New York tewr limananê tabiyanê gırdan ra yewi sero nao ro. Sûke panc letan ra yena pêra ke her lete rê borough vaciyeno. Nê panc boroughi zi enêyê the Bronx, Brooklyn, Manhattan, Queens, u Staten Island. Enê panc boroughi kerdê yew serra 1898i de u sûka New Yorki veciya meydan.
New York sûkê da barkerdoğana. Sey u hewtay (170) ra vêşêri zıwan tede qısey qısey beno u yewê her hirê merdımi teberêAmerika ra dewletê da bine ra ameo.İngılızki tede be fekanê binan qısey beno.İspanyolki zi zıwano bino ke kıştaİngılızan de piya qısey beno. Yew zi Little Italy (İtalya Qıteke) ke yew semtê zıwanêİtalyankio, China Town (caê Çinıcan) de zi nıfus esto keÇinki qısey keno.
New York merkezê kulturê Amerikao, zaf hereketê kulturi tede veciy. Edebiyat u huneranê asayışi ra RonesansÊ Harlemi, resim ra ekspresyonizmo mıcered (Ekolê New Yorki), muzik ra hip hop, pun, salsa u Tin Pan Alley taê hereketanê ke rıçıkê xo New Yorko.Metroyê New Yorki vist u çehar (24) saeti akerdeo, trafik zaf esto u coka namey "Sûka ke qet nêrakena" gırewto.
BanêEmpire State,Central Park uMeydanê Timesi, Muza Senata Moderne, Muza Guggenheimi u Muzê Tarixê Moderni caê turistikê ê New York wayirê heme ninanê. Banê berzi, cadê hiray, merkezê çiyê erinayışi u rotışi, caê do kozmopolito.
Tarixê New Yorki zehf kıhan niyo. Verênde şarê Postesuran (İndiyani) uca de cıwiyaêne. Geyrayışê verênio Ewropayıcan New Yorki rê biyo serra 1524i de. Gemiyanê Fransa ra yew merdım, merdımo ke bi kaşif u geyraoğ, Giovanni Verrazzanoy ameo sûke, nameyNouvelle Angoulême ("Angoulêmeo Newe",Angoulême yew sûka Fransaya) dao cı.[1]. Dıme ra Hollandayıcan ke başle kerdibi postê heywanan bıroşê, herri, çi-miyê New Yorki gırewtêpostesuran ra serra 1626 de u henzar dolar dao inan. İngılızan New York 1664 de vısto xo dest, kerdo herra xo, namey sûke vırnao, kerdo namey Dukê İngılızki kerdo namey sûke, nameo newe biyo New York.
Serra 1609ine de yew kaptanê Hollandayıci, Henry Hudson, Manhattan diyo u şarêHollanda ameyo Manhattan. Manhattan ra namey "New Amsterdam" nao pıra. Labelê serra 1664ine deBritanya "New Amsterdam" işğal kerdo u namey "New York"i dao cı. Serra 1615i de şarêHollanda New York pê namey Nieuw Amsterdami nao ro.Britanya Gırde ena sûke vısta xo dest serra 1664i de u namey sûke vırnao, kerdo New York. Serra 1778i de biyo paytextêDewletanê Amerikaê Yewbiyaiyan dı serran rê. Dıme ra Amerikanan paytext kırıştoWashington, hama ney nêşao New Yorki bıtepışo pey de, sûke zaf şiya aver, biya gırde. Labelê wextêCengê Amerikaê Şari de merdumanê Amerika dewletaBritanya geyraya. Serran ra 1878 - 1880ine de New York bi paytextêDewletanê Amerikaê Yewbiyaiyan.
Seserra 19 u 20ine de New York zehf bi gırd. Qandê Endustriy u iqtiıadi xeylê merdumê Amerikayıc u Ewropayıci şiyê New York. Hewrreşto verên (skyscraper, gökdelen) New York de vıraziya. Serra 1930ine de hewrreştêEmpire State vıraziya. 11ê 9ê serra 2001ine de taê merduman be sereştene, pê theyaran 2 hewrreştê "World Trade Center" kerdi xırabe.
New York bilxasa seserra newêsıne de (19) zaf goç gırewto u asayışê sûke vıriyo.Central Park ke serra henzar u heşt sey u pancas u hewt (1857) de vıraziyao, parko verêno ke pê mimariya peyzaji vıraziyao, sûkanê Amerika miyan de cao verêno, parko yewıno. Koley serra henzar u heşt sey u vist u hewti (1827) de New Yorki de tepışiyêne hama serranê henzar u heşt sey u hirısi (1830) ra tepeya protostê sistemê kole amey kerdış, New York zi biyo merkezê enê protestoyanê zımey.
Serra henzar u new sey u çehar (1904) demetroê sûka New Yorki biyo a, metroy dı kıştê New Yorki kerdê yew, bestnê yewbini. Elbet ke New York nêmo verênio seserra vıstıne de biyo merkezê ticaret, endustri u komunikasyonê dınya, bedelê ney zi biyo. Yew gemio pıxın ke General Slocum name dao cı, adır kewto cı, henzar u vist (1020) merdımi merdê, felaketê senayio gırd ke serra henzar u new sey u yewendesi (1911) de biy, fabrikê Triangle Shirtwaist vêşao se u çewres u şeş (146) gurekeri merdê.
New York serranê henzar u new sey u vistan (1920) de demê Goçê Gırdi de biyo raya goçê Amerikananê Siyayan ke Afrika ra ameêne. Serra henzar u new sey u şeştêsıne (1916) de na sûke biya tewr merkezo gırd ke Diasporay Afrikayıcan tede biyo. Serranê henzar u new sey u vistınan (1920) de zi New York şiyo averêLondra, o vêrdo, biyo tew sûka gırdia dınya. Mıntıqay Metropolitanio sûke serê serranê henzar u new sey u hirısi (1930) de des milyon merdım kerdo arê, top u tarixê merdıman de biya sûka yewına ke sûka megaya.
New York merkezê dınyao, kışta finansi ra merkezê organizasyonanê ekonomikan, finansan tede ca gênê. CadêWall Streeti ke merkezê finanê dınyao, New York de ca gêno.Heykelê Xoseriye (Statue of Liberty) ke yew adeo qıteko ke limanê New Yorki sero ca gêno. Tiyatroy u muzikali zi biy arê dormey cadêBroadwayi. Airportê İnternasyonalio John F. Kennedy ke tewr airportanê dınya ra yewo, zaf merdıman kırışeno, trafikê rae zafo. Metropolitan Museum of Art, Muzê Hunerio Modern , Muzê Guggenheim zi tiya estê, koleksiyonê weşi u vay kerdê top.Rocnamey sûkeNew York Times ke tewr rocnamanê dınyaê gırdan ra yewo, zaf roşiyeno. Hirê kanalê têlevizyoniê gırdiABC,CBS uNBC be merkezanê xo tiya derê.
Kulturê werdanêNew York'i zaf hirao u gırdo. Bilxasabagel upizza be stilê New Yorki tewr werdê namdarê ke weriyenê. Cokao ke her kışta dınya ra, her şar u her mılet ra merdım esto New York de ciya-ciya kulturê werdi estê. Werdê Çini, İrani, Tırkiya, Erebi zi estê, zaf asano ke merdım gorê kulturê xo werd u nan bıvêno.
Ewro nıfusê New Yorki 8,1 milyono; feqat nıfusê metroy 22 milyono. Xeylê şarê maciri estê. Zehf mıxtelıf mıleti tede cıwiyenê: leteo zêde şarê Ewropa, Asya, Afrika. Zıwano verênİngilizki qısey beno. New York de zafYahudiy estê (1 milyon). Problemê trafik u cinayeti gırano. İklim u hewaê New Yorki zehf vuriyeno. Zımıstani hewa serdino, zehf varan vareno u erdê New Yorki beno sıpê. Ammani hewabeno honık u erdê xo beno kewo.
New York de bina u banê xeylê berzi estê. New York bacarê dewizio, paytextê borsao, merkezêiqtısad, kultur, hunerêDewletanê Amerikaê Yewbiyaiyan u dınyao. BanêMıletê Yewbiyayey u borsaê Wall Streeti New York de ca gêno. Borsay New Yorki dınya de serwera.
Hirê letê New Yorki1: Manhattan,2: Brooklyn, 3: Queens,4: Bronx,5: Staten Island
New York de panc leti estê ke her yewi rê vanê bo "borough". Nê letan raManhattan be xo yewadeo, merkezê sûke tiyao. LetêBrooklyn u Queens estê ke Roê Rocakewtışi (East River) inan abırrneno Manhattani ra. Nê dı leti qısımê rocawaniê adey Long Islandi vırazenê. Roê Harlemi zi Manhattan u Bronxi leno cêra. Bronx leteo tenyao ke adey sero nêniyao ro u parçey herranê Amerikay Zımey ra yewo. Letê sûkeo pancın u peyên zi Staten Islando ke kışta binia limanê New Yorki de ca gêno, yew adeo tenyao.Manhattan,Brooklyn rê be hirêpırdan (pırdê Brooklyn, Manhattan u Williamsburgi), yewpırdQueensi rê be yewpırdi (pırdê cadê pancas u pancın) u yewtuneli (tunelê Midtown-Miyanê sûke) bestiyao. Pırdi ke miyanê Bronx u Manhattani derê, Roê Harlemi sero vêrenê, letanê sûke bestnenê yewbini. Staten Islan leteo tenyao ke nêbestiyao Manhattani, be pırdê Verrazano bestiyaoBrroklyni.
Bronx tewr leteo zımeyio New Yorkio. StadyumêYankee tiya dero, merkezê Yankeeyanê New Yorki zi incao. Yew zi parçê de qıtekiê tepêMarble zi naca de ca gêno.
Brooklyn, namê cıyê bini King's Country ya zi Country of the Kingo panc (5) letanê New Yorki ra yewo. Brooklyn, bePırdê Brooklyni ra piya,Manhattan ra gırê dano, bestiyeno. No lete embıryanê leteyQueensio. Miyandê Brooklyni deManhattan uEast River (Roê Rocakewtışi) estê. Erdê Brooklyni 251 km²o u texminen nıfusê Brooklyni 2,6 milyono.
Queens panc letanê New Yorki ra yewo. Gorey nıfusi New York de hirêyıno. Caê xo rocakewtışêLong Islando. Erdê Queensi 178.28 km²o u nıfusê Queensi tehminen 2,2 milyono.
Staten Island panc letanê New Yorki ra yewo. Staten Island hem yew mıntıqa hem zi yew adeo. Erdê xo 102.50 km²o. Nıfusê Staten Islandi 477.377o. Goreu nıfusi New Yorki de leteo pancıno.
.jpg)
