Voorbeeldzoekerx
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags NederlandsClarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNarClarin login
  • Delpher
  • CelexClarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
6.3.2 Relationele adjectieven
Relationele adjectieven, zoalsgouden,koninklijk,viraal enbuitenlands, zijnafgeleid van een substantief: ze bestaan uit een substantief en eensuffix (bijvoorbeeld-en in het geval van een stofadjectief alsgouden). Anders dan kwalificerende adjectieven, die een eigenschap uitdrukken van iets of iemand, drukken relationele adjectieven een relatie uit tussen twéé entiteiten (persoon, dier, ding, of groep). De ene entiteit wordt benoemd door het substantief waar het adjectief van is afgeleid (hetbasisnomen), de andere door het substantief waar het adjectief aan voorafgaat (hetkernnomen):
Voorbeelden uit Heynderickx (2001: 19).
gouden ring
basisnomen:goud
kernnomen:ring
relatie: gemaakt van
'ring gemaakt van goud'
koninklijk besluit
basisnomen:koning
kernnomen:besluit
relatie: uitgaande van
'besluit uitgaande van de koning'
virale infectie
basisnomen:virus
kernnomen:infectie
relatie: veroorzaakt door
'infectie veroorzaakt door een virus'
buitenlandse reis
basisnomen:buitenland
kernnomen:reis
relatie: naar
'reis naar het buitenland'
De betekenis van het basisnomen en het kernnomen is duidelijk, maar de relatie wordt geïmpliceerd en kan meestal worden afgeleid uit kennis van de context en de situatie.
Zie Heynderickx (2001: 110-113) en Broekhuis (2013: 48-59) voor de vele verschillende typen relaties die er kunnen bestaan tussen een relationeel adjectief en het gemodificeerde substantief, met bijbehorende suffixen.
Relationele adjectieven worden vaak gebruikt in een formele en geleerde context, zoals in sociaal-politieke contexten (bijv.electorale strijd,interbellaire vrede), de geneeskunde (bijv.juveniele paralyse,protozoaire infectie,postoperatieve verzorging) en andere takken van wetenschap (bijv.metriek stelsel,deverbatief adjectief).
Zie Heynderickx (2001: 179-225) voor een uitgebreide bespreking van de stilistische en pragmatische aspecten van relationele adjectieven.
Relationele adjectieven zijn in hun gebruik beperkter dankwalificerende adjectieven. Anders dan de meeste kwalificerende adjectieven kunnen relationele adjectieven (doorgaans) niet predicatief gebruikt worden (bijv.de reis is buitenlandsuitgesloten), vormen ze geen trappen van vergelijking (bijv.een buitenlandsere reisuitgesloten ,de buitenlandste reisuitgesloten), en worden ze niet gecombineerd met bepalingen van graad (bijv.een zeer/tamelijk buitenlandse reisuitgesloten).
Zie voor een verdergaande bespreking hiervan, Heynderickx (2001: 31-43 en 46-67).
Verder lezen
Vormen van relationele adjectieven
Relationele adjectieven worden altijd gevormd door middel van afleiding uit substantieven, het zijn altijddenominale adjectieven (bijv.viraal <virus,menselijk <mens,parlementair <parlement). Het is overigens niet zo dat álle denominale adjectieven relationele adjectieven zijn: sommigekwalificerende adjectieven zijn eveneens denominaal, zoalsregenachtig,modieus enarmoedig.
De afleiding van relationele adjectieven gebeurt door middel van een aantal suffixen (achtervoegsels). In Tabel 2 geven we een overzicht van die suffixen.
Dit overzicht is gebaseerd op Heynderickx (2001: 29, 100-107).
Tabel 2. Suffixen voor de vorming van relationele adjectieven.
SuffixVoorbeelden
-aalthermale baden,cardiale pijn,virale infectie
-(i)aansfreudiaanse verspreking
-airparlementaire debatten,militaire dienst
-eelculturele activiteiten,presidentiële woning
-enzilveren servies,katoenen stof
-erAalster carnaval,Groninger koek,kapucijner monnik
-ieffictief verhaal,educatieve uitgeverij
-iekkatholieke kerk,periodiek systeem
-ieltactiele therapie,infantiele benadering
-igheelkundige ingreep,toekomstige leerlingen
-ischNapoleontische tijd,fonologisch handboek,Belgische wafel
-lijkdierlijk gedrag,stedelijke vervuiling,ochtendlijke wandeling
-lingmondeling examen
-sTurkse afkomst,onderhuidse bloeding,maartse buien
Semantische verschillen tussen relationele en kwalificerende adjectieven
In het geval van een combinatie van een relationeel adjectief met een substantief is er altijd sprake van (een relatie tussen) twee entiteiten, terwijl er bij kwalificerende adjectieven meestal maar van één entiteit sprake is, namelijk de entiteit die aangeduid wordt door het gemodificeerde substantief, waaraan (door het adjectief) een eigenschap wordt toegekend. We illustreren dit in de volgende voorbeelden:
1De paarden van Wilhelmina mochten van hun oude dag genieten in dekoninklijke stallen.relationeel
CHN
2De grote boerderijen hebben allemaal alnieuwe stallen, maar bij familiebedrijven gaat dat langzamer.kwalificerend
CHN
In (1) wordt er door het relationeel adjectiefkoninklijk een relatie gelegd tussen twee entiteiten, namelijk ‘stallen’ en 'koning' (‘stallen die toebehoren aan de koning’), terwijl er in (2) sprake is van één entiteit, namelijk ‘stallen’, waaraan een eigenschap wordt toegekend door het kwalificerende adjectiefnieuw.
Ook kwalificerende adjectieven kunnen afgeleid zijn van een substantief, zoalszomers enzonnig. Die leggen ook wel een relatie tussen twee entiteiten, maar die relatie is van een andere soort dan bij relationele adjectieven.
Zie Heynderickx (2001: 21).
 Het gaat om relaties met een vergelijkend element, bijv.een zomerse dag = 'een dagzoals in de zomer', of een kwantificerend element, bijvoorbeeldeen zonnige middag = 'een middagmet veel zon'.
Er zijn ook gevallen vanpolysemie waarbij één adjectief zowel een kwalificerende als een relationele gebruikswijze kent met daaraan verbonden betekenisverschillen.
Zie Heynderickx (2001:24).
 Bijvoorbeeld:
3Decentrale verdediger ondervindt te veel last van een hamstringblessure.relationeel
CHN
4Eencentrale rol in het verhaal is weggelegd voor zijn 95-jarige oma.kwalificerend
CHN
In voorbeeld (3) iscentrale een relationeel adjectief met als betekenis ‘een positie in het centrum’. In (4) hebben we te maken met een kwalificerend adjectief dat duidt op ‘een belangrijke rol’. Typerend is dat enkel in het geval van het kwalificerende adjectief een intensiverend bijwoord (nl. gradering) gebruikt kan worden, bijvoorbeeldeenzeer centrale rol.
Aangezien relationele adjectieven doorgaans niet gradeerbaar zijn door middel van bijwoorden of trappen van vergelijking, terwijl kwalificerende adjectieven dat wel zijn, leidt dit in het geval van polysemie tot het volgende verschil:
5Hij kreeg een koninklijk lintje opgespeld door de burgemeester van Amsterdam in de Stadsschouwburg in Amsterdam.relationeel
CHN
6Er is geen koninklijker welkom mogelijk.kwalificerend
CHN
In (5) iskoninklijk een relationeel adjectief met als betekenis ‘uitgaande van de koning’. Hier is gradering niet mogelijk (een erg koninklijk lintjeuitgesloten,een koninklijker lintjeuitgesloten), terwijl het kwalificerende adjectief in (6) met de betekenis ‘zoals van/voor een koning’ wel gradeerbaar is en hier in de comparatief staat.
Voorbeelden van predicatief en adverbiaal gebruik van relationele adjectieven
Verdieping
Voorbeelden van predicatief en adverbiaal gebruik van relationele adjectieven
Hoewel er over het algemeen wordt aangenomen dat relationele adjectieven alleen attributief gebruikt kunnen worden (bijv.de buitenlandse reis, maarde reis is buitenlandsuitgesloten), toont Heynderickx met een aantal corpusvoorbeelden aan dat er hierop ook uitzonderingen zijn, bijvoorbeeld:
De voorbeelden komen uit Heynderickx (2001: 57, 69).
Predicatief
iHet bolsjevisme is nietnationaal, het is“internationaal” en vijandig jegens alles watnationaal is.
iiDe schijven zijndubbelzijdig.
Adverbiaal
iiiMaarfiscaal blijft het nadeel bestaan.
ivWie lid wil worden geeftschriftelijk oftelefonischnaam en adres door.
Ook met de toevoeging van een woord alslouter zijn relationele adjectieven wel predicatief te gebruiken, bijv.het ensemble is louter instrumentaal,de samenwerking is louter politiek.
Combineerbaarheid van relationele adjectieven
Relationele adjectieven hebben een aantal opmerkelijke eigenschappen met betrekking tot hun combineerbaarheid met kwalificerende adjectieven enerzijds en met andere relationele adjectieven anderzijds.
Zie Heynderickx (2001: 70-86).
Relationele adjectieven zijn doorgaans niet combineerbaar met kwalificerende adjectieven door middel van een nevenschikking. Zo kan men niet zeggeneen belangrijke en parlementaire commissieuitgesloten ofeen virale en ernstige infectieuitgesloten.
Soms is er wel nevenschikking, maar in dat geval gaat het slechts over een ‘schijnbaar’ relationeel adjectief dat eigenlijk een kwalificerende betekenis heeft, bijvoorbeeld ineen waardig en koninklijk optreden, waarinkoninklijk de betekenis heeft ‘zoals van een koning’ en daarmee een eigenschap toekent aan het substantiefoptreden (andere voorbeelden zijn:een waardevol en historisch boek,warme en vaderlijke gevoelens).
Volgens Heynderickx (2001: 72) wijst het gebruik van nevenschikking met een kwalificerend adjectief ontegenzeglijk op een kwalificerende interpretatie van de betreffende adjectieven.
Kwalificerende en relationele adjectieven kunnen wel samen een substantief modificeren in gevallen alseen mooi koninklijk paleis,een klein elektrisch vuurtjeofeen zwarte leren jas. Daarbij gaat het kwalificerende adjectief altijd aan het relationele vooraf.
Heynderickx argumenteert dat dit te maken heeft met de verschillende functie van beide typen adjectieven: relationele adjectieven hebben als functie dat ze ‘classificeren’, terwijl kwalificerende adjectieven ‘kwalificeren/karakteriseren’. De (classificerende) relationele adjectieven staan dichter bij de kern van de nominale constituent dan de kwalificerende adjectieven, omdat ze informatiever zijn. Zo gaat in de bovengenoemde voorbeelden meer informatie verloren wanneer het relationele adjectief weggelaten wordt dan wanneer het kwalificerende adjectief weggelaten wordt (bijv.een mooi paleis vs.een koninklijk paleis).
 Er zijn uitzonderingen op deze volgorde, zoalsde Amerikaanse geheime dienst. In dat geval zijn het kwalificerende adjectief en het kernnomen (nl.geheime dienst) sterk met elkaar vergroeid.
Ook zijn er wel gevallen waarin twee (of meer) relationele adjectieven voorafgaan aan een substantief, zoals intoekomstige therapeutische ontwikkelingen.
Zie Heynderickx (2001: 81).
 In die gevallen is er een hiërarchie. Het substantief (ontwikkelingen) wordt gemodificeerd door het adjectief dat er direct voor staat (therapeutische, dus ‘ontwikkelingen binnen therapieën’). Het adjectief dat daar weer aan voorafgaat (toekomstige) modificeert dat geheel (therapeutische ontwikkelingen, dus ‘therapeutische ontwikkelingen die in de toekomst zullen plaatsvinden’).
Als twee relationele adjectieven tegelijk de kern van een nominale constituent modificeren, dient er altijd een nevenschikkend voegwoord te worden gebruikt (bijv.economische en financiële belangen). Er kan dus geen komma worden gebruikt, iets wat wel mogelijk is in het geval van twee kwalificerende adjectieven die samen een kern modificeren (bijv.een rijk, vrijgevig man naasteen rijk en vrijgevig man).
Zie Heynderickx (2001: 79).
 We illustreren dit nog met de volgende voorbeelden:
7Hij ziet het lidmaatschap als het hoogtepunt in de dialoog met de regering over de rol van de private sector in de sociale en economische ontwikkeling van Suriname.
CHN
8Er zijn ook morfologische en syntactische eigenaardigheden aan de stadstalen, maar die zijn zelden zo kleinschalig dat ze tot één stad beperkt blijven.
Literatuur
Heynderickx (2001); Broekhuis (2013)
Literatuur
    Interessante links
    ANS
      Taaladvies
        Dagenta
          Taalportaal
            Versiegeschiedenis
            versieredacteur(en)datumopmerkingen
            3.0Kathy Rysnovember 2024Een tussentijdse versie van dit hoofdstuk werd van commentaar voorzien door Maaike Beliën, Thomas Haga, Priscilla Heynderickx en Jack Hoeksema. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van dit hoofdstuk berust bij de redacteur(en).
            2.1januari 2019Automatische conversie van ANS 2.0
            2.0W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn1997hoofdstuk 6,../../data/archief/ans2/e-ans/06/body.html;
            Interessante links