Voorbeeldzoekerx
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags NederlandsClarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNarClarin login
  • Delpher
  • CelexClarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
15.3.1.1 Graadaanduidende of versterkende (voor)bepalingen
Verder lezen
1
Bij sommige categorieën adjectieven is graadaanduiding niet (of alleen in bijzondere toepassingen) mogelijk. Het betreft onder meer adjectieven die een absolute eigenschap of hoedanigheid aangeven (waaronder stofadjectieven), zoalsalmachtig,jarig,dicht,totaal,gouden, adjectieven die zelf al een versterkend element bevatten, zoalsoliedom,eivol,kurkdroog,beeldschoon en als adjectief gebruikte deelwoorden in hun letterlijke betekenis, bijv.
geslepengeslotengebroken
Verder geïsoleerde gevallen alshuidig,tegenwoordig enarm in de betekenis 'zielig'. (Zie ook[6.2.4.1.3] ,(12.5.3.1),(12.5.3.2) en(12.5.3.3).)
2a
Voorbeelden van graadaanduidende of versterkende bijwoordelijke constituenten als voorbepaling bij een adjectief (dus als deel van een adjectivische constituent) zijn:
1nogal slechte (manieren)
2tamelijk goed (weer)
3(een)minder fraai (resultaat)
4(Hij was)enigszins/wat verlegen.
5(een)hoogst significant (verschil)
6(een)heel goed (antwoord)
7(Dat is wel)zeer ongebruikelijk.
8(de)uitermate gevaarlijke (tocht)
9(Dit vind ik)te/al te/veel te gek (worden).
10(een)hartstikke fijn (cadeau)
Veel komt alleen voor als voorbepaling bij een adjectief in de vergrotende trap (voor de combinatieveel te, zoals in9, zie men(16.3.1.1, sectie 1)), bijv.:
11(een)veel vriendelijker (iemand)
Om naar de intensiteit van een bepaalde eigenschap of toestand te vragen wordthoe gebruikt, bijv. in:
12Hoe stevig (is dat huis)?
Opmerking
Verdieping
Opmerking
Het bijwoordzo wordt in de regel alleen gecombineerd met een niet-attributief gebruikt adjectief. Bij een attributief gebruikt adjectief wordt in de standaardtaal in plaats vanzo ofwelzulke ofwelzo'n gebruikt; regionaal (zie(5.6.6, sectie 2)) is het gebruik vanzo wel mogelijk, onder meer als het een wijzende functie heeft, zoals iniii (gezegd terwijl men de hoogte aangeeft). Vergelijk:
i(Jullie kinderen zijn al)zo groot!
iia(Het zijn al)zulke grote (kinderen).
b(Het zijn al)zo grote (kinderen).regionaal
iii(Bij onze buren staan al)zó hoge (zonnebloemen in de tuin.)regionaal
Opmerking
Verdieping
Opmerking
Bijnogal kan er een betekenisverschil optreden naargelang dit bijwoord direct voor het adjectief of verder vooraan staat. Vergelijk bijv.:
iHet is eennogal chagrijnige man.
iiDat isnogal een gezellig werkje!
In het eerste geval hebben we een graadaanduidend bijwoord als voorbepaling bij het adjectiefchagrijnige. De adjectivische constituent betekent 'in zekere/behoorlijke mate chagrijnig'. Inii vormtnogal een bepaling bij de naamwoordelijke constituenteen gezellig werkje. In zo'n geval kan de hele combinatie een zekere ironie uitdrukken. Bedoeld wordt dan zoiets als 'ik vind het helemaal niet gezellig'. Toch is de volgorde als inii ook mogelijk met de 'gewone' graadaanduidende betekenis als inia:
iiiHet isnogal eenchagrijnige man.
ivHet isnogal eenprecies werkje.
Opmerking
Verdieping
Opmerking
De woordenwat enhoe die gebruikt worden in uitroepende zinnen, worden in dit boek behandeld als uitroepende voornaamwoorden (zie [5.10.2.2]).
Twee graadaanduidende bijwoorden staan niet voor, maar verplicht achter het bepaalde adjectief, namelijkgenoeg enzat. Ze bepalen steeds een niet-attributief gebruikt adjectief, dit in tegenstelling tot het wel als voorbepaling optredendevoldoende, dat dezelfde betekenis heeft. Vergelijk13 en14 met15:
13a(De koffie is) warmgenoeg.
bwarmgenoege (koffie)uitgesloten
14a(Dat is) makkelijkzat.
b(een) makkelijkzat (klusje)uitgesloten
15a(De kamer is)voldoende ruim.
b(een)voldoende ruime (kamer)
Het graadaanduidendezo kan gecombineerd worden metmogelijk, dat achter het kernadjectief staat. De bijwoordelijke constituentzo... mogelijk vormt dan een omsluitende bepaling, bijv.:
16(In de notulen hoort de discussie)zo getrouwmogelijk (weergegeven te worden).
Voor andere omsluitende bepalingen bij een adjectief, zoals de combinatiehoe...ook of het bijwoordzo in combinatie met een bijzin (zo groot dat...) of zie men respectievelijk(16.3.1.1, sectie 1) en [16.3.3].
b
Soms komt het betekeniselement graadaanduiding of versterking min of meer in de plaats van de oorspronkelijke betekenis van het bepalende woord, bijvoorbeeld in:
betrekkelijk/relatief gemakkelijkvrij eenvoudigtergend langzaamzwaar overdrevendik tevredenbar koudgoed nijdigdruk bezigextra voordeliglekker frishelder blauwhevig rood (zie ook Opmerking 4)
Het verlies van de eigen betekenis wordt vooral duidelijk bij gevallen alsverschrikkelijk blij,vreselijk leuk, waar het als bijwoord gebruikte adjectief niets meer te maken heeft met 'schrikken', respectievelijk 'vrezen', maar betekent 'zeer, in hoge mate'. Op die manier zijn er als versterking heel wat mogelijkheden, bijv.:
17(Het is)heel erg duidelijk.
18(een)onuitsprekelijk mooi (gedicht)
19(een)oneindig klein (stofdeeltje)
20(Ze vonden het een)verrekt moeilijke (opdracht).
21(Dat was)ontzettend stom (van je).
22(Die muziek is)waanzinnig goed.
23(Het is een)godsgruwelijk vervelende (klus).
24(In)ongemeen scherpe (bewoordingen keurde hij het beleid van het bestuur af).
25(een)verdraaid lastig (kind)
Opmerking
Verdieping
Opmerking
Soms kan een adjectief in de functie van een graadaanduidend bijwoord met het adjectief dat nader bepaald wordt een samenstelling vormen. In de praktijk betreft het vooral combinaties vanbleek,licht,helder,dof ofdonker met een kleuradjectief. Voorbeelden zijnbleekgroen,lichtgeel,helderrood,dofblauw,donkerbruin. Vergelijk hiervoor(12.5.3.3).
c
De volgende voorbepalingen sluiten zich naar de betekenis nauw bij de graadaanduidende aan. Ze benadrukken het bijzonder kenmerkende van de eigenschap die door het adjectief uitgedrukt wordt.
26(een)typisch Gentse (uitdrukking)
27specifiek christelijke (beginselen)
28echt Hollandse (manieren)
3
De tot dusver genoemde bijwoordelijk gebruikte adjectivische elementen, vooral versterkende, kunnen samen met het attributief gebruikte adjectief waar ze een nadere bepaling van zijn,verbogen worden. Dergelijke gevallen komen vooral in informeel taalgebruik voor. Ze zijn bovendien affectief geladen. Vergelijk bijv.:
29a(Ik vind hem een)echt flinke (jongen).
b(Ik vind hem een)echte flinke (jongen).informeel
30a(Het zijn)heel erg mooie (plaatjes).
b(Het zijn)hele erge mooie (plaatjes).informeel
Enkele andere voorbeelden zijn:
31(Er staan daar van die)geweldige hoge (bomen).informeel
32(Het was een)verdomde/verrekte spannende (film).informeel
33(Hij heeft een)ongelofelijke lange (adem).informeel
Gevallen alsverdomd(e) enverrekt(e) onderscheiden zich van de overige doordat ze ook in verbogen vorm voor kunnen komen in een voorbepaling bij eenhet-woord in combinatie met een onbepaald lidwoord, evenals bij predikatief gebruik van de adjectivische constituent. Vergelijk:
34a(Ik vind het een)hele handig (apparaat.)uitgesloten
b(Ik vind het een)verrekte handig (apparaat.)informeel
35a(Die flats zijn)geweldige hoog.uitgesloten
b(Die flats zijn)verdomde hoog.informeel
Opmerking
Verdieping
Opmerking
Een constructie als(een) goeie halve (eeuw geleden) verschilt van de zojuist besproken gevallen. Het al dan niet verbogen zijn vangoed is hier namelijk niet facultatief, blijkens de onmogelijkheid vaneen goed halve eeuw. Alsgoed bepaling is bijhalf (+ substantief), gedraagt het zich als een adjectief, dat wil zeggen dat het verbuigen ervan direct afhangt van het genus van het substantief. Vergelijk bijv.(een) goed half (uur geleden).
Een bijzonderheid van de omsluitende bepalingzo...mogelijk is dat bij attributief gebruik van de adjectivische constituent niet het kernadjectief, maarmogelijk verbogen wordt. Vergelijk met16:
36(een)zo getrouwmogelijke (weergave)
4
Als equivalenten van een bijwoordelijke of adjectivische constituent als graadaanduidende of versterkende bepaling komen voor:
  • de combinatiesdoor en door enin en in, bijv.:
    37(een)in en in schone (was)
    38(een)door en door slechte (kerel)
    Vergelijk ook met(12.5.2.1.2).
  • de naamwoordelijke constituenteneen beetje,een tikje, in informeel taalgebruikeen tikkeltje,een ietsje,een pietsje,een ietsiepietsie en in formeel taalgebruikeen weinig;
    Deze combinaties dienen als variant voor de graadaanduidende bijwoordenwat (zoals in:een wat vreemde figuur),iets (zoals in:een iets oudere vrouw), het informeleietsjes of het formeleietwat. Voorbeelden:
    39(Hij is)een beetje verlegen.
    40(Ik vind het)een tikkeltje zuur.informeel
    41(Hij zag er)een weinig overspannen (uit).formeel
    Een ietsje,een ietsiepietsie eneen pietsje worden net alsiets enietsjes vrijwel alleen voor adjectieven in de vergrotende trap gebruikt. (Voor adjectieven in de stellende trap staan ze alleen maar in combinatie met het bijwoordte; zie bij de bijwoordelijke constituent, [16.3.1.1/2].) Voorbeelden:
    42(Die deur is)een ietsje lager.informeel
    43(Het is vandaag)ietsjes koeler (dan gisteren).informeel
    Adjectieven in de vergrotende trap kunnen voorts nader bepaald worden door de naamwoordelijke constituenteneen (heel) stuk enstukken, bijv.:
    44(Zo is het al)een heel stuk/stukken beter.
    Als een van de genoemde groepen meteen na het onbepaalde lidwoordeen voorkomt, dat wil zeggen bij attributief gebruik van de adjectivische constituent, wordt gewoonlijk één keereen weggelaten, dus:
    45Een beetje gekke (kerel is het). (i.p.v.: een een beetje gekke kerel)
    46Een beetje actief (stadsbestuur doet dat wel voor zijn burgers). (i.p.v.: een een beetje actief stadsbestuur)
    47(Hij stond stil, met) een tikje hoge (rug). (i.p.v.: met een een tikje hoge rug)
    Bijeen beetje is, vooral in gesproken taal, echter ook de volgende constructie mogelijk:een beetje wordt in z' n geheel voor de naamwoordelijke constituent geplaatst. Vergelijk met45 t/m47:
    48Een beetje een raar voorstel (vind ik dat).
    49(Als fractievoorzitter ben je altijd)een beetje een eenzame man.
    Opmerking
    Verdieping
    Opmerking
    Hierbij vermelden we ook combinaties vaneen beetje met een substantief, zoalseen beetje man,een beetje fotograaf,een beetje puber, bijv. in:
    iEen beetje puber kan zo alle systemen en tactieken blindelings op het bord schrijven.
    De betekenis van zulke combinaties kan omschreven worden als 'wie ook maar enigszins de verwachte (goede) eigenschappen heeft van (een man, een fotograaf, een puber, enz.)'. In zulke gevallen ligt er gewoonlijk een nadruksaccent opbéétje.Een beetje heeft hier de waarde van een attributief adjectief bij een substantief. Men kan er echter ook een verkorting in zien vaneen beetje + adjectief, bijv.een beetje goede fotograaf,een beetje bijdehante puber, enz. Dergelijke aanvullingen liggen evenwel niet altijd voor de hand.
  • voorzetselconstituenten bestaande uitin + adjectief +mate,op + adjectief +wijze, bijv.:
    50(een)in hoge mate ongelukkige (samenloop van omstandigheden)
    51(een)in belangrijke mate nieuwe (koers)
    52(de)op bijzondere wijze actieve (voorzitter van de club)
Literatuur
    Interessante links
    ANS
      Taaladvies
        Dagenta
          Taalportaal
            Versiegeschiedenis
            versieredacteur(en)datumopmerkingen
            2.1januari 2019Automatische conversie van ANS 2.0
            2.0W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn1997
            Interessante links