Voorbeeldzoekerx
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags NederlandsClarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNarClarin login
  • Delpher
  • CelexClarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
12.5.2.2.10 Het achtervoegsel-isch
Het achtervoegsel-isch wordt gebruikt om adjectieven af te leiden van (meestal uitheemse) substantieven. In adjectieven alsafgodisch enwettisch treedt het op met een inheems basiswoord. Het draagt zelf geen klemtoon, maar de klemtoon van het basiswoordverschuift naar de laatste lettergreep voor het suffix. Hoewel-isch aan het Duits is ontleend, gedraagt het zich in dat opzichtniet als een uitheems suffix, dat immers zelf de hoofdklemtoon van het woord draagt.
In het Duits werd het gebruikt om Romaanse leenwoorden aan te passen aan het Duits. Zie Heynderickx & Van Marle (1994).
De algemene betekenisbijdrage van dit suffix is ‘betrekking hebbend op’. Het wordt ook gebruikt omgeografische adjectieven zoalsBelgisch af te leiden. Voorbeelden zijn:
Tabel 1. Adjectieven op-isch
basiswoordadjectief op-isch
álgebraalgebrá-isch
despóótdespót-isch
dialéctdialéct-isch
RúsRúss-isch
symbóólsymból-isch
telefóóntelefón-isch
Het basiswoord kan allerlei vormen vanallomorfie vertonen, die bijuitheemse basiswoorden een weerspiegeling vormen van de allomorfie van deze woorden in de taal van oorsprong.
Tabel 2. Allomorfie in het basiswoord van adjectieven op-isch
basiswoordallomorfafgeleid adjectief
afgodafgood-afgod-isch
alcoholalcohool-alcohol-isch
alfabetalfabeet-alfabet-isch
BourgondiëBourgond-Bourgond-isch
chaoschaoot-chaoti-isch
hypothesehypotheet-hypothet-isch
NapoleonNapoleont-Napoleont-isch
PlatoPlatoon-Platon-isch
probleemproblemaat-problemat-isch
reumareumaat-reumat-isch
In veel gevallen is het basiswoord niet in zijn geheel onderdeel van het afgeleide adjectief. Dit geldt bijvoorbeeld voor het adjectiefkritisch dat correspondeert met het substantiefkritiek. We kunnen deze relatie interpreteren als een geval van vervanging van een suffix door een ander. We zien dit type relatie tussen een substantief en een adjectief op-isch in bijvoorbeeld de volgende gevallen:
Tabel 3. Suffixvervanging bij adjectieven op-isch
substantiefadjectief op–isch
cycl-uscycl-isch
ep-osep-isch
eth-ieketh-isch
fall-usfall-isch
log-icalog-isch
morfolog-iemorfolog-isch
Socrat-esSocrat-isch
semant-ieksemant-isch
Er zijn echter ook adjectieven op-isch waarvoor geen basiswoord valt aan te wijzen, zoals:
1archaïsch, chronisch, drastisch, etnisch, hippisch, sporadisch
Substantieven op-ist lenen zich gemakkelijk voor suffigering met-isch zoals:
Tabel 4. Adjectieven op-istisch
substantiefadjectief
calvin-istcalvin-ist-isch
commun-istcommun-ist-isch
fasc-istfasc-ist-isch
real-istreal-ist-isch
Deze nauwe relatie tussen-ist en-isch heeft geresulteerd in adjectieven alsamateuristisch enhumoristisch, die rechtstreeks zijn afgeleid vanamateur enhumor met behulp van de suffixreeks-istisch.
Afleiding of correspondentie?
Verdieping
Afleiding of correspondentie?
Bij adjectieven op-isch is het niet altijd duidelijk of we moeten spreken van een afleidingsrelatie met een basiswoord, of van slechts een correspondentierelatie met een ander woord. Vaak zien we een reeks corresponderende woorden op-isch,-ist, en-isme, waarbij geen sprake is van een eenduidige afleidingsrelatie op basis van de betekenis. Soms is een van de drie corresponderende vormen niet beschikbaar:
icalvinisme / calvinist / calvinistisch
communisme / communist / communistisch
fascisme / fascist / fascistisch
fatalisme / fatalist / fatalistisch
*linguïsme / linguïst / linguïstisch
mentalisme /mentalist / mentalistisch
nazisme / *nazist / nazistisch
vandalisme / *vandalist / vandalistisch
Deze woorden zijn aan elkaar gerelateerd, maar dit houdt niet automatisch in dat de een van de ander afgeleid is. Vergelijkbare woordfamilies zijn:
iifonologie / fonoloog / fonologisch
morfologie / morfoloog / morfologisch
psychologie /psycholoog / psychologisch
theologie / theoloog / theologisch
Adjectieven op-logisch worden soms gebruikt in plaats van het corresponderende adjectief op-isch. Zo spreekt men wel vanpsychologische problemen waar eigenlijkpsychische problemen zijn bedoeld. Hetzelfde gebruik is te zien in het spreken vantaalkundige verschijnselen, waartalige verschijnselen zijn bedoeld.
Verder lezen
Literatuur
    Interessante links
    ANS
      Taaladvies
        Dagenta
          Taalportaal
            Versiegeschiedenis
            versieredacteur(en)datumopmerkingen
            3.0Geert Booijjuni 2022
            2.1januari 2019Automatische conversie van ANS 2.0
            2.0W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn1997hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html;
            Interessante links