Movatterモバイル変換

Bij uitheemse prefixen doet zich klankvariatie voor die niet volgt uit de fonologische regels van het Nederlands. Dat komt omdat deze prefix-allomorfen ontleend zijn aan het Latijn, waarbij de allomorfie uit het Latijn behouden is gebleven. Dit geldt bijvoorbeeld voor het Latijnse prefixin-, dat niet alleen de bij nasale consonanten heel gebruikelijkeassimilatie van articulatieplaats vertoont, maar ook totale assimilatie voorl enr, met als gevolg dat er prefix-allomorfenil- enir- zijn, zoals inil-legaal enir-rationeel. Naast het prefixin- vertoont ook het Latijnse prefixcon- allomorfie. Het prefixin- zoals gebruikt inin-adequaat is een negatief prefix, encon- heeft (net alsco-) de betekenis ‘samen’. De slotconsonant van het prefix past zich geheel of gedeeltelijk aan bij de beginmedeklinker van het grond­woord.

In het Latijn is er dus een proces van assimilatie van articulatieplaats van nasale medeklinkers dat radicaler is dan de Nederlandse tegenhanger: de slot-n van deze prefixen paste zich niet alleen aan de articulatieplaats van de volgende medeklinker aan, maar werd ook gelijk aan een volgendel ofr (vergelijk het woordon-redelijk, met het prefixon- dat uitgaat op eenn, maar niet alsɔredələk wordt uitgesproken, met het woordcor-relatie). In de spelling wordt dit ook mooi uitgedrukt: het effect van de nasaalassimilatie in deze Latijnse prefixen wordt in de spelling weergegeven, maar het effect van de gewone Nederlandse nasaalassimilatie op een prefix alson- niet: we schrijvenimpopulair maaronpartijdig eninput, hoewel ook in de laatste twee woorden den vaak alsm wordt gerealiseerd. Dit verklaart ook waarom we bij samentrekking de letterm krijgen inim- en export, maar niet bijin- en output.

Het prefixcon- kent ook een allomorfco-. Deze allomorf wordt gebruikt als de stam van het gelede woord met een klinker begint, zoals inco-educatie enco-operatie. Het prefixco- wordt echter niet alleen voor klinkers gebruikt, maar komt in meer recent gevormde woorden ook voor medeklinkers voor, zoals inco-promotor.

Soortgelijke aan het Latijn en Grieks ontleende assimilatie-effecten vinden we bij de Latijnse prefixenad-,sub- en het Griekse prefixsyn-:

Dat we ons van de allomorfie in deze laatste voorbeelden nauwelijks of niet bewust zijn, komt natuurlijk doordat we de meeste van deze woorden niet als geleed ervaren: de betekenis is niet afleidbaar op basis van de samenstellende delen, en het grondwoord bestaat vaak niet als zelfstan­dig woord. De assimilatie doet zich niet voor bij woorden die in het Nederlands zijn gevormd met deze prefixen. Dat zien we goed bij het prefixsub- dat productief is in het huidige Nederlands: in woorden alssub-cultuur,sub-doel ensub-groep blijft deb gehandhaafd.

Als volledige assimilatie heeft geleid tot een dubbele medeklinker, zoals inillegaal enirrationeel, dan wordt er slechts één consonant uitgesproken, overeenkomstig de regel vanDegeminatie. Dit resulteert in fonetische vormen zoalsɪləɣal enɪratsijonel.

Andere gevallen van allomorfie bij uitheemse prefixen zijn te zien bij het uit het Grieks afkomstige prefixa-/an- en het Latijnse prefixde-/des-. De allomorfen die op een vocaal eindigen worden gebruikt als het grondwoord met een medeklinker begint (a-sociaal, de-motivatie), en de consonant-finale allomorfen treden op voor een grondwoord dat met een klinker begint (an-organisch,des-integratie). Op zo’n manier wordt de botsing tussen twee klinkers in een woord vermeden.