Ta strona zawiera symbole fonetyczneMAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znakówUnikodu.
Flaga esperanckaLudwik ZamenhofLingva Komitato (Komitet Językowy), poprzednikAkademio de Esperanto, 1907 r.
Esperanto (esperanto:osoba mająca nadzieję, pierwotnieLingvo Internacia, w tłum.język międzynarodowy) – najbardziej rozpowszechniony na świecie międzynarodowyjęzyk pomocniczy[1]. Jego nazwa pochodzi od pseudonimu „Dr. Esperanto” (doktor mający nadzieję), pod którymLudwik Zamenhof opublikował w 1887 podstawy języka w książceJęzyk międzynarodowy. Przedmowa i podręcznik kompletny[2]. Jego celem było stworzenie neutralnego i łatwego do nauki języka, przydatnego do międzynarodowej komunikacji[3], nie zastępującego jednak innych języków narodowych.
Pomimo że żadnepaństwo nie uznaje esperanto za swójjęzyk urzędowy, jest ono używane przez międzynarodową wspólnotę, której wielkość, według różnych źródeł, szacowana jest na od stu tysięcy do dwóch milionów użytkowników (zależnie od poziomu opanowania języka); dla około tysiąca z nich esperanto jestpierwszym językiem[4].
Zdecydowana większość słownictwa w esperanto pochodzi z języków zachodnioeuropejskich, jednocześnie ukazując wpływyjęzyków słowiańskich poprzez swojąsyntaktykę imorfologię. Morfemy nie podlegają zmianom i można tworzyć z nich ogromną liczbę kombinacji, tworząc zróżnicowane znaczeniowo wyrazy; esperanto ma więc wiele wspólnego zjęzykami analitycznymi, do których zalicza się między innymichiński. Z drugiej jednak strony, struktura wewnętrzna esperanto w pewnym stopniu odzwierciedlajęzyki aglutynacyjne, takie jakjapoński,suahili czyturecki.
Pierwsza książka do nauki esperanta wydana w Warszawie w 1887
Powstanie esperanta jest dziełemLudwika Zamenhofa, lekarza okulisty żydowskiego pochodzenia, zamieszkującego zajęte przez Rosję ziemie polskie, urodzonego wBiałymstoku[2]. Dzieciństwo spędzone w tym wielokulturowym mieście było dla niego okazją do obserwowania nieprzyjaznych stosunków pomiędzy przedstawicielami zamieszkujących je narodów:Rosjanami,Polakami,Niemcami iŻydami. Za główną przyczynę konfliktów Zamenhof uznał brak wspólnego języka, dlatego też już jako uczeń rozpoczął prace nad projektem nowego języka wspólnego dla wszystkich ludzi. W przeciwieństwie do języków narodowych miał to być w jego zamyśle język neutralny i łatwy do nauczenia, tak aby mógł być przyjęty przez wszystkich jako drugi język, nauczany równolegle do języka narodowego i używany w sytuacjach wymagających międzynarodowego porozumienia[9].
Zamenhof początkowo brał pod uwagę wskrzeszeniełaciny, której uczył się w szkole, jednak uznał, że jest ona zbyt skomplikowana do codziennej komunikacji. Ucząc sięjęzyka angielskiego zauważył, że odmiana czasownika przez rodzaj i liczbę nie jest koniecznością, a system gramatyczny języka może być o wiele prostszy niż mu się wcześniej wydawało. Wciąż nie udało mu się za to rozwiązać problemu zbyt dużego zasobu słownictwa do nauczenia, aż pewnego razu zauważył dwa szyldypo rosyjsku: швейцарская (‘portiernia’, od швейцар, ‘portier’) i кондитерская (‘cukiernia’, od кондитер, ‘cukiernik’). Te słowa z identycznymprzyrostkiem podsunęły mu pomysł, by poprzez regularny systemderywacji zmniejszyć liczbęmorfemów należących do języka. Aby uzyskać jak najbardziej międzynarodowe słownictwo, Zamenhof zdecydował się zapożyczyć je głównie z językówromańskich igermańskich, nauczanych wówczas powszechnie na całym świecie[10].
Pierwszy projekt Zamenhofa nazwanyLingwe uniwersala był już niemal gotowy w 1878, gdy ojciec Ludwika, uznawszy pomysł syna za daremny i nierealny, zniszczył jego notatki. W latach 1879–1885 Zamenhof studiował medycynę wMoskwie iWarszawie i wtedy również rozpoczął ponowne prace nad językiem międzynarodowym. W 1879 roku nauczył swoich przyjaciół pierwszej odnowionej wersji języka. Po kilku latach tłumaczył już poezję, chcąc w ten sposób ulepszyć projekt. W 1895 wspominał: „Przez sześć lat pracowałem nad ulepszaniem i testowaniem języka, choć w roku 1878 wydało mi się, że był już całkowicie gotowy”[11].
Gdy publikacja projektu była już przygotowana, została wstrzymana przez carską cenzurę. Zamenhof, rozczarowany tym faktem, wykorzystał wolny czas na tłumaczenie m.in.Starego Testamentu i kilku sztukSzekspira. Wreszcie w 1887 udało mu się wydać pierwszy podręcznik zatytułowanyМеждународный языкъ (Język międzynarodowy), który będzie znany później wśród esperantystów jakoUnua Libro (Pierwsza Książka). Zaprezentowany w nim język jest tym samym, którego używa się do dziś. Pseudonim ZamenhofaDoktoro Esperanto, pod którym książka została wydana, wkrótce stał się określeniem języka – początkowo jakoJęzyk doktora Esperanto, a następnie w skrócie jakoEsperanto[10][12][13].
La Esperantisto, pierwsze esperanckie czasopismo wydawane od 1889 r. w Norymberdze
Zamenhof otrzymał wiele pełnych entuzjazmu listów, często zawierających propozycje różnych zmian w języku. Wszystkie sugestie zapisywał, a następnie zaczął publikować w gazecie „La Esperantisto” wydawanej wówczas wNorymberdze. Wśród czytelników gazety dwukrotnie przeprowadzono głosowanie na temat reform, jednak większość była im przeciwna. Po tych głosowaniach na pewien czas ucichły głosy postulujące zmiany, a język zaczął się rozpowszechniać. Najwięcej abonentów „La Esperantisto” miała w Rosji, toteż wielkim ciosem był zakaz rozpowszechniania czasopisma wydany w 1895 przez carską cenzurę z powodu tłumaczenia tekstuLwa Tołstoja. Gazeta niebawem została zamknięta, lecz niedługo potem zastąpiła ją nowa pod tytułem „Lingvo Internacia”. Była ona początkowo wydawana wUppsali, następnie naWęgrzech i wreszcie wParyżu, gdzie publikację przerwała dopieroI wojna światowa[14][15][16][17].
Nowego języka międzynarodowego zaczęto również używać do organizowania współpracy zawodowej i hobbystycznej na poziomie międzynarodowym. W pierwszych dziesięcioleciach komunikacja w esperanto odbywała się niemal wyłącznie na piśmie, lecz po niespodziewanie popularnymŚwiatowym Kongresie w 1905 wBoulogne-sur-Mer, który udowodnił możliwość używania języka także w mowie, szybko zaczęły się rozwijać również kontakty osobiste i spotkania między esperantystami. W Boulogne-sur-Mer uchwalono także oficjalny i nienaruszalny zbiór zasad języka pod nazwąFundamento de Esperanto.
Już podczas Światowego Kongresu wBarcelonie w 1909 miało miejsce kilka spotkań wśród biorących udział katolików, którzy w końcu postanowili zorganizować w następnym roku, 1910, osobny kongres katolickich esperantystów. Podczas niego założono Międzynarodowy Katolicki Związek Esperantystów (Internacia Katolika Unuiĝo Esperantista), którego główny organ, gazeta „Espero Katolika”, był wydawany już w 1903 i jest najstarszym do dziś ukazującym się czasopismem esperanckim[18].
W roku 1912, w czasie uroczystej przysięgi podczas ósmego Światowego Kongresu wKrakowie, Zamenhof zrzekł się swojej oficjalnej roli w ruchu esperanckim. Na dziesiąty Światowy Kongres mający odbyć się wParyżu w 1914 zapisało się ponad 4000 osób, jednak przezI wojnę światową nie doszedł on do skutku, a Zamenhof był zmuszony wracać do domu przezSkandynawię.
Dążenie do pokoju i harmonii po I wojnie światowej obudziło nowe nadzieje, dzięki czemu esperanto szybko się rozpowszechniało. Pierwszy Światowy Kongres po wojnie miał miejsce w 1920 wHadze, kolejny w 1921 wPradze. W 1927 wWiedniu, w pałacuHofburg założono muzeum esperanta,Internacia Esperanto-Muzeo, które w 1929 związało się zAustriacką Biblioteką Narodową i dziś mieści się w osobnym budynku[19].
Rotterdam, 2008: 93. Światowy Kongres Esperanto z 1845 uczestnikami
Starania o uznanie esperanta zajęzyk światowy spotykały się z pozytywnymi reakcjami: petycje na jego rzecz skierowane doONZ podpisało ponad 80 mln osób, wCzechosłowacji na przykład m.in. noblista prof.Jaroslav Heyrovský[20].
Zgromadzenie OgólneUNESCO przyjęło rezolucje odnośnie do esperanta wMontevideo 10 grudnia 1954 i wSofii 8 listopada 1985. Wyraziło w nich uznanie dlaosiągnięć esperanta na polu międzynarodowej wymiany intelektualnej i na rzecz zbliżania do siebie narodów świata, wezwało państwa członkowskie dozachęcania do włączenia w programy nauczania szkół i uczelni zagadnienia problemów językowych i esperanta oraz zarekomendowało międzynarodowym organizacjom pozarządowymwłączyć się do świętowania 100-lecia esperanta i przeanalizować możliwość używania języka do przekazywania wszelkiego rodzaju informacji między swoimi członkami, także tych dotyczących działalności UNESCO[21].
Poparcie dla esperanta wyrażały również władzePolskiej Akademii Nauk. Jubileuszowy, 72. Światowy Kongres w 1987 wWarszawie (stulecie publikacji języka) skupił prawie sześć tysięcy osób 60 narodowości.
Również Międzynarodowy Katolicki Związek Esperantystów osiągnął ważny postęp, gdy w roku 1990 wydany został dokumentNorme per la celebrazione della Messa in esperanto, w którymStolica Apostolska zezwala na odprawianiemszy w esperanto bez specjalnych zezwoleń. Tym sposobem esperanto stało się jedynym uznanymsztucznym językiem liturgicznymKościoła katolickiego[22][23][24].
Początkiem obchodów 150. rocznicy urodzin Ludwika Zamenhofa było sympozjum w siedzibieUNESCO w grudniu 2008, ich kulminacją byłŚwiatowy Kongres Esperanto w lipcu 2009, w rodzinnym mieście Zamenhofa,Białymstoku, a zakończeniem – sympozjum z udziałem dyplomatówONZ wNowym Jorku.
Fakt, że wiele celów ruchu esperanckiego nie zostało osiągniętych, jest przypisywany między innymi technologicznej i kulturowej hegemoniiWielkiej Brytanii iStanów Zjednoczonych, zwłaszcza w okresie po drugiej wojnie światowej, co poskutkowało dzisiejszą roląjęzyka angielskiego jako narzędzia komunikacji w większości międzynarodowych działań[25].
Pamiątka kongresu esperantystów w SopocieMapa pokazująca kraje z działającymi organizacjami esperanckimi, WedługUniversala Esperanto-Asocio
Esperanto jest dziś w pełni rozwiniętym językiem z tysiącami użytkowników na całym świecie i dużą liczbą wydawnictw. Do znanych na świecie esperantystów należą noblista w dziedzinie ekonomiiReinhard Selten, mistrzyni świata w szachachZsuzsa Polgár czyTivadar Soros, ojciec finansistyGeorge’a Sorosa.
Język esperanto jest jak na razie najbardziej znanym i rozpowszechnionym projektem języka międzynarodowego. Względem liczby użytkowników esperanta istnieje znaczna rozbieżność szacunków. Szacunku na poziomie 1,5 miliona dokonał w latach osiemdziesiątych XX wieku prof.Sidney Culbert(inne języki) z uniwersytetu wWaszyngtonie w swoim opracowaniu dotyczącym najczęściej używanych języków.
Esperantyści zrzeszają się w stowarzyszeniach krajowych, na wszystkich zamieszkanych kontynentach i w większości państw świata. Zrzeszają się również w stowarzyszeniach tematycznych grupujący zwolenników danego światopoglądu, ideologii, religii, zawodów, hobby itd. Informacje[26] o stowarzyszeniach esperanckich udostępniaŚwiatowy Związek Esperantystów. Ze względu na rozpowszechnienie esperantaŚwiatowe Kongresy Esperanta odbywają się corocznie (począwszy od roku 1905), w różnych krajach świata, na wszystkich kontynentach (dotychczas z wyjątkiem Afryki).
W roku 1908 główny lekarz kopalni rudy cynku w kondominiumNeutralny Moresnet, Wilhelm Molly, próbował na terytorium tego kraju ustanowić pierwsze państwo esperantystów „Amikejo” (amikejo = miejsce wielkiej przyjaźni), co jednak nie zakończyło się sukcesem[27].
Dla pewnej grupy ludzi, szacowanej na około tysiąc osób, esperanto jest językiem rodzimym. Społeczność tę interlingwiści dzielą na podgrupy i typy, by zbadać przemiany znaczeniowo-fonetyczne wśród poszczególnych grup i ludzi. Wśród niektórych dzieci poznających esperanto jako pierwszy język, a które przez długi czas nie poznają innego języka, zauważa się innowacje znaczeniowe – potwierdzenie koncepcjigier językowych(inne języki)Wittgensteina. Objawia się to tworzeniem wieloczłonowych słów i zniekształceń członów najczęściej będących skrótami, co prowadzi do naturalnego wytwarzania się skomplikowanej znaczeniowo mowy esperanckiej.Skomplikowanie mowy dzieci mówiących esperantem jako swoim pierwszym językiem przekraczało wyobrażenia jego znawców, a pozostawienie takich dzieci dla dalszego rozwijania się ich języka może grozić ich niekomunikatywnością.[potrzebny przypis]
Język taki chciał już utworzyć esperancki poetaKálmán Kalocsay, wprowadzając człony łacińskie. Esperantem eksperymentował takżeJulian Tuwim, który przetłumaczył na esperanto wiersze Leopolda Staffa, a także np. swój debiutancki wiersz „Prośbę”, „Kwiaty polskie” czy „Bal w operze”[28].
Niektóre szkoły wyższe włączają esperanto do programów studiów lingwistycznych, inne oferują naukę esperanta jako osobny przedmiot. NaUniwersytecie Adama Mickiewicza wPoznaniu prowadzone są 3-letnie studia na kierunkuinterlingwistyka skupiające się na esperancie i używające go jako języka wykładowego[32].
Podobnie jak z językami naturalnymi również w odniesieniu do esperanta można otrzymaćcertyfikat językowy. Certyfikat językowy dla znajomości esperanto wydaje Państwowe Centrum Egzaminów Językowych działające pod auspicjamiUniwersytetu im. Loránda Eötvösa. Certyfikaty wydawane są zgodnie z systemempoziomów biegłości językowej przyjętej przez Radę Europy[33]. Certyfikaty językowe wydaje równieżUniwersytet Jagielloński[34] oraz Francuski Instytut Esperanto[35].
Pionierem nauczania esperanto w Polsce byłMieczysław Sygnarski, autor łącznie 16 opracowań i podręczników do nauki esperanto, w tym pierwszego podręcznika do nauki języka esperanto dla szkół średnich[36][37][38].
Celem ułatwienia podróży za pośrednictwem esperanta powstała siećPasporta Servo, którą opiekuje sięŚwiatowa Esperancka Organizacja Młodzieżowa. Od założenia w 1974 aż do 2008 roku podstawą jej działania była wydawana rokrocznie książeczka z adresami ok. 1100 osób z 90 krajów (2011) gotowych bezpłatnie gościć podróżujących esperantystów[45]. Od 2009 roku sieć działa przede wszystkim w oparciu o Internet.
BibliotekaInternacia Esperanto-Muzeo (Międzynarodowego Muzeum Esperanta) wWiedniu w swojej kolekcji posiada ponad 35 000 woluminów w 500 językach sztucznych, z czego najwięcej w esperanto. Jest tym samym największą biblioteką esperancką na świecie[46]. Do innych dużych bibliotek (z ponad 20 000 woluminów) zaliczają sięBiblioteka Hectora Hodlera w biurze UEA wRotterdamie, Biblioteka Bultera przy Esperanto-Asocio de Britio (Brytyjskim Związku Esperantystów) wStoke-on-Trent, Germana Esperanto-Biblioteko (Niemiecka Biblioteka Esperancka) wAalen oraz biblioteka Japana Esperanto-Instituto (Japońskiego Instytutu Esperanta) wTokio.
Język esperanto jest przedmiotem badań wszkołach wyższych. W Polsce studia nad językami międzynarodowymi (m.in. nad esperanto) prowadzone są w Instytucie JęzykoznawstwaUniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Studia skupiają się na esperancie, jako obecnie jedynym języku planowym, upowszechnionym na świecie oraz zajmują się jego lingwistyczną analizą, literaturą i historią. Ważnym elementem studiów jest komunikacja międzykulturowa. Celem studiów jest również kształcenienauczycieli języka esperanto w ramach specjalizacji: dydaktyka esperanta[47].
Muzyka wykonywana w esperanto obejmuje różne gatunki takie jakpieśni ludowe,rock,reggae,piosenki kabaretowe, utworysolowe ichóralne, a takżeoperę. Do aktywnych wykonawców należą np.szwedzki zespółLa Perdita Generacio,oksytański piosenkarzJoMo,fiński zespółDolchamar,kazachski duetĴomart kaj Nataŝa,fryzyjska grupaKajto czy polski bardGeorgo Handzlik. Również niektórzy sławni kompozytorzy i artyści, tacy jakElvis Costello czyMichael Jackson, nagrywali w esperanto, komponowali utwory inspirowane tym językiem lub używali go w swoich materiałach promocyjnych[49]. Popularny w latach 80. wCzechosłowacji zespółTeam po wielkim sukcesie swojego pierwszego albumu (250 tys. sprzedanych egzemplarzy) nagrał również jego esperancką wersję[51]. Do klasycznych dzieł na orkiestrę i chór z esperanckimi tekstami należąLa Koro SutroLou Harrisona czy też pierwsza symfonia w esperanto autorstwaDavida Gainesa[49]. We francuskiejTuluzie działa wytwórnia muzycznaVinilkosmo, która specjalizuje się w produkcji esperanckiej muzyki. Główny internetowy zbiór tekstów piosenek w esperanto KantarViki przekroczył w kwietniu 2013 liczbę 3000 utworów, w tym zarówno oryginalnych, jak i zaadaptowanych z innych języków[52].
PrzedstawienieDziesięć dni kapitana Postnikowa naŚwiatowym Kongresie w Kopenhadze w 2011 r.
Sztuki teatralne tak różnorodnych autorów jakGoldoni,Ionesco,Szekspir czyAlan Ayckbourn są w ostatnich latach wystawiane również w esperanto. W filmach esperanto pojawia się niekiedy jako tło – np. wDyktatorzeCharliego Chaplina pojawiają się napisy i plakaty w tym języku – lub jako przedstawienie przyszłości, np. w filmie akcjiBlade: Mroczna trójca czy w serialu komediowym science-fictionCzerwony karzeł. Esperanckie dialogi pojawiają się np. wIdiot’s Delight zClarkiem Gable czy w japońskim filmieJan Arima no shūgeki[49]. Filmy pełnometrażowe są jednak rzadkością. Mimo to istnieje ok. 25 filmów pełnometrażowych, w których pojawia się esperanto[53]. Istotnymi wyjątkami są tuAngoroj, pierwszy całkowicie esperancki film pełnometrażowy czy kultowyIncubus (w głównej roliWilliam Shatner). Na esperanto przekładane są również napisy do filmów; organizacją i gromadzeniem przekładów zajmuje się strona internetowa Verda Filmejo[54]. Z Verda Filmejo wyłoniła się grupa Filmoj sen Limoj (Filmy bez granic). Ostatnio pojawiły się również amatorskie esperanckie projekty i społeczności tworzące krótkie filmy całkowicie w esperanto. Ich długość zazwyczaj nie przekracza kilkudziesięciu minut. Przykładem jest tu brazylijska spółka Imagu Filmoj, która wyprodukowała m.in. pełnometrażowy filmGerda Malaperis oparty na powieściClaude Pirona[55].
Ponad 100 gazet i czasopism ukazuje się regularnie w esperanto, wśród nich poświęcone aktualnościomMonato, czasopismo literackieBeletra Almanako czy też oficjalne organyTEJO iUEA – odp.Kontakto iEsperanto. Prenumeratorzy uzyskują również elektroniczny dostęp do wielu innych ważnych czasopism, w tym do numerów archiwalnych. Istnieją periodyki poświęcone medycynie, nauce, młodzieży, religii, czasopisma edukacyjne i pedagogiczne, literackie i tematyczne[49]. GazetaHeroldo de Esperanto jest wydawana od niemal stu lat (od 1920), a nowy właściciel, Sociala Grupo Lexus, planuje w 2017 sześciokrotnie zwiększyć liczbę prenumeratorów i już w 2018 wydawaćHeroldo dwa razy w miesiącu, na 24 stronach[56].
Niezależnym komentowaniem wydarzeń w ruchu esperanckim zajmuje się internetowy magazynLibera folio[57].
Rozgłośnie radiowe wBrazylii (Radio Boa Nova)[58],Chinach (Chińskie Radio Międzynarodowe)[59],Australii (Melbourne Ethnic Community Radio)[60], naKubie (Radio Habana Cuba)[61], i wWatykanie (Radio Watykańskie)[62] nadają aktualnie (wrzesień 2016) regularne audycje w esperanto. Rośnie również liczba programów dostępnych przez Internet, kolejne stacje (profesjonalne i amatorskie) działają głównie lub wyłącznie w sieci. Do popularnych esperanckich podkastów należą np. Varsovia Vento, Kern.punkto, Esperanta Retradio czy Radio Verda (do 2013). Podkast Pola Retradio stanowi kontynuację dla zlikwidowanych w 2011 roku esperanckich audycjiPolskiego Radia[63]. W 2011 powstało internetowe radioMuzaiko, pierwsze nadające programy w esperanto przez 24 godziny na dobę. Aplikacja Muzaiko nasmartfony umożliwia również odsłuchiwanie podkastów z innych stacji radiowych, m.in. wymienionych wyżej krajowych rozgłośni. Regularne programy w esperanto nadawałaTelewizja Białystok[49].
Rozwój i upowszechnienie nowych technologii stało się motorem napędowym dla esperanta, dzięki czemu można mówić o swoistym odrodzeniu języka. W Internecie dostępne są w esperanto strony, kursy, fora, czaty, blogi, grupy dyskusyjne, filmy, prasa, podkasty i kanały radiowe (np.Muzaiko). Sytuację języka w internecie obrazuje również objętośćesperanckiej Wikipedii, która we wrześniu 2016 liczyła ponad 230 000 haseł i prawie 400 aktywnych użytkowników.
W Internecie dostępne są esperanckie słowniki, m.in. elektroniczna wersja najobszerniejszego słownika definicyjnegoPlena Ilustrita Vortaro de Esperanto, Reta Vortaro,Wikisłownik. Od 2002 roku działa poświęcony nauce esperanta portalLernu!, dostępny w 37 językach. W 2015 roku ruszył anglojęzyczny kurs esperanta w popularnej aplikacjiDuolingo, który znacznie przyczynił się do popularyzacji esperanta w sieci. Po roku od uruchomienia przekroczył on próg 400 tysięcy zarejestrowanych użytkowników, z których kończyło kurs codziennie 30 osób. Wkrótce (lato 2016) zostanie uruchomiony kolejny kurs w języku hiszpańskim[64].
W serwisieYouTube dostępne są liczne nagrania wideo w esperanto i na temat esperanta: muzyka, filmy, wideoblogi, wywiady, relacje z esperanckich imprez, wykłady, kursy, sztuki teatralne, przewodniki turystyczne, audiobooki itd. Najpopularniejszymyoutuberem esperanckim jestRichard Delamore zAustralii, tworzący pod pseudonimem Evildea[65]. W trakcie pandemii popularność zdobyła również Chelsea Rae Moses[66] zUSA.
Esperanto jest szeroko używane w komunikatorach internetowychICQ,IRC,MSN iSkype[49]. Wśród użytkowników kursu esperanta wDuolingo popularność zdobywa komunikatorTelegram[67]. Programy komputerowe takie jakLibreOffice,Firefox,IrfanView, środowisko graficzneKDE i systemy operacyjneUbuntu iMandriva są dostępne w esperanto. Popularne strony internetowe takie jakGoogle,Wikipedia,Facebook czyIpernity(inne języki) posiadają również esperanckie wersje[49]. W 2017 roku została uruchomiona aplikacja społecznościowaAmikumu(inne języki) umożliwiająca użytkownikomsmartfonów wyszukanie esperantystów znajdujących się w pobliżu w oparciu o GPS[68]. Pod koniec 2018 roku Johannes Genberg zeSzwecji stworzył serwis społecznościowy dla esperantystówNubo.re, strona nie działała jednak poprawnie i została w 2020 zamknięta, a jej twórca otworzył nowy serwis o nazwie MiaVivo.net, który bazuje na programie PeepSo.
Podczas I Światowego Kongresu Esperanta (1905) ks. Peltier przygotował mszę świętą w języku esperanto, a podczas II Światowego Kongresu Esperanta w Genewie w roku 1906 wygłosił pierwsze w historii kazanie w języku esperanto. Od roku 1990 esperanto jest oficjalnie zaliczone do liturgicznych języków Kościoła katolickiego. Na esperanto jest przetłumaczona takżeBiblia, aStary Testament jest pierwszym dziełem literackim wydanym w esperanto z tłumaczeniem dokonanym przez samego Ludwika Zamenhofa. W Polsce pierwszą mszę w języku esperanto odprawił biskupJan Maria Michał Sitek zwierzchnikKościoła Starokatolickiego Mariawitów. Było to 2 sierpnia 1959 roku wkościele ewangelicko-augsburskim pw. Świętej Trójcy w Warszawie. Śpiewy liturgiczne przygotował chórparafii mariawickiej z Leszna. Okazją do dokonania przekładu tekstów liturgii był XLIVŚwiatowy Kongres Esperanto, który obradował wówczas w Warszawie. Inicjatywa nabożeństwaekumenicznego w języku esperanto wyszła odPolskiej Rady Ekumenicznej. Zdecydowano również, że nabożeństwo zostanie odprawione w obrządku mariawickim, najbliższymrzymskokatolickiemu, a tym samym większości uczestników Kongresu. Przekład liturgii powierzono bp. Janowi Marii Michałowi Sitkowi, zaś opiekę merytorycznąkapłanom mariawitom.Mariawici aktywnie uczestniczyli w międzynarodowym ruchu esperanckim od 1906 roku. PapieżJan Paweł II znał esperanto i również w tym języku udzielał błogosławieństwa „Urbi et Orbi”[69][70][71][72][73].
Typologicznie esperanto jestjęzykiem postpozycyjnym, a domyślny szyk zdania toSVO. Przymiotniki mogą być dowolnie umieszczane przed lub po rzeczownikach, które określają, jednak częściej stawia się je przed rzeczownikiem. Nowe wyrazy tworzy się poprzez rozbudowaną prefiksację i sufiksację.
Esperanto liczy 23fonemy spółgłoskowe i 5 samogłoskowych[76].Półsamogłoski /j/ i /w/ zostały poniżej zaliczone do spółgłosek. Mimo że ich wymowa przypomina wymowę samogłosek, funkcjonują one jako spółgłoski[76].
Norma wymowy esperanta nie przewiduje obowiązkowychalofonów, jednak istnieje tendencja do minimalizowania wariacji alofonicznej[77]. Przykładowo nie istnieje reguła nakazująca wymowę /n/ przed /ɡ/ i /k/ jako [ŋ] – wymowa jako [n] jest również dozwolona i stosowana przez niektórych użytkowników przy starannej wymowie. Podobnie dla fonemów samogłoskowych /e/ i /o/ dopuszczalne są wszystkie realizacje odpowiednio pomiędzy [e] i [ɛ] oraz [o] i [ɔ], a wymowaśrednia [e̞] i [o̞] jest postrzegana jako najbardziej modelowa.
Esperanckiedyftongi/aj/,/oj/,/uj/,/ej/,/aw/ i/ew/ nie są uznawane za osobne fonemy, lecz za kombinacje dwóch fonemów, tj. samogłoski i półsamogłoski[78].
Norma wymowy esperanckiej nie przewiduje reguł dotyczącychprocesów fonetycznych, a te spotykane u niektórych użytkowników są postrzegane jako niepożądany wpływ języków narodowych[79]. Przykładowo nie występuje upodobnienie spółgłosek w zbitkach pod względemdźwięczności, chociażwymowa niezgodna z tą zasadą jest tolerowana w praktyce, o ile nie jest źródłem nieporozumień. Podobnie toleruje sięepentezępółsamogłoski pomiędzy dwoma różnymi samogłoskami, zwłaszczaprzymkniętymi, np. [ˈmija]mia i [ˈpluwa]plua orazzwarcia krtaniowego pomiędzy różnymi lub (zwłaszcza) identycznymi samogłoskami, np. [praˈʔavo]praavo.
Od samego początku istnieje tendencja do eliminowania z pisowni i wymowy rzadkiej spółgłoski /x/ĥ i zastępowania jej w wyrazach przez /k/, co sugerował już sam Zamenhof[80][81]. Słowniki z reguły podają równolegle formy zĥ ik, jedynie sekwencjarĥ (np.arĥeologio,arĥitekto,monarĥo) została tak dalece zastąpiona przezrk (np.arkeologio,arkitekto,monarko) już we wczesnym XX wieku, że współcześnie niewiele słowników podajerĥ jako opcję. Inne wyrazy, takie jakĥirurgo,ĥaoso,monaĥo,teĥniko, wciąż występują w obu wersjach, jednak częściej zk (kirurgo,kaoso,monako,tekniko). Tylko w niektórych przypadkach zamianaĥ nak spowodowałaby dublowanie już istniejących wyrazów, dlatego zastąpiono je w nich przezĉ (ĉilo,ĉino) lubh (hamida,Harbino i inne chińskie nazwy geograficzne) lub zmieniono całkowicie ich formę (ĥoro →koruso,ĥolero →kolerao). Tylko w dwóch słowach wciąż używa się niemal wyłącznieĥ –ĉeĥo ieĥo (niekiedy spotyka się formęekoo).
Przyjmuje się, że oba wyrazy są pełnoprawne, zarówno starsza forma, zawierającaĥ, jak i nowsza, bez tej litery. Wybór zależy od gustu konkretnego użytkownika języka esperanto. Jedynie w kilku przypadkach forma zawierającaĥ zanikła całkowicie (np.ĥino) i używana jest jedynie jako środek stylistyczny –archaizm.
Akcent pada zawsze na przedostatnią sylabę wyrazu (np.radio,matematiko,malgraŭ,malgraŭe,dudek,dudeka), z wyjątkiem przypadkówelizji końcówki-o, która nie zmienia pozycji akcentu:radi’,matematik’. Akcentowana sylaba jest wymawiana głośniej i często także dłużej niż pozostałe, może mieć również inny ton, zwłaszcza wyższy. Nie istnieją jednak precyzyjne reguły dotyczące sposobu wyróżniania akcentowanej sylaby[82].
Leksykalny fundament esperanta został określony przez Zamenhofa w książceJęzyk międzynarodowy w 1887 Słownik w niej zawarty zawierał 900 rdzeni leksykalnych. Reguły esperanta umożliwiają w razie potrzeby zapożyczanie słów, z zastrzeżeniem by miały one możliwie najbardziej międzynarodowy charakter. Możliwa jest równieżderywacja nowych wyrazów z użyciem już istniejących rdzeni i afiksów. W 1894 Zamenhof opublikował pierwszy słownik esperanta,Universala vortaro, który zawierał większy zasób wyrazów. Od tego czasu zapożyczono do esperanta wiele słów z innych języków, zwłaszcza zachodnioeuropejskich.
Słownictwo języka esperanto pochodzi w większości z istniejących języków europejskich. Są to głównie słowa o pochodzeniuromańskim orazwyrazy międzynarodowe (typuradio), w mniejszym stopniu słowa o pochodzeniu germańskim (np.hundo – pies), rzadko słowiańskim (np.bulko – bułka). Słowa z innych języków weszły do słownictwa esperanckiego wyłącznie wtedy, gdy były powszechnie używane w językach, z których Zamenhof czerpał leksykę. W późniejszych latach do esperanto trafiały specyficznie regionalne pojęcia w językach oryginalnych, np.haŝio (pol. pałeczki) zjapońskiego lubboaco (pol. renifer) zsaami. Niektóre słowa esperantyści celowo wprowadzali do użycia ze swoich języków narodowych.
Esperanto jest językiem aglutynacyjnym z w większości regularnym słowotwórstwem.
Oznacza to, że słowa można tworzyć przez sklejanie morfemów. Oprócz morfemów znaczeniowych, istnieje pokaźna liczba morfermów gramatycznych (prefiksów, sufiksów), aczkolwiek współcześnie nie ma ostrego podziału na morfemy znaczeniowe i gramatyczne. Morfemy znaczeniowe w funkcji morfemów gramatycznych występują zazwyczaj na pozycji prefiksowej.
W alfabecie języka esperanto nie występują literyq,w,x aniy.
W przypadku gdy nie są dostępne czcionki z odpowiednimiznakami diakrytycznymi (ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ oraz ŭ) stosuje się różne zastępcze systemy zapisu. Zamenhof rozwiązał ten problem, tworząc tzw.H-system, który polega na zastąpieniu liter zcyrkumfleksem poprzez dwuznak złożony z litery bez „daszka” oraz następującej po niej litery „h” (np.ŝanĝo →shangho), a w przypadku „ŭ” opuszczeniebrewisa (np.haŭto →hauto). H system jest jedynym wymienionym wFundamento de Esperanto. W dobie Internetu większą popularność zyskał jednak tzw.X-system, który w dwuznakach jako dookreślającą literę stosuje nieużywaną w esperancie, a jednocześnie zawsze obecną na klawiaturach komputerowych, literą „x” (np.ŝanĝo →sxangxo,haŭto →hauxto). Najrzadziej używaną metodą zapisu jest tzw.^-sistemo, w którym przy literze umieszcza siękaretę (daszek „^”). Występuje on w dwóch odmianach: takiej, w której daszek następuje po literze (np.ŝanĝo →s^ang^o), oraz takiej, w której stoi on przed nią (np.ŝanĝo →^san^go).
Aby uzyskać znaki zaproponowane wUnua Libro, pierwotnie używano systemu kodowaniaLatin 3, umożliwiającego znalezienie wszystkich sześciu potrzebnych znaków, który stopniowo został wyparty przezUnicode.
Choć powstał jakojęzyk sztuczny, w ciągu swojej historii podlegał wielu zmianom w stosunku do oryginalnej postaci tego języka. Żeby przedstawić skalę tych zmian, należy wymienić choćby:
zmianyfonetyczne – zanikgłoski [x] zapisywanej przezĥ, najczęściej przez zmianę jej na [k] (np.:ĥemio →kemio); chociaż takie słowa mogą podlegać i innym zmianom,
wprowadzenie nieoficjalnego przyrostka-i- obok oficjalnego-uj- w nazwach państw pochodzących od narodowości – np. obokFrancujo iGermanujo funkcjonują formyFrancio iGermanio,
zastępowanie formyprzyimkowej (en komenco = na początku) przez przysłówkową (komence) w wielu zwrotach, a także rozpowszechnienie się formy miejsca docelowego (hejmen = do domu); por.allatyw,
użycie morfemów niemających pierwotnie roli czasownikowej w miejsceczasowników (bona = dobry;boni = być dobrym, zamiastesti bona),
zmiany gramatyczne – powstanie ściągniętychczasów złożonych: końcówki-antas itp.,
ogromna rozbudowa słownictwa – zapożyczenia na szeroką skalę, szczególnie wyrazów naukowo-technicznych, zastępowanie form złożonych przez zapożyczone lub zapożyczonych przez złożone,
znaczne ograniczenie znaczenia podziału na morfemy gramatyczne i znaczeniowe – wiele morfemów gramatycznych (m.in.-et-,-eg-,-em-) występuje w funkcji znaczeniowej (eta = malutki,ega = olbrzymi,ema = skłonny), a wiele morfemów znaczeniowych w gramatycznej (m.in.vir- jako prefiks rodzaju męskiego)
preferowanie krótszych form słownych – np.spontana zamiastspontanea,
archaizacja słów (np.pafilego) i zastąpienie nowymi, ale znaczącymi to samo (np.kanono).
Żadna z tych zmian nie może jednak naruszyć podstawowej zasady:Fundamento de Esperanto na zawsze ma pozostać nienaruszalne. Żadna osoba ani żadne stowarzyszenie nie ma prawa samowolnego wprowadzenia do Fundamento nawet najmniejszej zmiany. Do badania, czy rozwój języka dokonuje się w zgodzie z tą podstawową zasadą, powołano międzynarodową akademię ekspertów (Akademio de Esperanto)[83].
↑KatarzynaK.Sadowska-MazurKatarzynaK.,JuliaJ.WłodarczykJuliaJ. (red.),Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego, 2016,ISBN 978-83-63260-66-8. Brak numerów stron w książce
↑Wprost: Julian Tuwim w języku esperanto[1] Data dostępu:2016-11-11.
↑Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 12 czerwca 2008 roku w sprawie uczczenia 100. rocznicy powstania Światowego Związku Esperantystów,M.P. z 2008 r. nr 46, poz. 410.
↑Edward Zając: Szkice z dziejów Sanoka. Część druga. Sanok: Miejska Biblioteka Publiczna im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 2000, s. 94–97.ISBN 83-909787-0-9.
↑W ostatnich miesiącach na przykład dzięki Akademii Językowej Esperanto do słownika trafiły takie wyrazy, jak „komar”, „akupunktura”, „prezerwatywa” i „rezolucja”. Wcześniej ich nie było, więc trzeba było sobie radzić za pomocą skomplikowanych opisów, niedokładnych pojęć, a pewne tematy przemilczeć. (Malkontenta espero, czyli zawiedzione nadzieje).
.jpg)
.jpg)
