Movatterモバイル変換

De klankvorm van een woord die in de spelling wordt weergegeven is in principe defonemische vorm, de reeks fonemen waaruit een woord bestaat. Dat betekent datallofonische variatie in de realisatie van fonemen niet in de spelling wordt weergegeven. Zo spellen we deo vanboot op dezelfde manier als deo vanboor, alsoo, ook al is de tweedeo wat langer (zieparagraaf 1.1.4.3).

De spelling abstraheert van het effect van een aantal fonologische regels. In de eerste plaats worden de effecten van verplichtefonologische regels niet weergegeven, met enkele uitzonderingen voor wat betreftFinale verscherping. Zo wordt in de spelling geabstraheerd van de verplichte fonologische regel vanGlijklankinvoeging. De voorspelbarej in een woord alstheatertejatər wordt bijvoorbeeld niet gespeld. Dat klopt met het idee van eenfonologische spelling, want dej kan in deze positie geen woordonderscheidende functie hebben, en is hier dus geen apart foneemj.

De spelling abstraheert ook van het effect van de fonologische regels vanverbonden spraak. Zo worden de effecten vanAssimilatie van stem,Assimilatie van articulatieplaats,Degeminatie enklinkerreductie op de uitspraak van een woord in het algemeen niet weergegeven in de spelling.

Je kunt dus zeggen dat de spelling in beginsel decanonieke vorm van eenmorfeem weergeeft, in lijn met hetBeginsel van vormovereenkomst. We spellen bijvoorbeeld het woordbanaan altijd alsbanaan, ook al kan de eerste klinkera van dit woord doorklinkerverkorting ofklinkerreductie ook alsɑ respectievelijkə worden uitgesproken. Evenzo spellen we het suffix-zaam altijd met eenz, ook al zal de begin-medeklinker van dit suffix in een woord alsopmerkzaam doorgaans alss worden uitgesproken ten gevolge vanAssimilatie van stem.

De abstractie van het effect van fonologische regels in de spelling van morfemen geldt in het algemeen niet voor regels vanmorfo-lexicale allomorfie. Het verkleinwoordsuffix kent bijvoorbeeld vijf allomorfen (-tje,-je,-pje,-kje,-etje), die alle vijfverschillend gespeld worden. Daarmee is gegarandeerd dat we de klankvorm van ieder verkleinwoord kunnen bepalen op basis van de orthografische vorm. Zo voldoet de spelling van verkleinwoorden aan de conditie vanterugleesbaarheid: de gesproken vorm van een woord moet ondubbelzinnig bepaald kunnen worden op basis van de spelling ervan. We spellen de woordenbloempje enbloemetje bijvoorbeeld niet allebei alsbloemtje, omdat we dan niet weten welk van de beide verkleinwoorden is bedoeld. Ook de twee allomorfen van het verledentijdsuffix,-de en-te, worden verschillend gespeld, ook al is die variatie in fonologische vorm voorspelbaar. De regel van stemassimilatie die hier in het geding is, is immers geen zuiver fonologische regel, maar geldt alleen voor de suffixen-te/-de en–t/-d. Als we bijvoorbeeld hoopde zouden schrijven als verledentijdsvorm van het werkwoordhopen, zou dit kunnen leiden tot de onjuiste uitspraakhobdə.Dit uitgangspunt, geen abstractie van morfo-lexicale allomorfie, verklaart waarom we wel het effect van assimilatie van articulatieplaats spellen in een woord alsim-populair (im- is een allomorf van het negatieve prefixin-), maar niet inon-populair, waar den alsm wordt uitgesproken krachtens een fonologische regel vannasaal-assimilatie.

Er zijn eenpaar gevallen van morfo-lexicaal bepaalde allomorfie die niet worden weergegeven in de spelling. Het gaat om woorden die een morfeem delen dat kan uitgaan opt ofk:

Tabel 1.

De regelmaat is dat eent aan het eind van een uitheemse stam voor bepaalde suffixen correspondeert met eens of eents. Des treedt op voor een suffix van de vormi ofiV… (suffixen als -ie,-iaan,-ion), op voorwaarde dat er een medeklinker aans voorafgaat (a); na een klinker krijgen we in deze contextts (b). In woorden alspolitie enrelatie kan det worden weggelaten:polisi,relasi, en dit gebeurt systematisch in het Belgisch-Nederlands.In de uitspraak vanstation kan ook det worden weggelaten, ens enj kunnen dan samen gerealiseerd worden alsʃ:staʃɔn. De morfeem-finalek correspondeert met eens voor het suffix-eer (c).

Het verschil tussenmorfo-lexicaal bepaalde allomorfie enerzijds en zuiverfonologisch bepaalde allomorfie enverbonden spraak anderzijds wordt dus grotendeels maar niet volledig verdisconteerd in het spellingsysteem.

In de spelling wordt het effect vanFinale Verscherping niet weergegeven bij de stemhebbende plofklankenb end en bij de stemhebbende wrijfklankɣ, zoals de volgende woorden illustreren:

Tabel 2. Finale verscherping niet weergegeven bijb, d, g

De wisseling tussenv enf, en die tussenz ens wordt echter in de spelling wel weergegeven:

Tabel 3. Finale verscherping wel weergegeven bijv, z

Ook in verwante woorden met een velaire fricatief wordt soms toch de fonetische vorm weergegeven, en dus het effect van Finale verscherping. Dat zien we in woordparen als:

waar de finaleɣ van de werkwoordstam stemloos wordt in decoda van de syllabe van het corresponderende zelfstandig naamwoord.

Woordintern mogen doubletten van medeklinkerletters voorkomen wanneer ze deel uitmaken van verschillende lettergrepen, en dus ook in gelede woorden zoalsbrand-de,rot-te, groot-te, verglaas-sel enfiets-ster. Hier wordt in de spelling geabstraheerd van het effect van de verplichte fonologische regel vanDegeminatie, en de woorddelen worden gespeld overeenkomstig het Beginsel van vormovereenkomst. Dit geldt echter niet voor woorden met het suffix-s, het vervrouwelijkend suffix-se (zoals gebruikt inAmsterdam-se), en het superlatiefsuffix-st met een stam die uitgaat op eens zoalsverst (vers +-st):

Tabel 4. Woorden gespeld met het effect van Degeminatie verdisconteerd

Het weglaten van een tweedes aan het woordeind bij woorden als (iets)fris en in superlatiefvormen alsverst kan gezien worden als een gevolg van degrafotactische regel die dubbele medeklinkerletters binnen een lettergreep verbiedt. Deze verklaring geldt niet voor de twee andere gevallen.