Voorbeeldzoekerx
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS
Woordenboeken
- INT (500 AD - heden)
- Etymologiebank
- Woordenlijst.org
Corpora en lexica
- Corpus Hedendaags NederlandsClarin login
- GrETEL (CGN, Lassy)
- SoNarClarin login
- Delpher
- CelexClarin login
Overige bronnen
- Taalportaal
- DBNL
- Taaladvies.net
- Wikipedia
12.4.3.13 Samenstellingen met een gebonden deel
Samenstellingen kunnen qua betekenis deels ondoorzichtig zijn geworden doordat een van beide delen niet meer als zelfstandig woord optreedt. Een van beide delen is dan een gebonden element zonder een eigen betekenisbijdrage. Dat gebonden element kan zich zowel links als rechts bevinden. Voorbeelden van substantivische samenstellingen met een linkerdeel dat gebonden is zijn:
Tabel 1. Substantivische samenstellingen met een gebonden linkerdeel
| samenstelling | linkerdeel | rechterdeel |
| antwoord | ant- | woord |
| elleboog | elle- | boog |
| meineed | mein- | eed |
| oorzaak | oor- | zaak |
| petekind | pete- | kind |
| sperzieboon | sperzie- | boon |
| stiefmoeder | stief- | moeder |
Voorbeelden van substantivische samenstellingen met een rechterdeel dat gebonden is zijn:
Tabel 2. Substantivische samenstellingen met een gebonden rechterdeel
| samenstelling | linkerdeel | rechterdeel |
| aardbei | aard | -bei |
| bruidegom | bruid-e | -gom |
| erfgenaam | erf | -genaam |
| nachtegaal | nacht-e | -gaal |
| tweespalt | twee | -spalt |
| wijsgeer | wijs | -geer |
Een enkele keer is de betekenis van het gebonden deel toch wel achterhaalbaar doordat er meerdere woorden zijn die zo’n gebonden deel bevatten. Een voorbeeld is het gebonden morfeem-bei, dat voorkomt in woorden alsaambei,aardbei,moerbei envlierbei, met de terugkerende betekenis ‘bes’.
Ook intoponiemen, die vaak de vorm van samenstellingen hebben, komt regelmatig een gebonden deel voor, zoals in een groot aantalplaatsnamen op -drecht alsBarendrecht,Dordrecht,Papendrecht,Sliedrecht enZwijndrecht. Soms is de betekenis van een deel wel te begrijpen vanuit historisch perspectief, zoals toponiemen opveen alsAmstelveen enHoogeveen, plaatsen in een oorspronkelijk veengebied. Zo zijn er ook veel toponiemen die eindigen op -burg, -kerk, of -zijl, en daarnaast ook samengestelde familienamen met een gemeenschappelijk tweede lid zoalsDijksterhuis enSteenhuis. De betekenis van namen wordt bestudeerd in de naamkunde (zieNaamkunde.net voor de betekenis van samengestelde namen).
Er zijn ook woorden die qua klankvorm op samenstellingen lijken zoalsaalmoes,arbeid,luipaard enoorlog, maar niet uit twee woorden bestaan. Net als tweelettergrepige samenstellingen hebben ze hoofdklemtoon op de eerste lettergreep, en secundaire klemtoon op de tweede. Hier is geen deel aan te wijzen met een eigen betekenisbijdrage; ze lijken dus alleen in fonologisch opzicht op samenstellingen, met name doordat de hoofdklemtoon op de eerste lettergreep valt.
Verder lezen
Literatuur
Interessante links
ANS
Taaladvies
Dagenta
Taalportaal
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 3.0 | Geert Booij | juni 2022 | |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html; |
Interessante links


