Movatterモバイル変換

(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)

Op de eerste zinsplaats komen zodoende met namebepaalde naamwoordelijke constituenten voor (zoals de gecursiveerde delen uit1), evenals voorzetselconstituenten met zo'n bepaalde naamwoordelijke constituent als deel. De functie van deze constituenten (onderwerp, lijdend voorwerp, voorzetselvoorwerp, enz.) speelt in principe geen rol bij de mogelijkheden tot vooraanplaatsing (maar zie [21·3·1·1/2],Opmerking).

Voor het begrip 'bepaalde naamwoordelijke constituent' (versus 'onbepaalde naamwoordelijke constituent') zie men [14·3·1], waar ook aangegeven wordt welke taalelementen een constituent als 'bepaald' kenmerken. We volstaan hier met het geven van diverse voorbeelden (geordend naargelang de kern van de naamwoordelijke constituent een substantief dan wel een voornaamwoord is), met vermelding van enige bijzonderheden. Voor vooropstaande voorzetselconstituenten zie men tevens onder punt5.

In zinnen met een neutrale volgorde treft men vanpersoonlijke voornaamwoorden in de functie van onderwerp op de eerste zinsplaats zowel volle als gereduceerde vormen aan. Alleen de gereduceerde onderwerpsvorm vanhij, namelijkie, komt niet op de eerste zinsplaats voor. Deze vorm staat wel in het middenstuk, na de persoonsvorm of de bindterm. Vergelijk bijv.:

Gereduceerde niet-onderwerpsvormen van persoonlijke voornaamwoorden zijn uitgesloten op de eerste zinsplaats, met uitzondering vanme in de verbindingme dunkt enpersoonlijke voornaamwoorden in plaatsbepalingen. Vergelijk bijv.22 t/m25 met26 t/m28:

In gevallen als27 en28 ligt het groepsaccent op het voorzetsel. Voor meer voorbeelden in verband met de keuze tussen volle en gereduceerde vormen zie men [5·2·7].

In plaats vanhet in de functie van een voorwerp wordt op de eerste zinsplaats hetaanwijzend voornaamwoorddat gebruikt, dat geen nadruksaccent hoeft te krijgen. Vergelijk bijv.:

Wederkerende voornaamwoorden moeten de met-zelf versterkte vormkrijgen, bijv.:

Een uitzondering vormen weer plaatsbepalingen ingeleid door een beklemtoond voorzetsel (vergelijk27 en28 hierboven):

Voor meer voorbeelden met een wederkerend voornaamwoord zie men [5·3·4·2] en [5·3·4·3].

Van bezittelijke voornaamwoorden treft men in zinnen met een neutrale volgorde de onbeklemtoonde vormen (waaronder de gereduceerde, onbeklemtoonbare; vergelijk [5·5·3]) op de eerste zinsplaats aan; zie5 en:

2

In tegenstelling tot bepaalde naamwoordelijke constituenten hebbenonbepaalde als rol nieuwe (niet-bekende) gegevens in het gesprek of in de tekst te introduceren. Dergelijke communicatief belangrijke informatie staat normaal ergens achteraan (rechts) in de zin. Daarom komen onbepaalde naamwoordelijke constituenten in zinnen met een neutrale volgorde niet of nauwelijks op de eerste zinsplaats voor, tenzij ze specifiek zijn (zie verderop). In de volgende voorbeeldzinnen is het eerste zinsdeel steeds onbeklemtoond. Niet mogelijk zijn dan de volgende (a)-varianten:

Voor het optreden vaner in zinnen als36b en37b zie men verder onder3.

Vooral in journalistieke of literaire geschreven taal kunnen onbepaalde constituenten als onderwerp wel vlak vóór de voor-pv staan zonder speciaal beklemtoond te worden. Zo'n onderwerp kan een krantebericht openen, bijv.:

Het betreft meestal alsspecifiek op te vatten onbepaalde constituenten. Zo is er in voorbeeldzin38 sprake van een nader omschreven hoeveelheid vis uit Rotterdam die voor de schrijver (maar niet voor de lezer) identificeerbaar is en niet zomaar van een partij vis zonder meer. In zin42, gedacht als onderdeel van een situatieschildering, kan men stellen dat de auteur een welbepaalde figuur in z'n hoofd heeft, die pas later aan de lezer bekend gemaakt zal worden. Vergelijkbare gevallen kunnen zich voordoen in een levendig verhaal, bij een snelle opeenvolging van gebeurtenissen, of in een bericht, bij een opsomming van verschillende feiten, respectievelijk bijv.:

Ook in de volgende gevallen hebben we met specifiek onbepaalde naamwoordelijke constituenten te maken:

In deze zinnen heeft de spreker een bepaald iemand respectievelijk bepaalde kinderen op het oog. Hij laat dit voor de hoorder/lezer evenwel in het vage. Zin46 bijvoorbeeld kan passen in een context waarin over een groep kinderen gesproken is, die een tijd ziek geweest zijn en dat voor een deel nog zijn. De zin betekent dan 'sommige van die kinderen spelen alweer op straat'.

Voor een voorbeeld van een voorzetselconstituent met een specifieke naamwoordelijke constituent als deel zie men [21·3·2·1/ii2].

3

Als hetonderwerp van een zin uit eenonbepaalde, niet-specifieke naamwoordelijke constituent bestaat, moet het meer naar achteren in de zin staan. Vooraan in de zin komt dan het onbeklemtoonde woorder voor, dat als functie heeft aan te geven dat het onderwerp nieuwe, nog niet bekende informatie bevat. Anders gezegd,er situeert nieuwe informatie in het ervaringsgeheel. Dit 'presentatieve'er staat op de eerste zinsplaats of, als die plaats al bezet is door een ander element, aan het begin van het middenstuk (zie [21·4·6]). Voorbeelden van zinnen met presentatiefer op de eerste zinsplaats zijn36b en37b, evenals:

In vraagwoordvragen staat het presentatieveer nooit op de eerste zinsplaats; die plaats wordt ingenomen door het vragende element, bijv.:

Voor het optreden van het presentatieveer in samenhang met een onbepaalde (en soms een bepaalde) naamwoordelijke constituent als getalsonderwerp zie men de uitvoerige behandeling in [8·6·3].

4

Onbepaalde naamwoordelijke constituenten moeten onderscheiden worden vancategoriale engenerieke, die in dezelfde vorm als de onbepaalde kunnen optreden (zie [14·3·2]). Categoriale en generieke naamwoordelijke constituenten duiden een bekend veronderstelde groep, categorie of soort zelfstandigheden aan waarover een algemene uitspraak gedaan wordt (bij 'definitiezinnen' zoals55 geldt die bekendheid uiteraard alleen voor de spreker). Deze constituenten kunnen, anders dan (niet-specifiek) onbepaalde wél op de eerste zinsplaats van zinnen met een neutrale volgorde voorkomen, bijv. (vergelijk met34 en volgende):

De betekenis van de gecursiveerde constituenten is respectievelijk 'welke appel dan ook', 'welke vrijgezel ook', 'wat ook maar een boek is', 'de vogels in hun algemeenheid', 'de categorie, de stof melk' en 'de categorie van de composieten'. In een soortgelijke betekenis kan ook een onbepaald voornaamwoord op de eerste zinsplaats staan:

Tot slot geven we hier volledigheidshalve ook een voorbeeld van een voorzetselconstituent met een categoriale naamwoordelijke constituent als deel (vergelijk ook [21·3·2·1/ii2]):

5

In1 t.e.m.4 zijn al tal van voorbeelden gegeven van vooropgeplaatste voorzetselconstituenten.Voorzetselconstituenten kunnen in principe altijd op de eerste zinsplaats staan, mits de naamwoordelijke constituent die er deel van uitmaakt voldoet aan de hierboven genoemde voorwaarden wat het al dan niet bepaald etc. zijn betreft.

Op deze plaats besteden we apart aandacht aan gevallen als de volgende:

In zulke gevallen heeft de voorzetselconstituent op de eerste zinsplaats altijd interpretatief betrekking op een naamwoordelijke constituent verderop in de zin, i.c.twee romans eneen artikel (of eventueel een combinatie van een naamwoordelijke constituent en een werkwoord, bijv.(twee) romans lezen). Behalve een zin met deze volgorde is vaak - maar zeker niet altijd, zie bijv.64 en65 hieronder - een overeenkomstige zin mogelijk met een gelijkluidende voorzetselconstituent direct achter de bedoelde naamwoordelijke constituent. Vergelijk met de (a)-zinnen:

De gecursiveerde voorzetselconstituenten in de (b) -zinnen maken deel uit respectievelijk van de naamwoordelijke constituenttwee romans van Walschap eneen artikel over Bakoenin. Het zijn met andere woorden zinsdeelstukken. In de (a)-zinnen daarentegen zijn de voorzetselconstituenten die op de eerste zinsplaats staan op te vatten als zelfstandig functionerende zinsdelen (een soort bijwoordelijke bepaling). Het verschil tussen de (a)- en de (b)-zinnen kan als volgt weergegeven worden. Zin58, met een zinsaccent opromans, is in een context waarin bijvoorbeeld de Nederlandstalige literatuur en auteurs, meer in het bijzonder de auteur Walschap, onderwerp van gesprek zijn, een normaal antwoord op de vraag 'Heb jij ook iets van Walschap gelezen?' of 'Wat heb jij van Walschap gelezen?'. Zin60 daarentegen past met een neutrale (stijgende) intonatie waarbij het groepsaccent van de naamwoordelijke constituent opWalschap ligt, veeleer als antwoord op een vraag als 'Wat heb je in het weekend zoal gedaan?'. Zin59 kan voorkomen in een context waarin Bakoenin al ter sprake gekomen is, terwijl zin61 bij neutrale intonatie mogelijk is als antwoord op een vraag als 'Wat heeft Jan gevonden?'.

Vooropstaande voorzetselconstituenten zoals hier bedoeld hebben doorgaans betrekking op een lijdend voorwerp (zie bijv.58 en59), maar ook wel op een onderwerp of een naamwoordelijk deel van het gezegde, zie respectievelijk de voorbeelden62 en63:

Onder de voorzetselconstituenten van dit type zijn die metvoor,over en vooral die metvan het courantst. Toch komen ook soms voorzetselconstituenten met andere dan de genoemde voorzetsels op de eerste zinsplaats voor. Voorbeelden van voorzetselconstituenten met diverse voorzetsels zijn verder:

ANS

Taaladvies

Dagenta

Taalportaal