Voorbeeldzoekerx
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags NederlandsClarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNarClarin login
  • Delpher
  • CelexClarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
3.3.2.1 Algemene opmerkingen
Verder lezen
1
Het overgrote deel van de substantieven is ófwel alleen metde (omstreeks 75%) ófwel alleen methet (omstreeks 25%) te combineren. Er is echter toch ook een aantal substantieven die zowelde- alshet-woord kunnen zijn. Daarbij bestaat veelal een voorkeur voor het ene of het andere genus. Woorden die het meest alsde-woord gebruikt worden, maar ook alshet -woord kunnen voorkomen, zijn hieronder en verderop voorzien van de aanduiding 'de/het'; woorden waarvoor het omgekeerde geldt, zijn met 'het/de'aangeduid; is het onduidelijk welk genus het meest voorkomt, dan is de aanduiding 'de ofhet' gebruikt. Voor deze drie aanduidingen is in de mate van het mogelijke gebruikgemaakt van de taalbank van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (inl, Leiden); verder van de woordenboeken.
In de hieronder volgende subparagrafen worden enkele regels gegeven voor de verdeling inde- enhet-woorden en lijsten van substantieven die zowelde- alshet-woord kunnen zijn. De regels dekken echter maar een klein gedeelte van de substantivische woordvoorraad. Bovendien moet opgemerkt worden dat er wat genusgebruik betreft veel geografische en persoonlijke verschillen bestaan. Wat de lijsten betreft is er wel naar gestreefd de voornaamste woorden te vermelden; volledig zijn ze echter niet te noemen. De spraakkunst kan immers niet de plaats van het woordenboek innemen.
2
Min of meer systematische uitzonderingen op deze regel zijn de volgende:
  • Possessieve samenstellingen met onzijdige namen van lichaamsdelen als tweede lid die levende wezens aanduiden, zijn meestalde-woorden. Zo staan naasthet been,het oog enhet oor bijv.de langbeen,de krombeen,de blauwoog,de scheeloog,de langoor,de domoor. Bij depossessieve samenstellingen met-hoofd komt echter ook het onzijdige genus voor:de/het heethoofd,het/de leeghoofd,het/de warhoofd,het dwaashoofd enhet dwarshoofd. De enige samenstelling van dit type met-gezicht is onzijdig:het bleekgezicht.
  • Naasthet meer staande-woorden op-meer als namen van polders, bijv.de Wieringermeer,de Bijlmermeer (te beschouwen als verkortingen vande Wieringermeerpolder, enz.).
  • Naastde ofhet soort hebben desamenstellingen met-soort altijd hetde -genus, bijv.de diersoort,de grondsoort,de toonsoort.
Niet-systematische uitzonderingen zijn bijv.:
de blik -het ogenblik
de doek (voorwerpsnaam) -het spandoek
de hof ('tuin') -het kerkhof
de kant -het vierkant
de mens (algemeen) -het jongmens
het moes -de/het appelmoes
het sap -het/de bessensap
de schijn -het aanschijn
de stip -het tijdstip
de val -het toeval ('onberekenbaar gebeuren').
De regel dat het genus van samenstellingen bepaald wordt door het tweede lid, heeft in het algemeen voorrang op de in de volgende subparagrafen vermelde regels voorde- enhet-woorden. Zo zijn persoonsnamen in het algemeende-woorden, maar samenstellingen alsfeestvarken,kamerlid,slachtoffer enstaatshoofd zijnhet-woorden wegens het onzijdige tweede lid. Uitzonderingen zijn de hierboven genoemde possessieve samenstellingen en de persoonsnamenwoelwater enzwaargewicht (en vergelijkbare samenstellingen alslichtgewicht en dergelijke), diede-woorden zijn.
Een andere regel die altijd voorrang heeft, is dat alle verkleinwoorden onzijdig zijn [3.3.2.3/i].
3
Een probleem apart vormt hetgenus van woorden die uit andere talen overgenomen zijn of (incidenteel) worden. Het is voorshands onduidelijk hoe het genus van zulke woorden bepaald wordt. Vergelijk bijv. de volgende, aan het Engels ontleende, substantieven:flip-over,floppy, interface zijnde-woorden,abstract,design,frame,script enshirt zijnhet -woorden, maar woorden alsbadge,display,tissue kunnende ofhet krijgen.
In sommige gevallen kan men ervan uitgaan dat het genus van het naar betekenis én (klank)vorm overeenkomstige Nederlandse woord het genus van het uitheemse woord bepaalt, bijv.het billboard (vanwegehet bord),het copyright (vanwegehet recht),het notebook (vanwegehet boek). In andere gevallen speelt alleen het betekenisequivalent een rol: zo kan men in een Duitse stad met iemand afspreken bijhet Hauptbahnhof (vanwegehet station, hoewel het Duitse woord een mannelijk woord is). Bij eigennamen kan het achterliggende begrip bepalend zijn voor het genus, bijv.het Louvre ofhet Prado (vanwegehet museum), al staat daar een geval alsde Hermitage tegenover (het paleis /het museum). Voorzover men bij namen alsde Jihad,de Hamas een lidwoord gebruikt, kan de gedachte aan het achterliggendebeweging (eende -woord) een rol spelen bij de genusaanduiding.
4
Ook hetgenus van acroniemen kan soms een moeilijkheid vormen.
In principe wordt het genus bepaald door het afgekorte substantief en als het om meer dan één afgekort substantief gaat, het substantief dat hoofd is. Voorbeelden:derob (Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek) vanwegede dienst,deans vanwegede spraakkunst,hetvno (Verbond van Nederlandse Ondernemingen) vanwegehet verbond,hetmap (Mest-Actieplan) vanwegehet plan endekb (de Koninklijke Bibliotheek), maarhetkb (het Koninklijk Besluit)[12.1.7].
Toch komt soms (ook) een afwijkend genus voor, wat vermoedelijk veroorzaakt wordt doordat men zich niet (meer) bewust is van de niet-afgekorte naam. Zo spreekt men in Nederland algemeen vanhetriagg (Regionale Instelling voor Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg), hoewel hetde instelling is en wordtde Stichting Nijmeegs Universiteitsfonds doorgaanshetsnuf genoemd. Naast elkaar komen bijv. voorde ofhetacod (de Algemene Centrale der Openbare Diensten) ende ofhetfnv (de Federatie Nederlandse Vakverenigingen).
Bij afkortingen die uit andere talen overgenomen zijn, wordt het genus in de regel bepaald door dat van het qua betekenis en vorm ermee overeenkomende Nederlandse substantief (vergelijk3), bijv.hetanc (African National Congress) vanwegehet congres,hetfbi (Federal Bureau of Investigation) vanwegehet bureau,deps (Parti Socialiste) endespd (Sozialdemokratische Partei Deutschlands) vanwegede partij,de Nato (North Atlantic Treaty Organization) vanwegede organisatie,deuefa (Union of European Football Associations/Union européenne des football associations) vanwegede unie, enz. Is er geen direct vergelijkbaar substantief, dan krijgt de afkorting gewoonlijkde, bijv.:decia (Central Intelligence Agency),dekgb (Komitet Gosudarstvennoj Bezopasnosti).ira (Irish Republican Army) vormt hier in zoverre een uitzondering dat sommige mensen in plaats vandeira zeggenhetira, waarbij kennelijk de Nederlandse vertaling vanarmy het genus bepaalt (het leger) (vergelijk weer3).
Literatuur
    Interessante links
    ANS
      Taaladvies
        Dagenta
          Taalportaal
            Versiegeschiedenis
            versieredacteur(en)datumopmerkingen
            2.1januari 2019Automatische conversie van ANS 2.0
            2.0W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn1997
            Interessante links