Movatterモバイル変換

Het grammaticale onderwerp van deze passieve zin, dat tevens geïmpliceerd onderwerp is van de beknopte bijzin, correspondeert hier niet met het lijdend voorwerp van de mogelijke actieve pendant (dedat -zin), maar met het onderwerp uit die bijzin. Vergelijk meti:

iiDe docent/men veronderstelt datde studenten de stof volledig beheersen.

Als directe passieve pendant vanii kaniii gelden, waarin de bijzin (in niet-beknopte vorm) overeenkomstig de regel grammaticaal onderwerp is:

iiiDoor de docent wordt verondersteld/er wordt verondersteld datde studenten de stof volledig beheersen.

Een soortgelijk voorbeeld is:

ivWe worden niet geacht daarbij aanwezig te zijn.

zij het dat hier geen actieve pendant tegenover staat.

In passieve zinnen die corresponderen met actieve zinnen met twee voorwerpen (eenlijdend voorwerp en een indirect object) treedt het (actieve)lijdend voorwerp als grammaticaal onderwerp van de passieve zin op. Dat is altijd het geval als het indirect object een voorzetselconstituent is en meestal ook - maar zieb hierna - als het een naamwoordelijke constituent (dus een meewerkend voorwerp zonderaan of een bepaling van belang zondervoor) is. Het indirect object van de actieve zin is dan bijgevolg ook indirect object in de passieve zin. Vergelijk:

5aGuido gaf de tekst terugaan Maarten. (actief)

bDe tekst werd door Guidoaan Maarten teruggeven. (passief)

6aDe politie boodde overvallers een vrijgeleide aan. (actief)

bDe overvallers werd door de politie een vrijgeleide aangeboden. (passief)

Het lijdend voorwerp van de actieve zin (in5ade tekst en in6aeen vrijgeleide) is grammaticaal onderwerp in de overeenkomstige (b) -zin. Met het actieve onderwerpGuido uit5a correspondeert in5bdoor Guido en met het onderwerpde politie uit6adoor de politie in6b. Tot zover zijn deze voorbeelden vergelijkbaar met die in [22.1/3]. De voorzetselconstituentaan Maarten is indirect object in de actieve zin5a en vervult diezelfde zinsdeelfunctie in de passieve zin5b. De naamwoordelijke constituentde overvallers is indirect object zowel in6a als in6b.

De relatie tussen dergelijke passieve zinnen en hun actieve pendanten kan voorgesteld worden zoals inschema 22.2.

schema 22.2:De structurele relatie tussen actieve en passieve zinnen met een indirect object.

actief:	onderwerp	lijdend voorwerp	indirect object
passief:	(door -bepaling)	onderwerp	indirect object

Andere voorbeelden van passieve zinnen met een indirect object zijn:

7Als beloning werd hem een boekenbon geschonken.

8Onze zonden werden ons vergeven.

9Mij is altijd voorgehouden dat ik beleefd moet zijn.

10Er werd hun een lekkere maaltijd bereid.

Bij een beperkt aantal passieve zinnen die corresponderen met een actieve zin waarin een indirect object in de vorm van een naamwoordelijke constituent voorkomt, doet zich een extra mogelijkheid voor: in plaats van het lijdend voorwerp uit de actieve zin kan ook hetindirect object als grammaticaal onderwerp van de passieve zin fungeren. In dat laatste geval verschijnen persoonlijke voornaamwoorden in de onderwerpsvorm (dusik in plaats vanmij ofzij/ze in plaats vanhun, enz.) en congrueert de persoonsvorm met dit grammaticale onderwerp. Beide mogelijkheden komen naast elkaar voor. Een bekend controversieel geval vormen passieve zinnen met het werkwoordverzoeken, zoals11c versus11b:

11aNa afloop verzocht men de aanwezigen/hun de zaal zo spoedig mogelijk te verlaten. (actief)

bNa afloopwerd de aanwezigen/hun verzocht de zaal zo spoedig mogelijk te verlaten. (passief)

cNa afloopwerden de aanwezigen/ze verzocht de zaal zo spoedig mogelijk te verlaten. (passief)

In de passieve zin11b is het lijdend voorwerp uit de actieve zin11a (de zaal zo spoedig mogelijk te verlaten) grammaticaal onderwerp, in de passieve zin11c niet: daar doet het indirect object uit11a (de aanwezigen/hun) dienst als grammaticaal onderwerp, getuige de meervoudige persoonsvormwerden en het gebruik vanze. Over de aanvaardbaarheid van constructies als11c en de (c) -zinnen die hieronder volgen, bestaat evenwel discussie: zie onderc.

De constructies waarom het hier gaat, hebben met elkaar gemeen hebben dat het lijdend voorwerp uit de actieve zin geen of geen duidelijk herkenbare naamwoordelijke constituent is, terwijl het indirect object dat wel is (het lijdend voorwerp is bijv. een beknopte bijzin of geen zelfstandig zinsdeel, maar deel van een uitdrukking of vaste verbinding; soms is er zelfs helemaal geen lijdend voorwerp). We onderscheiden vier types. Om een en ander te verduidelijken laten we ook de nu volgende passieve zinnen telkens door een actieve pendant voorafgaan, andermaal zonder te willen suggereren dat actief en passief dezelfde gebruikswaarde hebben.

Het eerste type betreft zinnen met een werkwoord met een communicatief betekeniselement dateen vorm van 'verzoeken', 'bevelen' of' aanraden' (of het tegendeel) uitdrukt (zie [20.4.2/1],[b]); het voorwerp dat in de actieve zin naast het indirect object voorkomt, heeft ofwel de vorm van een beknopte bijzin (als lijdend voorwerp), ofwel van een voorzetselconstituent (als voorzetselvoorwerp). Voorbeelden zijn respectievelijk de zinnen11 t/m13 en14 en15:
12aMen raadt de automobilisten aan de E5 zoveel mogelijk te vermijden. (actief)
bDe automobilisten wordt aangeraden de E5 zoveel mogelijk te vermijden. (passief)
cDe automobilisten worden aangeraden de E5 zoveel mogelijk te vermijden. (passief)
13aMen verweet ons onvoldoende ons best te doen. (actief)
bOns werd verweten onvoldoende ons best te doen. (passief)
cWe werden verweten onvoldoende ons best te doen. (passief)
14aWe hebben de redactieraadsleden regelmatig om advies gevraagd. (actief)
bDe redactieraadsleden is regelmatig om adviesgevraagd. (passief)
cDe redactieraadsleden zijn regelmatig om adviesgevraagd. (passief)
15aDe rijkswacht vroeg de tegengehouden vreemdelingen naar hun identiteit. (actief)
bDe tegengehouden vreemdelingen werd naar hun identiteitgevraagd. (passief)
cDe tegengehouden vreemdelingen werden naar hun identiteitgevraagd.
Als ook het tweede voorwerp van de actieve zin in de vorm van een naamwoordelijke constituent optreedt, dan is alleen een passieve constructie zoals in de (b) -zinnen mogelijk. Vergelijk16 (met het voornaamwoorddat als lijdend voorwerp) en17 (met als lijdend voorwerp het voornaamwoordzoiets) respectievelijk met11 en15:
16aNa afloop verzocht men ons dat. (actief)
bNa afloopwerd ons datverzocht. (passief)
cNa afloopwerden we datverzocht.uitgesloten
17aMen vraagt autochtonen zoiets zelden. (actief)
bAutochtonenwordt zoiets zeldengevraagd. (passief)
cAutochtonen worden zoiets zeldengevraagd.uitgesloten
Een tweede type vormt het volgende min of meer geïsoleerde geval:
18aVolgens hem moet men kandidaat-bewindslieden erop wijzen dat ze na hun ambtsperiode niet te snel een baan mogen aannemen. (actief)
bVolgens hemmoet kandidaat-bewindslieden eropworden gewezen dat ze na hun ambtsperiode niet te snel een baan mogen aannemen. (passief)formeel
cVolgens hemmoeten kandidaat-bewindslieden eropworden gewezen dat ze na hun ambtsperiode niet te snel een baan mogen aannemen. (passief)
Hoewelwijzen (op) niet geldt als een gezegde dat met een indirect object verbonden wordt, kankandidaat-bewindslieden wel als zodanig opgevat worden. In ieder geval bestaan ook hier in principe twee constructiemogelijkheden.Kandidaat-bewindslieden is weer de enige naamwoordelijke constituent uit de hoofdzin; het tweede voorwerp is een voorzetselvoorwerp (als voorlopig voorzetselvoorwerp treedt het equivalent van een voorzetselconstituent op, namelijk een voornaamwoordelijk bijwoord).
In een derde type gaat het om gevallen van een gezegde met een indirect object die bijzonder zijn doordat het lijdend voorwerp niet aanwezig is. Voorbeelden zijn:
19aOp ons bellen deed een kalende heer met een vriendelijk gezicht ons open. (actief)formeel
bOp ons bellenwerd ons opengedaan door een kalende heer met een vriendelijk gezicht. (passief)formeel
cOp ons bellenwerden we opengedaan door een kalende heer met een vriendelijk gezicht. (passief)
20aWe zullen alle belangstellenden tezijnertijd nader berichten. (actief)
bAlle belangstellenden zal tezijnertijd naderbericht worden. (passief)formeel
cAlle belangstellenden zullen tezijnertijd naderbericht worden. (passief)
Is er wel een tweede voorwerp in de zin aanwezig, dan is er nog maar één constructiemogelijkheid. Vergelijk respectievelijk met19 en20:
21aEen kalende heer met een vriendelijk gezicht deed ons de deur open. (actief)formeel
bOns werd de deuropengedaan door een kalende heer met een vriendelijk gezicht. (passief)formeel
cWe werden de deuropengedaan door een kalende heer met een vriendelijk gezicht.uitgesloten
22aWe sturen alle belangstellenden tezijnertijd een bericht. (actief)
bAlle belangstellenden wordt tezijnertijd een berichtgestuurd. (passief)
cAlle belangstellenden worden tezijnertijd een berichtgestuurd.uitgesloten
Tot een vierde type behoren ten slotte zinnen waarin weliswaar een naamwoordelijke constituent als lijdend voorwerp voorkomt, maar waarbij het telkens om een bijzonder soort lijdend voorwerp gaat: het betreft een naamwoordelijke constituent die deel is van een werkwoordelijke uitdrukking (de mantel uitvegen,de loef afsteken,de deur wijzen,de raad geven (vergelijk dit laatste geval met12). Voorbeelden zijn:
23aHet Vaticaan veegde tot twee maal toe de Nederlandse bisschoppen de mantel uit. (actief)
bTot twee maal toewerd de Nederlandse bisschoppen door het Vaticaande mantel uitgeveegd. (passief)
cTot twee maal toewerden de Nederlandse bisschoppen door het Vaticaande mantel uitgeveegd. (passief)
24aEnkele jongens uit de andere ploeg staken hun de loef af. (actief)
bHun werd de loef afgestoken door enkele jongens uit de andere ploeg. (passief)
cZe werden de loef afgestoken door enkele jongens uit de andere ploeg. (passief)
25aWe hebben enkele keren geprobeerd de burgemeester te spreken te krijgen, maar men wees ons telkens de deur. (actief)
bWe hebben enkele keren geprobeerd de burgemeester te spreken te krijgen, maarons werd telkensde deur gewezen. (passief)
cWe hebben enkele keren geprobeerd de burgemeester te spreken te krijgen, maarwe werden telkensde deur gewezen. (passief)
26aMen geeft hun de raad de E5 zoveel mogelijk te vermijden. (actief)
bHun wordt de raad gegeven de E5 zoveel mogelijk te vermijden. (passief)
cZe worden de raad gegeven de E5 zoveel mogelijk te vermijden. (passief)

Niet tot een van de genoemde types behoort een zin als27, waarin we te maken hebben met een regulier lijdend voorwerp (het pistool). Toch komt ook in een dergelijk geval de (c) -constructie voor. Vergelijk:

27aDe politie maakte hun het pistool afhandig. (actief)

bHun werd het pistoolafhandig gemaakt. (passief)

cZe werden het pistoolafhandig gemaakt. (passief)

Hoewel constructies als de (c) -zinnen hierboven (vooral die van type[1]) regelmatig voorkomen, achten niet alle taalgebruikers dergelijke zinnen metverschuiving van indirect object naar grammaticaal onderwerp acceptabel. Tegen dergelijke constructies hoeft echter zeker niet in alle gevallen bezwaar gemaakt te worden: er zijn zinnen met een naamwoordelijke constituent als hier bedoeld in onderwerpsfunctie, aan de aanvaardbaarheid waarvan niemand zal twijfelen, bijv.:

28Men wordt dringend verzocht geen waardevolle zaken op z'n werkkamer achter te laten.

(Het voornaamwoordmen kan alleen maar onderwerp zijn.)

Ook in passieve zinnen met het werkwoordgehoorzamen (waarvan het voorwerp als meewerkend voorwerp te beschouwen is; zie [20.4.2/1]) kan het (actieve) meewerkend voorwerp uitsluitend als onderwerp optreden. Vergelijk:

29aDe jongeren gehoorzamen de ouderen tegenwoordig niet meer. (actief)

bDe ouderen wordt tegenwoordig niet meergehoorzaamd (door de jongeren).uitgesloten

cDe ouderen worden tegenwoordig niet meergehoorzaamd (door de jongeren).

Er lijkt hier een zekere ontwikkeling gaande te zijn. Het is daarom niet duidelijk waar de grenzen van het aanvaardbare liggen. Sommige (c) -zinnen zijn gewoner dan andere. Als men een passieve zin wil gebruiken, kan men bij twijfel voorzichtigheidshalve dan ook het beste voor de (b) -variant kiezen (voorzover die mogelijk is). Een mogelijkheid om het keuzeprobleem te vermijden is het gebruik van een voorzetselconstituent (een meewerkend voorwerp metaan of een bepaling van belang metvoor) in plaats van een naamwoordelijke constituent, bijv.:

30Na afloopwerd aan de aanwezigen verzocht de zaal zo spoedig mogelijk te verlaten.

31Aan automobilisten wordt aangeraden de E5 zoveel mogelijk te vermijden.

32Op ons bellenwerd voor ons opengedaan door een kalende heer met een vriendelijk gezicht.

Deze mogelijkheid is evenwel niet altijd gebruikelijk, bijvoorbeeld niet in het volgende geval:

33Aan de ouderen wordt tegenwoordig niet meergehoorzaamd (door de jongeren).

Opmerking

Verdieping

Opmerking

In de zinnen14b,15b,18b,19b en20b ontbreekt een grammaticaal onderwerp. Zulke passieve zinnen kunnen dan ook tot de zogenaamde onechte of onpersoonlijke passieven gerekend worden (vergelijk [22.3]).

Literatuur

Interessante links

ANS

Taaladvies

Dagenta

Taalportaal

Versiegeschiedenis

versie	redacteur(en)	datum	opmerkingen
2.1		januari 2019	Automatische conversie van ANS 2.0
2.0	W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn	1997

Interessante links