Voorbeeldzoekerx
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags NederlandsClarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNarClarin login
  • Delpher
  • CelexClarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
12.5.2.2.12 Geografische adjectieven
Tabel 1. Overzicht van de vorming van geografische adjectieven
suffixbasiswoordadjectief
-sBrusselBrussel-s
AmerikaanAmerikaan-s
-ischAziaatAziat-isch
RusRuss-isch
-erBerlijnBerlijn-er
AtrechtAtrecht-er
De suffixen-s en-isch worden ook voor de afleiding van andere dan geografische adjectieven gebruikt. Daarnaast kunnen ze beide ook gebruikt worden als de naam van een taal die verbonden is met de geografische eenheid. Het zijn dan onzijdige substantieven, zoals:
1het Amsterdams, het Indonesisch, het Nederlands, het Russisch
Verder lezen
Het suffix-s
Voor het gebruik van het suffix-s voor de vorming van geografische adjectieven geldt dat het basiswoord niet de geografische eenheid is, maar de corresponderende inwonersnaam, behalve wanneer die inwonersnaam op-er of een variant daarvan uitgaat. Er kan dus sprake zijn van een asymmetrie tussen vorm en betekenis van deze adjectieven. Die asymmetrie doet zich ook voor bij adjectieven op-s zoalsFreudiaans dat niet de betekenis heeft ‘betrekking hebbend op een Freudiaan’, maar ‘betrekking hebbend op Freud’.
geografische eenheidinwonersnaamgeografisch adjectief
AlgerijeAlgerijnAlgerijn-s
AmerikaAmerikaanAmerikaan-s
DrentheDrentDrent-s
FinlandFinFin-s
RomeRomeinRomein-s
ZeelandZeeuwZeeuw-s
AmsterdamAmsterdammerAmsterdam-s
BrusselBrusselaarBrussel-s
HeilooHeilooënaarHeiloo-s
LeuvenLeuvenaarLeuven-s
OostenrijkOostenrijkerOostenrijk-s
De laatste vijf voorbeelden zijn gevallen waarin de inwonersnaam op-er of eenallomorf ervan zoals-enaar of-aar eindigt; in dat geval wordt de naam van de geografische eenheid als basiswoord gekozen. Dat geldt ook als de inwonersnaam op-ing of-eling eindigt, zoals bijBrugge / Bruggeling / Brugs.
In een aantal gevallen is sprake van een geografisch adjectief dat noch direct van de naam van de geografische eenheid, noch van de inwonersnaam is afgeleid. Dat geldt bijvoorbeeld voor de volgende adjectieven:
geografische eenheidinwonersnaamgeografisch adjectief
DuitslandDuitserDuits
EngelandEngelsmanEngels
FrankrijkFransmanFrans
SpanjeSpanjaardSpaans
Vormvariatie:Antwerpen -Antwerps enBastenaken -Bastenaaks
Verdieping
Vormvariatie:Antwerpen -Antwerps enBastenaken -Bastenaaks
Namen die op-e (sjwa) eindigen, verliezen die sjwa, behalve wanneer de naam op-se eindigt, dus:
iAlmere – Almeers, Blankenberge – Blankenbergs, Brugge – Brugs, Damme – Dams, Gilze – Gils, Merelbeke - Merelbeeks
Uitzonderingen vormenEde,Epe,Goirle,Schilde enWaalre, waaraan eveneens overeenkomstig de algemene regel-s toegevoegd wordt.
NaastDeinze,Lede enTemse komen telkens twee vormen voor:Deinzes/Deins,Ledes/Leeds enTemses/Tems.
Meerlettergrepige namen op-en (met sjwa) verliezen-en als de voorlaatste lettergreep niet beklemtoond is en eindigt op een medeklinker of op sjwa, bijv.
iiAntwerpen – Antwerps, Coevorden – Coevords, Geraardsbergen – Geraardsbergs, Wieringen – Wierings, Breukelen – Breukels, Massemen – Massems, Wetteren - Wetters
Uitzonderingen zijnLeeuwarden - Leeuwardens enSusteren - Susterens evenalsZevenbergen, waarbij als afleiding zowelZevenbergens alsZevenbergs voorkomt.
Verder valt-en weg bij:Bastenaken - Bastenaaks,Kapellen - Kapels,Kopenhagen - Kopenhaags,Nijmegen - Nijmeegs enTerneuzen - Terneus.
Tweelettergrepige namen op-en zoalsAssen,Druten enEupen, volgen de algemene regel (naam +s), (met uitzondering vanBonen - Boons,Keulen - Keuls,Menen - Meens,Namen - Naams,Schinnen - Schins,Tienen - Tiens,Wenen– Weens). Lidwoorden die deel uitmaken van geografische namen vallen bij afleidingen op-s weg:De Bildt - Bildts,Den Bosch - Bosch (verbogen vorm:Bossche),Den Helder - Helders.
Aparte vermelding verdient het regionaal voorkomende achtervoegsel-ster dat gebruikt wordt bij aardrijkskundige namen in de noordoostelijke provincies van Nederland: de adjectieven vanDrachten,Grouw,Hoogezand,Leek enWildervank luiden respectievelijkDrachtster,Grouwster,Hoogezandster,Leekster enWildervankster.
De van aardrijkskundige namen afgeleide adjectieven op-er en-ster kennen een aantal morfologische en syntactische beperkingen ten opzichte van die op-s. Ze zijn niet verbuigbaar, ze laten geen gradatie toe (door middel van trappen van vergelijking of in combinatie met een graadaanduidend bijwoord) en ze kennen geen afleidingen met het voorvoegselon-. Verder zijn ze alleen attributief te gebruiken en komen ze niet voor in de constructieop z'n -. Ten slotte kunnen ze niet gebruikt worden om de taal van een land, streek of plaats aan te duiden, dus alleen maar(het) Gronings, niet *het Groninger.
Het suffix-isch
Het suffix-isch wordt ook aangehecht aan inwonersnamen om geografische adjectieven te vormen, zowel uitheemse als inheemse. Het adjectief heeft qua betekenis dan geen betrekking op de inwoner van de geografische eenheid, maar op die geografische eenheid zelf. Een adjectief alsRussisch betekent niet ‘betrekking hebbend op Russen’, maar ‘betrekking hebbend op Rusland’.
Dit suffix wordt daarentegen aangehecht aan de naam van de geografische eenheid als de inwonersnaam op-er eindigt, parallel aan het patroon bij geografische adjectieven op-s:
geografische eenheidinwonersnaamgeografisch adjectief
AziëAziaatAziat-isch
CyprusCypriootCypriot-isch
MonacoMonegaskMonegask-isch
MoskouMoskovietMoskovit-isch
BelgiëBelgBelg-isch
RuslandRusRuss-isch
SaksenSaksSaks-isch
AustraliëAustraliërAustral-isch
IndonesiëIndonesiërIndones-isch
NormandiëNormandiërNormand-isch
Het suffix-er
Van een aantal aardrijkskundige namen kunnen behalve met-s ook adjectieven afgeleid worden door middel van-er, bijv.Haarlemmer naastHaarlems enMaaseiker naastMaaseiks. De vormen op-er kunnen beschouwd worden als regionale of stilistische varianten van die op-s. Soms kunnen de concurrerende vormen door elkaar gebruikt worden, bijv.de Groningse/Groninger politie,het Groninger/Groningse hoofdstation.
Verder komen de vormen op-er vooral voor in min of meer vaste verbindingen die een of andere specialiteit van de plaats of de streek aanduiden zoalsEdammer kaas,de Enkhuizer almanak,Haarlemmer olie,de Leeuwarder Courant,Maaseiker knapkoek, en in een aantal lokale geografische aanduidingen, bijv.Hulshorster Zand,Luikersteenweg,de Mookerhei,Maastrichterstraat ende Tielerwaard. Buiten die categorieën zijn de afleidingen op-s de normale:de Dinantse citadel,de Edamse wethouders.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
      Taaladvies
        Dagenta
          Taalportaal
            Versiegeschiedenis
            versieredacteur(en)datumopmerkingen
            3.0Geert Booijjuni 2022
            2.1januari 2019Automatische conversie van ANS 2.0
            2.0W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn1997hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html;
            Interessante links