Ο όροςdeus otiosus (ανενεργός θεός) χρησιμοποιείται κυρίως στηνανθρωπολογία και στηθρησκειολογία και σημαίνει τονθεό που έχει αποτραβηχτεί από τον κόσμο. Ο όρος περιγράφει έναν τύπο θεότητας που συναντάται από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα σε πολλέςθρησκείες. Οdeus otiosus έχει δημιουργήσει τον κόσμο, αλλά μετά τη δημιουργία έχει αποτραβηχτεί, συνήθως γιατί έχει κουραστεί, οργιστεί ή απογοητευτεί από τον κόσμο, παραχωρώντας τη θέση του είτε σε νεώτερους θεούς είτε σε πνεύματα που μεσολαβούν μεταξύ αυτού και των ανθρώπων.
Η αντίληψη του θεού –deus otiosus είναι κοινή σε πολλές θρησκείες, διαφορετικές μεταξύ τους και σε όλα τα μέρη του κόσμου. Ο όρος πιθανόν προέρχεται από τον Αρχιεπίσκοπο τηςΟυψάλαNathan Söderblom[1]. Στη σημερινή εποχή επιβιώνει κυρίως σε θρησκείεςιθαγενών πληθυσμών της Αμερικής, τηςΑφρικής, τηςΑυστραλίας και των νησιών τουΕιρηνικού. Οdeus otiosus είναι μέρος τουκοσμολογικού μύθου των θρησκειών αυτών. Έχει δημιουργήσει τον κόσμο και πολλές φορές έχει διδάξει στους ανθρώπους τη φωτιά ή την καλλιέργεια της γης[2]. Κατόπιν όμως για κάποιο λόγο αποσύρεται, αφήνοντας τον κόσμο στην τύχη του και στις αντικρουόμενες δυνάμεις που υπάρχουν σ’αυτόν[3]. Συνήθως, αλλά όχι πάντα, συνδέεται με τον ουρανό: είτε ο ίδιος ο ουρανός είναιdeus otiosus είτε ο θεός έχει αποσυρθεί στον ουρανό[4]. Πολλοί κοσμολογικοί μύθοι της Αφρικής αφηγούνται ότι ο ουρανός ήταν στην αρχή ξαπλωμένος πάνω στη γη, αλλά τον ενόχλησαν οι ανθρώπινες δραστηριότητες και αποτραβήχτηκε. Κατά άλλες εκδοχές λαών της Αφρικής ο θεός ζούσε μαζί με τους ανθρώπους στη γη ή οι άνθρωποι μαζί με τον θεό στον ουρανό αλλά για διάφορους λόγους η συμβίωση διαταράχτηκε και ο θεός αποσύρθηκε (στον ουρανό, στη γη ή σε μια βουνοκορφή)[5]. Για τουςSelk’nam, φυλή στηΓη του Πυρός, ο δημιουργός θεόςTemáukel δημιούργησε μυθικούς προγόνους, οι οποίοι ανέλαβαν να ολοκληρώσουν τη δημιουργία του κόσμου. Όταν ο κόσμος ολοκληρώθηκε, οTemáukel αποτραβήχτηκε πέρα από τα αστέρια. Δεν ενδιαφέρεται για τα ανθρώπινα δρώμενα και αντίστοιχα οι άνθρωποι δεν τον λατρεύουν και δεν του απευθύνουν προσευχές, παρά μόνο σε περιπτώσεις μεγάλων ασθενειών ή κακοκαιρίας[5].
Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που οdeus otiosus δε συνδέεται με τον ουρανό. Κατά τους ΙνδιάνουςTohono O’odham ο κόσμος, οι άνθρωποι και τα ζώα δημιουργήθηκαν από τονElder Brother. Στη συνέχεια όμως οElder Brother δεν μπορούσε ή δεν ήθελε να αμυνθεί ενάντια στους πιο δυνατούς από τον ίδιο εχθρούς του και έσκαψε έναν λαβύρινθο κάτω από τη γη, όπου και κρύφτηκε[6]. Για τουςMbuti στοΚονγκό,deus otiosus είναι το δάσος, το οποίο είναι πηγή ζωής. Είναι ανενεργό, αλλά αποτελεί σημείο αναφοράς και κριτικής στην καθημερινή ζωή[7].
Κοινό χαρακτηριστικό είναι ότι οdeus otiosus δε λατρεύεται. Μπορεί να του απευθύνουν οι άνθρωποι θυσίες και προσευχές, αλλά σε έκτακτες περιπτώσεις, ενώ δεν υπάρχουν σταθερές γιορτές προς τιμήν του[8]. Οι μύθοι γι’αυτόν είναι σύντομοι σε σχέση με τις αφηγήσεις για τα κατορθώματα ηρώων ή άλλων θεών και σε αυτούς τους μύθους περιγράφεται η απόσυρση ή αντικατάστασή του. Η απόσυρση συνήθως γίνεται είτε οικεία βουλήσει είτε όταν ένας νεώτερος θεός του πάρει την παντοδυναμία. Περιβεβλημένος με ασάφεια και αδρότητα και αποτελώντας το ανώτατο ον, οdeus otiosus ορίζει τα άκρα όρια του όντος και της θρησκευτικής φαντασίας. Πέρα από αυτόν δεν υπάρχει τίποτα. Συμβολίζει την πρωταρχική εποχή(primordiality), την εποχή πριν και πέρα από τον χρόνο. Στις θρησκείες όπου οdeus otiosus αποσύρθηκε στον ουρανό, ο ουρανός συμβολίζει την απόσταση και τη διαφορά[5]. Κάποιοιdei otiosi θα επιστρέψουν στο τέλος του χρόνου, όταν όλα τελειώσουν. Μπορεί με το πέρασμα του χρόνου ο αποσυρμένος θεός να ξεχαστεί και να φύγει από το πάνθεον της φυλής. Τέτοια περίπτωση είναι ο*Dyeus, ο ινδοευρωπαϊκός θεός του ουρανού, ο οποίος αργότερα σταμάτησε να λατρεύεται. Δεν υπάρχουν ύμνοι και μύθοι που να τον αναφέρουν. Παρ’όλα αυτά υπάρχουν αναφορές στην Αταρβαβέδα (μια από τις τέσσεριςΒέδες), όπως "ο ουρανός γνωρίζει τα πάντα" (1.32.4) ή "ο ουρανός πατέρας" (6.4.3) που υπενθυμίζουν την αρχετυπική εικόνα, ενώ αποτελεί το πρότυπο για τονινδουιστικό θεόDyaus Pitar, τον αρχαίο ελληνικόΔία και τον ρωμαϊκόΓιούπιτερ[5].
Στηθρησκεία των Σουμερίων οιΕνλίλ καιΈνκι αντικαθιστούν τονdeus otiosusΑν (ή Ανού)[9]. Στηναρχαία ελληνική θρησκεία οι παλαιότεροι θεοίΟυρανός καιΓαία παραχώρησαν τη θέση τους στονΔία και στηνΉρα. ΣτονΙνδουισμό υπάρχουν μεσαιωνικές παραδόσεις κατά τις οποίες οΊντρα είναι αποτραβηγμένος και ενεργοί είναι οΣίβα και οΒισνού.
ΟΡουμάνος θρησκειολόγος και συγγραφέαςMircea Eliade συνδέει την απόσυρση τουdeus otiosus και ειδικά των ουράνιων θεοτήτων με τη στροφή των ανθρώπων στηγεωργία. Ασχολούμενοι οι άνθρωποι με την καλλιέργεια της γης έδωσαν περισσότερη σημασία σε αξίες όπως η γονιμότητα και οι σχετικές θεότητες της μητέρας γης ήρθαν στο προσκήνιο, ενώ άρχισαν να αναζητούν και να βλέπουν το θείο (hierophany κατάEliade[10])σε πιο απτές και συγκεκριμένες εκφάνσεις της ζωής (γονιμότητα, σεξουαλικότητα). Σε περιόδους μεγάλης κρίσης όμως οι νέοι θεοί δε φαίνονται ικανοί να αποτρέψουν το κακό και οι άνθρωποι στρέφονται πάλι στο υπέρτατο ον[11]. Κατά τονEliade οιΕβραίοι αντίστοιχα σε περιόδους αφθονίας λάτρευαν τονΒάαλ, τηνΑστάρτη και άλλους θεούς των γειτονικών λαών. Σε κρίσιμες όμως περιόδους επέστρεφαν στονΓιαχβέ, τον Θεό τηςΒίβλου και δημιουργό του κόσμου[12].
καὶ ἐβόησαν πρὸς Κύριον καὶ ἔλεγον· ἡμάρτομεν, ὅτι ἐγκατελίπομεν τὸν Κύριον καὶ ἐδουλεύσαμεν τοῖς Βααλὶμ καὶ τοῖς ἄλσεσι· καὶ νῦν ἐξελοῦ ἡμᾶς ἐκ χειρὸς ἐχθρῶν ἡμῶν, καὶ δουλεύσομέν σοι (Α' Βασιλειών 12:10Ο')