Voorbeeldzoekerx
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS
Woordenboeken
- INT (500 AD - heden)
- Etymologiebank
- Woordenlijst.org
Corpora en lexica
- Corpus Hedendaags NederlandsClarin login
- GrETEL (CGN, Lassy)
- SoNarClarin login
- Delpher
- CelexClarin login
Overige bronnen
- Taalportaal
- DBNL
- Taaladvies.net
- Wikipedia
29.1.2.1 Werkwoorden met negatieve voorvoegsels
Bijwerkwoorden kunnen de voorvoegselsde-,des-,dis-,ont-,mis- enwan- een negatie uitdrukken:
1demaskeren
een masker verwijderen
2desintegreren
zijn integriteit verliezen, uit elkaar vallen
3ontmaskeren
een masker verwijderen
4disfunctioneren
niet (goed) functioneren
5misslaan
verkeerd slaan, op zo'n manier slaan dat het doelwit niet geraakt wordt
6wanpresteren
niet goed presteren
In de voorbeelden drukt het werkwoord met het voorvoegsel het tegenovergestelde uit van de werking van het werkwoord zonder het voorvoegsel, met dien verstande dat er aanzienlijke verschillen bestaan in de betekenisbijdragen van de verschillende voorvoegsels: tegenoverkalkenvoorzien van (een) kalk(laag) staatontkalkenontdoen van kalk, kalk verwijderen uit, naastmaskerenvoorzien van een (eventueel figuurlijk) masker staatdemaskerenontdoen van een (evt. figuurlijk) masker. De prefixendis-,mis- enwan- daarentegen betekenen eerder zoiets alsde handeling op een verkeerde manier verrichten: als je hebtmisgeslagen dan heb je wel degelijkgeslagen, endisfunctioneren enwanpresteren zijn wel degelijk vormen van respectievelijkfunctioneren enpresteren .
mis- enwan- als lid van een samenstelling
Verdiepingmis- enwan- als lid van een samenstelling
De elementenmis- enwan- worden in sommige bronnen niet als voorvoegsel, maar als (adjectivaal) linker lid van een samenstelling geanalyseerd. Dat is problematisch omdat samenstelling van adjectief plus werkwoord (typedichtplamuren) normaal een heel andere interpretatie krijgt (namelijk alsresultatieve werkwoordsbepaling), en in dat soort gevallen verandert ook de valentie van het werkwoord:*slechtplamurenuitgesloten, voor zover een mogelijk Nederlands woord, kan niet de lezing 'op een slechte manier plamuren' krijgen. Bovendien is voorwan die aanpak, synchroon gesproken, extra twijfelachtig, omdat in het hedendaags Nederlandswan niet als zelfstandig adjectief voorkomt. Merk op datmis- zich anders gedraagt inmislukt (waarbijmis- in plaats komt van het voltooid-deelwoordprefixge-) enmisgegaan (waarmis- enge- samen voorkomen); dit kan worden opgevat als een argument voor twee verschillende elementenmis.
Deuitheemse voorvoegselsde-,des- endis- komen alleen voor met uitheemse stammen, hetinheemseont- alleen met inheemse. De keuze tussende- endes- wordt bepaald door de beginklank van het werkwoord waaraan het voorvoegsel wordt aangehecht:des- komt voor een klinker,de- voor een medeklinker. De keuze tussendes- endis- lijkt alleen historisch te verklaren.
De uitheemse voorvoegsels zoalsde- endes- treffen we niet alleen aan in werkwoorden zoalsdestabiliseren endesintegreren, maar ook in zelfstandige naamwoorden zoalsdestabilisatie endesintegreren. In sommige gevallen is het aannemelijk dat het zelfstandig naamwoord afgeleid is van het werkwoord, maar heel vaak is dat niet zo duidelijk. Ook inheemse voorvoegsels zoalsont- vinden we wel in zelfstandige naamwoorden, bijvoorbeeldontdekking enontstaan, maar hierbij is duidelijker dat de zelfstandige naamwoorden afgeleid zijn van de werkwoorden: we vinden wel ongelede werkwoorden metont-, maar geen ongelede zelfstandige naamwoorden.
Het negatieveont- wordt ook aangetroffen in werkwoorden die van naamwoorden afgeleid zijn, zoalsontkalkende kalk verwijderen (uit) (van het zelfstandig naamwoordkalk) enontheiligenervoor zorgen dat iets niet langer heilig is (van het bijvoeglijk naamwoordheilig). Volgens de literatuur is het procédé productief bij zelfstandige naamwoorden en improductief bij bijvoeglijke naamwoorden.
Naast het negatieve, productieveont- (dat verwant is aan het Latijnseantitegen) is er ook een improductiefont- (dat verwant is aan het Latijnseantevoor, voorafgaand aan) dat het begin van een handeling of een gebeurtenis aanduidt en dat voorkomt in woorden alsontstaan,ontbijten enontbranden.
Verder lezen
Literatuur
Literatuur
Interessante links
ANS
Taaladvies
Dagenta
Taalportaal
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 3.0 | Ton van der Wouden | januari 2021 | |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 29,../../data/archief/ans2/e-ans/29/body.html; |
Interessante links