Voorbeeldzoekerx
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags NederlandsClarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNarClarin login
  • Delpher
  • CelexClarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
11 Het tussenwerpselde interjectie
Als een tussenwerpselmet een andere zin gecombineerd wordt, staat het vaakvóór de andere zin, zoalsach,hé enbah in (1a)-(1c), ofachter die zin, zoalshè enoké in (1c)-(1d). Sommige tussenwerpsels kunnen ookin een zin voorkomen, zoalsverdorie in (1e), maar fungeren dan als tussengevoegde zin.
De voorbeelden uit dit hoofdstuk komen uit hetCorpus Gesproken Nederlands , tenzij anders aangegeven. De voorbeelden zijn voor de leesbaarheid soms ingekort of op een andere manier aangepast, bijvoorbeeld door middel van interpunctie.
1Voorbeelden van tussenwerpsels
aAch, op zich maakt dat natuurlijk niet zo heel veel uit.
bHé, vorig weekend heb ik Leen gehoord en gezien.
cBah, daar kan 'k ook gewoon echt niet tegen,hè.
dIk zal bij 't begin beginnen,oké?
eDat is tochverdorie hartstikke duur allemaal.
In vorm bestaan tussenwerpsels vaak uit één lettergreep (zoalsach,hé,bah enhè), maar ze kunnen ook uit meer lettergrepen bestaan (zoalsverdorie,oké enhallo). Sommige vaste combinaties van woorden, zoalstoe maar,nou en,lieve hemel enzeker weten, rekenen we ook tot de tussenwerpsels vanwege hun ‘losse status’ ten opzichte van een eventuele andere zin. De vorm van een tussenwerpsel is over het algemeen onveranderlijk, al kan er welreduplicatie (verdubbeling) plaatsvinden, zoals inja ja ofpoespoespoes.
Een enkele keer vinden we gevallen met hetachtervoegsel-kes of-tjes, zoalssalukesin BN, ST?Deze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten in België, maar het is onduidelijk in hoeverre die deel uitmaakt van de (informele) standaardtaal. ofhallootjesin NN, ST?Deze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten in Nederland, maar het is onduidelijk in hoeverre die deel uitmaakt van de (informele) standaardtaal..
In betekenis verwijzen tussenwerpsels niet naar zaken in de werkelijkheid. Sommige tussenwerpselsbootsen een klank na, zoalshatsjie,kukeleku entiktak. Andere tussenwerpsels drukken een emotie uit (een negatieve bijvoorbeeld metbah enverdorie in 1c en 1e); dezeexpressieve tussenwerpsels kan een spreker ook gebruiken zonder dat er iemand anders bij is. Een derde groep van tussenwerpsels heeft juist een functie in de interactie tussen gesprekspartners; dezecommunicatieve tussenwerpsels regelen bijvoorbeeld het gesprek (finaalhè enoké? zoals in 1c en 1d vragen om instemming), of worden gebruikt om aandacht te trekken (zoalshé in 1b).
Een overzicht van tussenwerpsels die veel voorkomen in hetCorpus Gesproken Nederlands  is te vinden in11.4. Het gebruik van de tussenwerpsels wordt er geïllustreerd met voorbeelden. Bovendien is informatie toegevoegd over hoe vaak een vorm voorkomt in het Nederlandse en in het Belgische deel van het corpus.
Verder lezen
Wel of geen tussenwerpsel?
Ook woorden die tot andere woordsoorten behoren, kunnen soms als zelfstandige taaluitingen optreden, en dus opgevat worden als tussenwerpsel, bijvoorbeeldDoorlopen!,Opgepast!,Binnen!,Stom!,Hier!,Stilte!,Waarom? We beschouwen een woord echter alleen als tussenwerpsel wanneer het altijd of geregeld op deze manier gebruikt wordt.
Er zijn wel woorden die geregeld als tussenwerpsel gebruikt worden en daarnaast ookeen andere gebruikswijze hebben. Vaak kan dan uit de zinsstructuur worden afgeleid of een woord als tussenwerpsel functioneert, of tot een andere woordsoort behoort. In (2a), bijvoorbeeld, wordthelaas als tussenwerpsel gebruikt: het staat vóór de zin en kan worden weggelaten. In (2b) ishelaas een bijwoord: het staat op deeerste zinsplaats (onmiddellijk voor de persoonsvormis) en maakt dus onderdeel uit van de zin.
2aHelaas, dat is niet gebeurd.
CHN
bHelaas is dat niet gebeurd.
CHN
Sommige bronnen rekenen alle woorden en woordcombinaties die als zelfstandige uiting gebruikt kunnen worden tot de tussenwerpsels, dus ook bijvoorbeeld spreekwoorden (de kruik gaat zo lang te water tot ze breekt) en buitenlandse citaten (alea iacta est),
Zie bijvoorbeeld Van Dale (Den Boon, Hendrickx & Van der Sijs 2022).
 maar dat gebeurt hier niet. Aan spreekwoorden, citaten enz. wordt hier verder geen aandacht besteed.
Primaire en secundaire tussenwerpsels
Verdieping
Primaire en secundaire tussenwerpsels
In de literatuur wordt wel onderscheid gemaakt tussen primaire en secundaire tussenwerpsels.
Zie bijvoorbeeld Ameka (1992).
 Primaire tussenwerpsels zijn niet afgeleid van of gerelateerd aan woorden in een andere woordklasse:hé, hè, pfft, hm, sst. Secundaire tussenwerpsels daarentegen zijn wel gerelateerd aan woorden en woordgroepen in andere woordklassen, zoals
  • werkwoorden:hoor,kijk,zeg,verrekvooral in NNDeze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten, vooral in Nederland.
  • zelfstandige naamwoorden:god,jongejongevooral in NNDeze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten, vooral in Nederland.
  • bijvoeglijke naamwoorden:absoluut,natuurlijk
  • bijwoorden:helaas,nou
  • adposities:toe,vooruit
  • combinaties van woorden:goddank,goeiemorgen,jawel
Variatie
Het gebruik van tussenwerpsels is niet in het hele taalgebied en in alle genres gelijk: ze komen meer voor in informele taal dan in formeel Nederlands, en vaker in gesproken dan in geschreven taal. Er zijn daarnaastgeografische verschillen –neen,tiens envoilà worden bijvoorbeeld vooral in België gebruikt, enhoi,jeetje enjoh vooral in Nederland; in Nederland is de volgordepief paf poef gebruikelijk, in België eerderpief poef paf. Bovendien zijn er sociale verschillen:shit,fuck enwolla zijn vooral te vinden in straattaal,voorwaar is heel deftig. En ook in de tijd zijn er veranderingen. Met name de emotionele (expressieve) tussenwerpsels en vloeken hebben de neiging in de loop van de tijd te slijten, en dan worden ze vervangen door nieuwe:parbleu offi donc zijn uit de mode, tegenwoordig vinden we veel Engelse ontleningen alsfuck enshit.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
      Taaladvies
        Dagenta
          Taalportaal
            Versiegeschiedenis
            versieredacteur(en)datumopmerkingen
            3.0Ton van der Woudenmei 2024Een tussentijdse versie van dit hoofdstuk werd van commentaar voorzien door Maaike Beliën, Ronny Boogaart, Ad Foolen en Hanne Kloots. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van dit hoofdstuk berust bij de redacteur(en).
            2.1januari 2019Automatische conversie van ANS 2.0
            2.0W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn1997hoofdstuk 11,../../data/archief/ans2/e-ans/11/body.html;
            Interessante links