Movatterモバイル変換

Semantische doorzichtigheid

De morfologische structuur van bestaande gelede woorden maakt dat de eigenschappen ervan deels voorspelbaar zijn, en dat zulke woorden dus geheel of gedeeltelijk doorzichtig kunnen zijn qua betekenis. De betekenis van het adjectiefverkoopbaar, ‘kunnende verkocht worden’, is helemaal voorspelbaar op grond van de betekenis van het basiswoordverkopen en de betekenisbijdrage van het suffix-baar. Van dit woord zal de taalgebruiker dus hoogstens hoeven te onthouden dat het ‘bestaat’, dat wil zeggen, deel uitmaakt van de Nederlandse woordenschat. Dat neemt niet weg dat de betekenis van dit woord wel degelijk opgeslagen kan zijn in het mentale lexicon van de taalgebruiker, omdat voorspelbare informatie opgeslagen kan worden in ons geheugen. In het geval van de samenstellinggeldautomaat moet de taalgebruiker in en door het gebruik leren, opmaken uit de context en de situatie, en vervolgens onthouden dat dit het conventionele woord is voor de machine om contant geld op te nemen. Daarnaast is ook de specifieke betekenisrelatie tussengeld enautomaat (‘automaat waaruit je contant geld kunt halen’) niet voorspelbaar op grond van de vorm van het woord (maar wel te achterhalen op grond van onze kennis van de werkelijkheid). Zo kan de betekenis van deze samenstelling gemakkelijk achterhaald worden. De woordenverkoopbaar engeldautomaat noemen we doorzichtig omdat we hun betekenis geheel of grotendeels kunnen achterhalen op grond van hun vorm.

Veel gelede woorden zijn slechts gedeeltelijk doorzichtig. Het woordzenuwachtig ‘last hebbend van zenuwen, nerveus’ bijvoorbeeld roept terecht de associatie met zenuwen op via het basiswoordzenuw, maar de betekeniscomponent ‘last hebbend van’ moet je leren en onthouden. Het werkwoordontvrienden heeft specifiek betrekking op vriendschapsrelaties in sociale media. Woorden kunnen slechts gedeeltelijk doorzichtig zijn, en er zijn dus graden van doorzichtigheid.