Movatterモバイル変換

(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)

De zinnen2 en4 illustreren dat determinatoren die een bepaalde of onbepaalde naamwoordelijke constituent kunnen inleiden ook een heel ander type naamwoordelijke constituent, namelijk een categoriale of een generieke naamwoordelijke constituent, kunnen inleiden. We lichten dat nader toe.

In zin1 wordt een willekeurige, onbepaalde zebra uit de groep van alle zebra's genoemd. Men heeft het in1 over een individuele, niet-bepaalde zebra die de weg overstak.Een zebra in1 noemen we derhalve een onbepaalde naamwoordelijke constituent.

In zin2 wordt gezegd dat elke zebra gestreept is, welke men ook bekijkt.Een zebra duidt hier de categorie zebra's aan. Zin2 heeft dan ook dezelfde betekenis als zin5:

Zowel2 als5 geven aan dat de eigenschap 'gestreept zijn' toekomt aan een willekeurig, en dus aan elk lid van de klasse (= categorie) van zebra's (ofwel aan elke zebra). We noemeneen in zin2 derhalve lidwoord van categorialiteit eneen zebra eencategoriale naamwoordelijke constituent.

In3 wordt een bepaalde Amerikaan uit de groep van alle Amerikanen genoemd. Men heeft het hier over een individuele, welbepaalde Amerikaan die vandaag luid werd toegejuicht.De Amerikaan in3 is een bepaalde naamwoordelijke constituent. In deze constituent kande derhalve met nauwelijks enig betekenisverschil vervangen worden doordie:

In4 daarentegen heeft men het over alle Amerikanen samen, over de soort, en zegt men generaliserend over deze soort dat ze een eigenaardig gevoel voor humor heeft. Men abstraheert hierbij van individuele gevallen. Dit betekent dat datgene wat de werkwoordelijke constituent uitdrukt, in dit geval 'een eigenaardig gevoel voor humor hebben', niet hoeft te gelden voor elk lid van de soort, aangeduid door de naamwoordelijke constituent die het onderwerp van de zin vormt.De Amerikaan in4 wordt daarom eengenerieke naamwoordelijke constituent genoemd.

2

Het verschil tussen onbepaalde en categoriale constituenten gaat gepaard met bepaalde beperkingen op het combineren van onderwerp en werkwoordelijke constituent. Wat we hiermee bedoelen, zullen we aan de hand van de volgende voorbeelden duidelijk maken.

Vergelijking van de zinnen in7 en8 met de zinnen in9 en10 laat zien dat er een verband bestaat tussen de keuze van het onderwerp en de werkwoordelijke constituent in een zin en de onbepaaldheid of categorialiteit van het onderwerp; er zijn met andere woorden beperkingen op de combinatorische mogelijkheden van onderwerp en predikaat (werkwoordelijke constituent).

In7a duidt de werkwoordelijke constituent een incidentele eigenschap aan van het onderwerp, dat een onbepaalde constituent is en daardoor in eener-zin kan optreden. Het is mogelijk dat kaas gesneden is, maar het is niet eigen aan kaas dat hij gesneden is. Hetzelfde geldt m.m. voor wat er in8a over kralen gezegd wordt. Kralen kunnen ergens liggen, maar het is geen inherente eigenschap van kralen dat ze ergens liggen. Dit verklaart waarom de zinnen9a en10a, die een onderwerp hebben dat als een categoriale naamwoordelijke constituent geïnterpreteerd moet worden, uitgesloten zijn. In deze zinnen wordt namelijk een incidentele eigenschap toegekend aan de hele categorie.

Omgekeerd zien we dat de werkwoordelijke constituenten in7b en8b inherente eigenschappen van het onderwerp betreffen en het onderwerp wordt derhalve geïnterpreteerd als een categoriale constituent. De interpretatie van een onbepaalde constituent in combinatie met deze werkwoordelijke constituenten die een inherente eigenschap van het onderwerp noemen, is uitgesloten, zoals de zinnen in9b en10b illustreren.

Overigens zijn zinnen als die in9 en10 niet altijd niet-grammaticaal, getuige de volgende gevallen:

(Zie in verband met het verschil tussen (on)bepaalde en categoriale constituenten ook [29.4.1].)

3

Een generieke naamwoordelijke constituent kan soms met behoud van betekenis door een categoriale naamwoordelijke constituent vervangen worden. Dit kan als hetgeen de werkwoordelijke constituent uitdrukt zowel voor de afzonderlijke leden van de soort (aangeduid door de kern van de naamwoordelijke constituent) opgaat, als voor de soort in zijn geheel. Vergelijk (we herhalen2 en4):

In de voorbeelden in14 en15 daarentegen geldt niet dat datgene wat voor de soort als geheel van toepassing is, ook opgaat voor ieder lid van die soort afzonderlijk. De onderlinge verwisselbaarheid van een generieke en een categoriale naamwoordelijke constituent is in14 en15 dan ook onmogelijk:

Het uitgesloten zijn van14b en15b is gemakkelijk te verklaren. Het gezegde 'gedevalueerd zijn' in14 geldt niet voor afzonderlijke (willekeurige) dollars, maar voor de abstracte monetaire eenheid 'dollar' (de soort). Een individuele dollar kan niet devalueren, zoals een individuele walvis ook niet kan uitsterven. Het gezegde 'dreigen uit te sterven' in15 is alleen toepasbaar op de soort 'walvis'.

Op grond van de betekenis zou te verwachten zijn dat een categoriale naamwoordelijke constituent altijd door een generieke vervangen kan worden. Wat voor elk individu afzonderlijk geldt, zou immers ook voor de hele soort moeten gelden. Toch is die vervanging soms moeilijk of onmogelijk. Vergelijk:

Er bestaat blijkbaar een voorkeur om generieke naamwoordelijke constituenten niet te gebruiken in zinnen die wel als algemene uitspraak bedoeld zijn, maar waarin datgene wat door de werkwoordelijke constituent wordt uitgedrukt niet goed voorstelbaar is met betrekking tot de hele soort (aangeduid door de naamwoordelijke constituent waarop de werkwoordelijke constituent betrekking heeft), maar alleen in verband met een individueel lid daarvan. De soort 'gastarbeider' heeft het niet gemakkelijk, maar in een café wordt alleen een individuele gastarbeider wel of niet toegelaten en je kunt alleen een concrete appel schillen.

4

Naamwoordelijke constituenten met meervoudige substantieven zonder lidwoord of andere determinator kunnen, net als hun enkelvoudige tegenhanger meteen, ook categoriale constituenten zijn. Vergelijk (we herhalen weer enkele zinnen):

Naamwoordelijke constituenten met meervoudige substantieven die worden voorafgegaan door het lidwoordde ofhet, kunnen daarentegen doorgaans niet, zoals hun enkelvoudige tegenhanger metde ofhet, ook generieke constituenten zijn. In de onderstaande drie voorbeelden zijn22b,23b en24b derhalve in een generieke lezing uitgesloten. Vergelijk (zin14a is hier herhaald):

Uit deze voorbeelden blijkt dat bij uitspraken die alleen opgaan voor de abstracte soort en niet voor de leden ervan het gebruik van meervoudige substantieven uitgesloten is. De meervoudige naamwoordelijke constituent die ingeleid wordt door het lidwoordde ofhet, lijkt meer alle leden van een verzameling te noemen. Deze betekenis komt sterk overeen met de generieke betekenis en in de praktijk wordt het verschil tussen beide dan ook niet altijd gemaakt. Zo zijn25b en26b bijvoorbeeld niet echt uitgesloten. Vergelijk (15a is hier herhaald):

Naamwoordelijke constituenten met een aanwijzend voornaamwoord als determinator kunnen ook generiek zijn. Voorbeelden:

5

Tot slot van deze paragraaf zetten we de verschillende gebruiksmogelijkheden van de lidwoorden en het bezittelijke voornaamwoord met betrekking tot (on)bepaaldheid, categorialiteit en generiekheid inschema 14.4 bij elkaar.

schema 14.4: De verschillende gebruiksmogelijkheden van de lidwoorden en het bezittelijk voornaamwoord met betrekking tot onbepaaldheid, categorialiteit en generiekheid.

ANS

Taaladvies

Dagenta

Taalportaal