Iraś còśmig, cgnusû anc cumaastro-partisèli, i èṅ dal partisèli 'd energìa, cunsèṅ 'dàtum sénsa eletròṅ dònca prutòṅ (90% a 'l incìrca) o neutròṅ, ad matèria o 'danti-matèria (cuma puśitròṅ e anti-prutòṅ), e pò anc neutrèṅ e futòṅ. Prudóti da 'l stéli, dònca anc da 'lSōl e dasuper-nòvi,pùlsar equàśar, i rìvan da 'l spasi estéran e i bumbàrd'n ad cuntìnuv laTèra e tut chi àtar còrp celèst, i satèlit e gl'astrunàut in misiòṅ.
La natùra e la cumpuśisiòṅ ad chi raś chè la càmbia dimóndi, la n è minga sèmpar quéla, in tut al manéri l'è periculóśa par la salùt di èsar vivènt e par gl'aparéć letrònig, specialmènt quànd i s càtan fóra da l'atmusféra[1].
Quànd i rìv'n a cuntàt cun l'atmusféra, al partisèli còśmighi (ciamàdi „raś còśmig primàri“) i reagìsan cun gl'àtum 'dusìgen eaśôt dand inìsi a di espluśiòṅ ch'i fórman di atri partisèli (ciamàdi „raś còśmig secundàri“), ch'i vìnan śò a côṅ cuma l'àqua dla dócia, e dimóndi energìa.
Raś còśmig a cuntàt cun l'atmusféra
Ólt'r a l'atmusféra e a 'lcamp magnètig teréstar anc alvènt sulàr al ténd a prutèś'r alsistéma sulàr da i raś còśmig ch'i rìvan da fóra anc se in di ùltim tèmp al scûd 'l è drē a arbasàr-as[2].
