1863: in blù i stat dl'ugnòṅ, in celèst i teritòri dl'ugnòṅ ch'i pruibìv'n i séruv, in śal i stat dl'ugnòṅ ch'i parmitìv'n i séruv, in aràns ciàr i teritòri ch'i parmitìv'n i séruv (cuntrulâ da la cunfederasiòṅ), in aràns scûr i stat dla cunfederasiòṅ
LaGuèra 'd secesiòṅ americàna, cgnusùda in diStat Unî cumaGuèra sivìl americàna, l'è stada cumbatùda da 'l 12 'd Avrìl dal 1861 a 'l 9 'd Avrìl dal 1865 fra iStat Unî 'd Amèrica (USA) e iStat Cunfederâ 'd Amèrica (CSA), cunfederasiòṅ di stat dal sud, cgnusû anc cumaDixie Land, ch'i s éran dastacâ in cal méntar da l'ugnòṅ.
La guèra l'à tòlt al via dòp che 'l eśèrcit di cunfederâ l'à dâ inìsi a labatàja 'd Fort Sumter, darènt a 'l pòrt adCharleston (Carulìna dal Sud), bumbardànd la piàsa-fòrt adFort Sumter parchè i la vlìv'n indrē.
La guèra, ch'l'à cauśâ 365.000 mòrt in dla pupulasiòṅ dl'ugnòṅ e 260.000 fra qvéi dla cunfederasiòṅ, l'è stada vinsa da iStat Unî 'd Amèrica.
Elesiòṅ ad Lincoln e secesiòṅ di stat dal sud
In dgl'elesiòṅ presidensiàli dal 1860 alpartî Republicàṅ dal candidâAbraham Lincoln al vliva dar la libertà par léǵ a tut i séruv négar ch'i ér'n impgnâ a 'l servìsi dal famìji biànchi cun di bèsi e cun di sit ad tèra da lauràr.
Al presidènt Lincoln
I stat dal sud i n éran briśa 'd acòrd e i pinsàvan che na deciśiòṅ dal gènar l'andìs cónt'r i sò dirìt custitusionài anc parchè l'ecunumìa di statdixie la cuntàva dimóndi su la prudusiòṅ dalcutòṅ e daltabàc di sò camp e i séruv i gh fàvan dimóndi cómad.
C'n i vōt di grand eletōr di stat dal nòrd, ch'i psìvan cuntàr su n'indùstria śvilupàda,Lincoln al dvintàva al prim presidènt republicàṅ diStat Unî, mént'r i demucràtic i s éran divìś, cun dū candidâ difarènt, fra qvéi dal nòrd e qvéi dal sud ch'i vlìvan tgnir-as stric i séruv.
Un dascōrs a part al và fat p'r alMissouri e 'lKentucky. Chi stat chè i éran neutrài anc se soquànt di sò pulìtig i éran da la banda dla cunfederasiòṅ e i ìvan dâ vita a di guèran-òra. In tut al manéri chi dū stat chè i n s èṅ mai unî ufisialmènt a gl'arvultóś.
Al sud in buléta e fiṅ dla guèra
Jefferson DavisUn suldâ dl'ugnòṅ scampâ a la parśòṅ 'd Andersonville
IStat Cunfederâ 'd Amèrica i n gh'ìvan minga intensiòṅ ad cunquistàr iStat Unî 'd Amèrica, ch'i éran più fòrt da tut i punt ad vista, ma sōl qvél ad fiacàr-i cun na guèra difensìva sprànd anc in 'n intervènt di stat dl'Euròpa cuma mediadōr. Par custrìnśar laFrància e 'lRégn Unî a dar-'g al sò ajùt ch'al n rivàva briśa, la cunfederasiòṅ l'iva pruâ a far-ag presiòṅ śmiténd ad véndar-'g al sò cutòṅ ma invéci ad ricévar di apòǵ pulìtig al riśultâ ch'i aṅ purtâ a cà 'l è stâ qvél ad pèrd'r al marcâ mundiàł dl'indùstria dal tèsil parchè i paéś dl'Euròpa i s éran piutòst spustâ vèrs alBraśìl e l'Ìndia.
Cun di blòc navài 'l èśèrcit dal nòrd 'l iva anc blucâ i culegamènt c'n alMèsic e l'ecunumìa di stat cunfederâ l'éra andàda a gambi p'r ària. Al 9 'd Avrìl dal 1865 al cmandànt dal trupi cunfederàdi, al generàłRobert Edward Lee, al s arénd a 'l generàł dl'ugnòṅUlysses S. Grant aAppomattox Court House (Virgìgna). Sèt dè prima, crudàda la sità 'dRichmond, al presidèntJefferson Davis e part dal guèran cunfederâ 'l éra scapâ via intrêṅ vèrs sud par cuntinuàr la guèra tulénd sèg qvél ch'a 'rmagnìva dal teśôr dal stat. Al 10 ad Maǵ la sò fuga la finìs in di dintórar 'dIrwinville (Geòrgia).
Gl'ùltim fōg ad cumbatimènt i gh'ìnan stâ inTèxas fra 'l 13 ad Maǵ e 'l 2 ad Śugn dal 1865. Al 23 ad Śugn i suldâ sudìsta dal generàłStand Watie i gh dàn'n a muć parchè i n in psìvan piò.
La guèra la finìs c'n al sud in śnòć. Par far-i turnàr cun tut i sò dirìt a 'l intéran dla federasiòṅ al guèran diStat Unî al dà inìsi a na faś stòrica ciamàda l'Éra dla Ricustrusiòṅ.
.png)
