, manus certa nulla, non oppidum, nonpraesidium, quod se armis defenderet, sed in omnes partes dispersamultitudo. Vbi cuique aut valles abdita aut locus silvestris aut palusimpedita spem praesidi aut salutis aliquam offerebat, consederat. Haec locavicinitatibus erant nota, magnamque res diligentiam requirebat non in summaexercitus tuenda (nullum enim poterat universis perterritis ac dispersispericulum accidere), sed in singulis militibus conservandis; quae tamen exparte res ad salutem exercitus pertinebat. Nam et praedae cupiditas multoslongius evocabat, et silvae incertis occultisque itineribus confertos adireprohibebant. Si negotium confici stirpemque hominum sceleratorum interficivellet, dimittendae plures manus diducendique erant milites; si contineread signa manipulos vellet, ut instituta ratio et consuetudo exercitusRomani postulabat, locus ipse erat praesidio barbaris, neque ex occultoinsidiandi et dispersos circumveniendi singulis deerat audacia. Vt ineiusmodi difficultatibus, quantum diligentia provideri poteratprovidebatur, ut potius in nocendo aliquid praetermitteretur, etsi omniumanimi ad ulciscendum ardebant, quam cum aliquo militum detrimentonoceretur. Dimittit ad finitimas civitates nuntios Caesar: omnes ad sevocat spe praedae ad diripiendos Eburones, ut potius in silvis Gallorumvita quam legionarius miles periclitetur, simul ut magna multitudinecircumfusa pro tali facinore stirps ac nomen civitatis tollatur. Magnusundique numerus celeriter convenit.

Haec in omnibus Eburonum partibus gerebantur, diesque appetebatseptimus, quem ad diem Caesar ad impedimenta legionemque reverticonstituerat. Hic quantum in bello fortuna possit et quantos adferat casuscognosci potuit. Dissipatis ac perterritis hostibus, ut demonstravimus,manus erat nulla quae parvam modo causam timoris adferret. Trans Rhenum adGermanos pervenit fama, diripi Eburones atque ultro omnes ad praedamevocari. Cogunt equitum duo milia Sugambri, qui sunt proximi Rheno, aquibus receptos ex fuga Tencteros atque Vsipetes supra docuimus. TranseuntRhenum navibus ratibusque triginta milibus passuum infra eum locum, ubipons erat perfectus praesidiumque ab Caesare relictum: primos Eburonumfines adeunt; multos ex fuga dispersos excipiunt, magno pecoris numero,cuius sunt cupidissimi barbari, potiuntur. Invitati praeda longiusprocedunt. Non hos palus in bello latrociniisque natos, non silvaemorantur. Quibus in locis sit Caesar ex captivis quaerunt; profectumlongius reperiunt omnemque exercitum discessisse cognoscunt. Atque unus excaptivis "Quid vos," inquit, "hanc miseram ac tenuem sectamini praedam,quibus licet iam esse fortunatissimos? Tribus horis Aduatucam venirepotestis: huc omnes suas fortunas exercitus Romanorum contulit: praesiditantum est, ut ne murus quidem cingi possit, neque quisquam egredi extramunitiones audeat." Oblata spe Germani quam nacti erant praedam in occultorelinquunt; ipsi Aduatucam contendunt usi eodem duce, cuius haec indiciocognoverant.

Cicero, qui omnes superiores dies praeceptis Caesaris cum summadiligentia milites in castris continuisset ac ne calonem quidem quemquamextra munitionem egredi passus esset, septimo die diffidens de numerodierum Caesarem fidem servaturum, quod longius progressum audiebat, nequeulla de reditu eius fama adferebatur, simul eorum permotus vocibus, quiillius patientiam paene obsessionem appellabant, siquidem ex castris egredinon liceret, nullum eiusmodi casum exspectans, quo novem oppositislegionibus maximoque equitatu dispersis ac paene deletis hostibus inmilibus passuum tribus offendi posset, quinque cohortes frumentatum inproximas segetes mittit, quas inter et castra unus omnino collis intererat.Complures erant ex legionibus aegri relicti; ex quibus qui hoc spatiodierum convaluerant, circiter CCC, sub vexillo una mittuntur; magnapraeterea multitudo calonum, magna vis iumentorum, quae in castrissubsederant, facta potestate sequitur.

Hoc ipso tempore et casu Germani equites interveniunt protinusqueeodem illo, quo venerant, cursu ab decumana porta in castra irrumpereconantur, nec prius sunt visi obiectis ab ea parte silvis, quam castrisappropinquarent, usque eo ut qui sub vallo tenderent mercatores recipiendisui facultatem non haberent. Inopinantes nostri re nova perturbantur, acvix primum impetum cohors in statione sustinet. Circumfunduntur ex reliquishostes partibus, si quem aditum reperire possent. Aegre portas nostrituentur, reliquos aditus locus ipse per se munitioque defendit. Totistrepidatur castris, atque alius ex alio causam tumultus quaerit; neque quosigna ferantur neque quam in partem quisque conveniat provident. Alius iamcastra capta pronuntiat, alius deleto exercitu atque imperatore victoresbarbaros venisse contendit; plerique novas sibi ex loco religiones finguntCottaeque et Tituri calamitatem, qui in eodem occiderint castello, anteoculos ponunt. Tali timore omnibus perterritis confirmatur opinio barbaris,ut ex captivo audierant, nullum esse intus praesidium. Perrumpere nitunturseque ipsi adhortantur, ne tantam fortunam ex manibus dimittant.

Erat aeger cum praesidio relictus Publius Sextius Baculus, qui primumpilum ad Caesarem duxerat, cuius mentionem superioribus proeliis fecimus,ac diem iam quintum cibo caruerat. Hic diffisus suae atque omnium salutiinermis ex tabernaculo prodit: videt imminere hostes atque in summo esserem discrimine: capit arma a proximis atque in porta consistit.Consequuntur hunc centuriones eius cohortis quae in statione erat:paulisper una proelium sustinent. Relinquit animus Sextium gravibusacceptis vulneribus: aegre per manus tractus servatur. Hoc spatiointerposito reliqui sese confirmant tantum, ut in munitionibus consistereaudeant speciemque defensorum praebeant.

Interim confecta frumentatione milites nostri clamorem exaudiunt:praecurrunt equites; quanto res sit in periculo cognoscunt. Hic vero nullamunitio est quae perterritos recipiat: modo conscripti atque usus militarisimperiti ad tribunum militum centurionesque ora convertunt; quid ab hispraecipiatur exspectant. Nemo est tam fortis quin rei novitate perturbetur.Barbari signa procul conspicati oppugnatione desistunt: redisse primolegiones credunt, quas longius discessisse ex captivis cognoverant; posteadespecta paucitate ex omnibus partibus impetum faciunt.

Calones in proximum tumulum procurrunt. Hinc celeriter deiecti se insigna manipulosque coniciunt: eo magis timidos perterrent milites. Aliicuneo facto ut celeriter perrumpant censent, quoniam tam propinqua sintcastra, et si pars aliqua circumventa ceciderit, at reliquos servari posseconfidunt; alii, ut in iugo consistant atque eundem omnes ferant casum. Hocveteres non probant milites, quos sub vexillo una profectos docuimus.Itaque inter se cohortati duce Gaio Trebonio, equite Romano, qui eis eratpraepositus, per medios hostes perrumpunt incolumesque ad unum omnes incastra perveniunt. Hos subsecuti calones equitesque eodem impetu militumvirtute servantur. At ei qui in iugo constiterant, nullo etiam nunc usu reimilitaris percepto neque in eo quod probaverant consilio permanere, ut seloco superiore defenderent, neque eam quam prodesse aliis vimceleritatemque viderant imitari potuerunt, sed se in castra recipere conatiiniquum in locum demiserunt. Centuriones, quorum nonnulli ex inferioribusordinibus reliquarum legionum virtutis causa in superiores erant ordineshuius legionis traducti, ne ante partam rei militaris laudem amitterent,fortissime pugnantes conciderunt. Militum pars horum virtute summotishostibus praeter spem incolumis in castra pervenit, pars a barbariscircumventa periit.

Germani desperata expugnatione castrorum, quod nostros iam constitissein munitionibus videbant, cum ea praeda quam in silvis deposuerant transRhenum sese receperunt. Ac tantus fuit etiam post discessum hostium terrorut ea nocte, cum Gaius Volusenus missus cum equitatu ad castra venisset,fidem non faceret adesse cum incolumi Caesarem exercitu. Sic omnino animostimor praeoccupaverat ut paene alienata mente deletis omnibus copiisequitatum se ex fuga recepisse dicerent neque in columi exercitu Germanoscastra oppugnaturos fuisse contenderent. Quem timorem Caesaris adventussustulit.

Reversus ille eventus belli non ignorans unum, quod cohortes exstatione et praesidio essent emissae, questus ne minimo quidem casu locumrelinqui debuisse, multum fortunam in repentino hostium adventu potuisseiudicavit, multo etiam amplius, quod paene ab ipso vallo portisquecastrorum barbaros avertisset. Quarum omnium rerum maxime admirandumvidebatur, quod Germani, qui eo consilio Rhenum transierant, ut Ambiorigisfines depopularentur, ad castra Romanorum delati optatissimum Ambiorigibeneficium obtulerunt.

Caesar rursus ad vexandos hostes profectus magno coacto numero exfinitimis civitatibus in omnes partes dimittit. Omnes vici atque omniaaedificia quae quisque conspexerat incendebantur; praeda ex omnibus locisagebatur; frumenta non solum tanta multitudine iumentorum atque hominumconsumebantur, sed etiam anni tempore atque imbribus procubuerant ut, siqui etiam in praesentia se occultassent, tamen his deducto exercitu rerumomnium inopia pereundum videretur. Ac saepe in eum locum ventum est tantoin omnes partes diviso equitatu, ut modo visum ab se Ambiorigem in fugacircumspicerent captivi nec plane etiam abisse ex conspectu contenderent,ut spe consequendi illata atque infinito labore suscepto, qui se summam abCaesare gratiam inituros putarent, paene naturam studio vincerent,semperque paulum ad summam felicitatem defuisse videretur, atque illelatebris aut saltibus se eriperet et noctu occultatus alias regionespartesque peteret non maiore equitum praesidio quam quattuor, quibus solisvitam suam committere audebat.

Tali modo vastatis regionibus exercitum Caesar duarum cohortium damnoDurocortorum Remorum reducit concilioque in eum locum Galliae indicto deconiuratione Senonum et Carnutum quaestionem habere instituit et de Accone,qui princeps eius consili fuerat, graviore sententia pronuntiata moremaiorum supplicium sumpsit. Nonnulli iudicium veriti profugerunt. Quibuscum aqua atque igni interdixisset, duas legiones ad fines Treverorum, duasin Lingonibus, sex reliquas in Senonum finibus Agedinci in hiberniscollocavit frumentoque exercitui proviso, ut iustituerat, in Italiam adconventus agendos profectus est.

Liber V	Liber VII