Evolusyonbiyolociye de be averşiyayışê zemani ra estiya u xısusiyetê ganiyan de vıriyayışo, vıriyayışocênetiko u karakteranê neweyan ra gırewtış, karakteranê kıhanan ra vınikerdışo, inan verdayışo. Raveri ewro zaniyeno ke evolusyon her çiyê ke dınya sero ca gênê de esto. Evolusyon de gani halê cıyê verêni vırneno u coke ra teberê cı de u yew zi zerrey cı de vıriyayış vıraziyeno. Ewro evolusyonbiyolociye de kerra (kemer, siye) seria u biyolociye her çi sero be raya evolusyoni ra qayt kena, ewnena cı.[1] Heto bin ra zi evolusyon yew teoriya u ena teoriye de pêro ganiyan (cındeyan) heywan, vılıki, dari, nebati u ganiyê biniyê ke serê dınya derê, heme inan yew ganiyo ke zemanê inan ra ver de est biyo, ey ra yenê.
Evolusyon de yew populasyonê ganiyan miyandê kompozisyonê cênetiki de bemutasyonê raştameye ra yeno meydan, aferiyeno.[2]Cên miyan de mutasyoni, raya goçi ra ya zi tewrê binan miyan de transferê (ardış u berdış, kırıştış)cênan ra veciyenê u tewr peyên de ganiyê newey de varyasyon vıraziyenê, inan rê zi evolusyon vaciyeno. Hema ke evolusyon enê vuriyayışi ra deha hêdiyo, hêdi hêdi vıraziyeno u pêro populasyonan miyan de beno. Populasyon zi oyo ke arêbiyayışê ganiyano.
Ewro destê alıman de ganiyanê dınya ra teyna dı (2) milyonê ganiyan arê biyê, şınasiyenê u sınıf keriyayê. Tayê texminan zi vanê ke dınya ser de 10 (des) u 30 (hirıs) milyoni miyan de ganiyi estê. Heme enê ganiyan, yew piyê miyan (piyo kıhan, piyo serên) ra ameyê. Averşiyayış u vuriyayış ta tepeya game be game, u seserre be seserre evolusyonal veciyo.Merdum u heywanê bini, verê 150 milyon serri de, yewShrew (ganiyo ke zeymerre aseno) ra ameyê u ena merre serêdaran de weşiya xo ramıtêne. Ganiyêçıçıkıni,masi, ganiyê tıheyri,mari u heywanê ke dı cıwiyayışê xo estê; heme ninan 600 milyoni (şeşti se) serran ra veri de teyna yew gani (cınde) ra yenê.[3] Yew zi heme heywan u nebati 3 (hirê) milyari serran ra veri, yew organizma ra yenê.[4]
Tarixê merdıman de fıkırê evolusyoni kıhano. Papazê XıristiyananGregoro Nazianıci uAugustinusi vatê keHomay ganiyan vıraştê hema taê inan be zemani ra vıriyê, şekılê xo vırnê, aver şiyê u xo kırıştê aver. Hema enê fıkırê inan şınasiye (zanışiye, ilım) ra nêamey. Key kı inan fıkırê xo vatê, ê bınê tesırêdini de mendê u uca ra fıkırê xo vıraştê. Çunkê inan ra gore egerNuhi heme ganiyan yew gemiye miyan de kerdê arê, senên beno ke heme ganiyan kewtê têmiyan u kewtê zerrey gemiyê. O ri ra ê vato ke taê ganiyan be zemani ra xısusiyetê xo ra veciy, abırriyay, xo vırnê. Filozofê zemanê antikiAnaksimandrosi zi vato ke asayışê heywanan şeno bıvıriyo, filozofo binEmpedocles zi vato ke ganiyê şeno be yewbiyayışê ganiyanê binan ra bêro vıraştış, vıraziyo. Tarixêİslami de ziEl-Cahız esto ke kıtabê xo 'Kitab el Haywanat' de vato ke ganiyan miyan de evolusyon esto.Aristoteles ra hetaKonfuçyusi, zafêrê namanê namdaran, evolusyoni sero çiyê nuşto.İbni Sina uİbni Halduni zi evolusyoni sero çiyê nuşto u vênayışê xo izah kerdo, kerdo a. Seserra 19ıne deJean-Baptiste Lamarck rıçık (rıstım, koke) u cênetikê ganiyan sero cıgeyrayış kerdo u hipotez vıraşto labelê cıgeyrayışê ey raşt nêbiyo. Tewr peyênCharles Darwin evolusyoni sero cıgeyrayış vıraşto u mekanizmay evolusyonali rayaseleksiyoni ra kerda a u coka cıgeyrayışê ey raşt vêniyao.
Charles Darwini tarixê tebiati sero kari kerdê. Ey serra 1859ıne de yew teoriya evolusnoyale eşta meydan u ena teoriya ey ewro tewr sentezo herao. Ena idday ey biya raşt hema tayn u kemi biya, yani Darwini evolusyon pêro piya nêşao bıvêno, nêdio.Seleksyonê Darwini vano ke eger yew gani wahêrê (wayirê) yew organio, oyo kı gorey ganiyanê binan ra deha quwetıno, quweta xo zafêr esta, o şeno heyat dı bımano, weşiya xo bıramo u cınde bo, aniya vındero. O ri ra gani be ganiyanê binan ra wayirê avantaji miyan dı beno u wıni cıwiyeno. Darwini serranê 1831-1836ıne miyan dı semedê gırweynayış, şiyo xeylê cayanê dınya, geyrao u cıgeyrayışi kerdê. Enê serran de zi fıkırê evolusyoni kewto mezgê xo. Ey taê cayan dı 3 (hirê) serri raviyarnê. Tewr peyên zi eyAdey Galapagosi sero qerar dao cı u uca dı mendo. O inca de ferq kerdo u ganiyo ke ganiyanê binan ra gore avantajê xo deha esto, oyo kı heyat dı maneno. Eno ri ra Darwin inca dı hirê prensibi vıraştê, eştê miyan;
Yew populasyonê ganiyan (gruba cındeyan) dı xeylê karakteristiki estê u enê karakteristiki be biyayış u pêmendışi ra ganiyanê neweyan ra resenê
Ganiy, merdeyan ra vêşêr manenê pê u qıcê (doman) inan benê
Yew populasyon miyan de amarê ganiyan pêro piya sebit (qerarê xo de, aniya) maneno, populasyon zi bêpeyni (ebedi) nêbeno pil.
Enê prensiban ra tepeya, Darwini kıtab u cıgeyrayışê xo kerdê arê u kıtabê cıRıçıkê ganiyan (Kokê tewran) nuşto. Darwini 30 (hirıs) serran ra vêşêr yew delil geyrao cı u ewnao cı. Hema kı heta serra 1858ıne fıkırê xo nêvato, çunkê verapeyan (reaksiyon) ra tersao. Çı wextAlfred Russel Wallacei zey teoriya Darwini yew teoriya bine vıraşta u be mektubi ra erşawıta (rışta), Darwini qerar dao ke fıkırê xo bıkero a. Darwin u Wallace her dı zi evolusyoni sero fıkırê xo kerdê a utezi vıraştê. Hema Darwin serra 1859ıne de cıgeyrayışê xo "On The Origin of Species by Means of Natural Selection or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life" (Pırodayışê Cıwiyayışi de Seleksiyono Natural ya zi be Raya Şeveknayışê Irqanê Avantajınan ra Rıçıkê Ganiyan) çap kerdo u eno cıgeyrayış zaf biyo namdar. Fıkırê Darwini fıkırê Wallacey ra gore deha hera u namdar biyo. Eno kıtab zi biyolociye de kıtabê do namdar vêniyao.
Serra 1930i deGregor Mendel teoriya cênetiki vıraşta, biyolociya molekulare sero zaf fayde kerdo. Ena teoriye be teoriya Dawrini ra yew biyo, şınasan ê kerdê têmiyan u evolusyono ewroyên ameyo meydan. Be cıewniyayışê rocaney ra evolusyonyew hewuzê cênan de bestiyayış u vıriyayışê allelano ke nesıl ra nesıl karakterê ganiyan yewbinan ra cıra benê. Ewro namey teoriya evolusyonaleTeoriya Evolusyonê Sentetikio.
Serra 1543yıne deAndreas Vesaliusi eserê Galeni sero gırweyo u anatomiya merdıman sero vıreniya ey diya. Vesalius be namey “De humani corporis fabrica libri septem” yani “Estiya Bedenê Merdıman Sero Hewt Kıtabi” ra kıtab nuşto u cıgeyrayışê xo izah kerdo.[5] Serra 1628ıne deWilliam Harvey, raver yew doktor biyo u vato ke goyni, be zerrey (qelb) ra wucıdê merdıman rê pompa beno, erziyeno. Ey be namey "Exercitatio Anatomica de Motu Cordis et Sanguinis in Animalibus"i ra yew kıtabo şınasiyên nuşto. Eno kıtab 200 (dı sey) serri cıwiyayışê İngılızan sero tesır kerdo. Teolociya ke vana ke be mezgi ra plan u estiyaHoma şenê areze bıbê, ê vıraziyay.[6] Serra 1666ıne deNicolas Steno, Stenoy yew kutıkmase beyan kerdo u areze kerdo ke dındanê (dızan) kutıkmasey, zey kerra ke uca de esta, be inan ra hemıno (eyniyo). Dıma zi ey diyo ke letey kerran, esasên fosilê, yani kerre (kemer, siye) niyê. Uca rapalentolociye ameya meydan. Dıma Stenoy xo dao ilım u fazê fosilan sero kar kerdo.[7] Serra 1735ıne deCarl Linnaeus, Linnaeus,biyolociye ubotanik de esasêSınıfkerdışê ilmiy ardê, heme ganiy yew cetweli sero motê, mocnê. Eno metodê xo ewro zi esto u gırweniyeno.[8] Serra 1749ıne deComte de Buffon, Buffoni vato ke semedê (qandê, seba) tarixê cihani sero çiyê vatene ra tarixêErdkurey be çiyê keİncili de ca nêgênê, gani merdım be inan ra a bıkero u tarixê dınya zi be fizikêIsaac Newtoni ra izah bıbo. Teberê inan de Buffoni, eserê xo "Histoire naturelle générale et particulière" de vato ke cıwiyayış tayê şertan de be xo ra reseno, resao u be xo ra veciyeno, veciyo. Fıkırê Buffoni sebebê xeylê resayışê evolusyonali biyo. Ornagên teoriyaDarwini dewamê vênayışê Buffonio.[7][9] Serra 1789 deThomas Malthus; Malthus, pilbiyayışê (berziyayış) nıfusi sero kari u cıgeyrayışi kerdê u enê cıgeyrayışi eserê xo "A An Essay on the Principle of Population as it affects the Future Improvement of Society" de bınê şertanê mınasibi de nuştê. Eserê xo de bınê şertanê mınasiban depopulasyon, pilbiyayışê maddeyi darıno we, deha leze u rew beno pil.[10] Serra 1812yıne deGeorges Cuvier vıraştoğêPaleontolociya ilmiyo u yew merdumê doFransızo. Nuşteyê xo "Recherches sur les ossements fossiles de quadrupèdes" (Fosılê Ganiyanê ke Çehar Payê xo Estê, İnan sero Cıgreyrayışi) de eserê xo de vato ke her fosil, dewamê fosilê verêniyo u deha veri de vato ke "Peynidiyayışê populasyonani" erziyeno meydan. Enê cıgeyrayışi hipotezê Cuvieri afeto tebii ya zi ideayaKatastrofizmi vıraştê.[11] Cuvier'in Hipotezê afeto tebii esasên yew hipotezo raşt niyo u semedê evolusyoni akerdışo hewl nêdano kar kerdene, nêgureniyeno.[12] Miyanê serranê 1815-1822ıne deJean-Baptiste Lamarck, demê verê Darwini de çınebiyayışêtewran u be zemani ra vuriyayışê ganiyan, zey ma ewro vani, be zemani ra evolusyonê ganiyan, raveri naturalist Lamarck vıraşto u eşto meydan. Karê LamarckiLamarckizm ya zi be nameo bin ra ”resnayışê hısusiyetiyê ke geriyayê”, vano ke hemeganiyantenya yew rıçık/koki ra yenê u cayê ke tede ganiyi cıwiyenê, vuriyayışi ke uca de yenê meydan, semedê (qandê, seba) ganiyo ke uca de cıwiyene xebatneno, heme hemtewrê/mensubê populasyoni ser de vuriyayış vırazeno. Ornagên goreyê Lamarcki ra,organo ke guriyeno, oyo ke reseno; organo ke nêguriyeno, oyo ke kor beno. Eno xısusiyeto ke newe gêriyao, nesılanê newan sero be raya cênetiki ra şeno bıresiyo.[13] No waziyet zêdebiyayış, ferqgırewtış u vuriyayışê ganiyan sero raye keno a. İdeaya Lamarcki cênetik ser de tesıro gırd kerdo hema be diyayışêcênan ra na ideaya xo ameya terk kerdene, cı ra abıriyao.[14] Serranê 1838-1859an miyan dıCharles Darwin be kıtabê xo "Rıçıkê Ganiyan" de Charles Darwini u hem zeman deAlfred Russell Wallacei, "Teoriya Evolusyonale be Raya Seleksiyonê Naturali" eşta meydan u ê vatê ke heme ganiyan teyna yew gani (rıçık/koke) ra yenê, tewrêganiyan de vıriyayış beno, u coka, sebebê enê vıriyayışan, fıkırê Lamarcki (be vuriyayışê cayan ra gani karatero newe gêno u be raya cênetike ra dano qıc (doman) u qıcê ra) niyo, vıriyayış u averşiyayışê ganiy, şertan ra gore deha hewl u weş adaptekerdışê ganiyano.Adaptasyon, peyniyaSeleksyionê naturaliyo, labelê gorey Lamarcki ra no waziyet yew ca de semedê cıwiyayayışi ra, adaptasyon u ihtımalê adaptasyonê ganiyan biyo.[15] Serra 1853 deGregor Mendel cênetikê bezelyayan sero kari kerdê u vato ke karakterê cênetiki be zemani ra pi ra qıci rê vêrino (vêreno ra) u eno heme ganiyan de esto. Yani karakter be zemani ra nesılanê newan ra vêrino (ravêreno). No fıkırê Mendeli, zemanê xo de elaqa nêdiya hema dıma merdışê Mendeli ra peyCênetika Mendeli kerreyabiyolociya esasiye biya.[16] Serra 1930ıne de ilımdaranê zey |Fisher,Haldane uWrightİngılizi u biyoloğê evolusyonaliRonald Fisher,J.B.S. Haldane veSewall Wright u karê vıraştoğêCênetika populasyone Fisher'in "The genetical theory of natural selection Evolution" deSeleksiyono natural dınyaya Mendeli de senên (çıtewri) kar keno u senên aver şıno (şono), inan ninan sero raya matematiksel ra modeli vıraşti.[17] Serra 1937ıne deTheodosius Dobzhansky, cênetikzanayoUkraynaıci u biyoloğo evolusyonal Dobzhansky, "Genetics und the Origin of Species" (“Rıçıkê Cênetik u Tewran”) yew ida kerda kemutasyoni her zeman natural (be xo ra, be raya tebiiye ra) veciyenê, mutasyon tayê halan de tayê zemanan de dano zerar, mutasyon tesır nêkeno, o delılê inan veto, oSentezê Evolusyonê Moderni rê şekıl dayo u oBiyolociya evolusyonale ser de rolo merkezi de kay kerdo.[18] Serra 1942yıne de |Ernst Mayr,Julian Huxley teoriyaDarwini (teoriya evolusyonale) u teoriyaMendeli (Cênetik) eserê inan, "Systematics and the Origin of Species" u "Evolution - The Modern Synthesis" têlewe ardê, kerdê arê uBiyolociya molekulera moderne u bınê roşniyaCênetika populasyonale de vata, Ernst Mayr u Julian Huxley enê karê inan rê, namê sentezê evolusyonalê moderni dao cı.[19][20]
Adaptasyon evolusyon de yew meseleyo esasiyo, kerra seriya.seleksiyono natural ra tepeya zemano ke tede cayêhabitati organizma de yew vıriyayış vırazeno, eger a organizma şena heyat de bımano u bıcıwiyo, yanê gani u cınde bo o taw cı rê adaptasyon vaciyeno, adaptebiyayışo ganiyano. Be averşiyayışê zemani ra piya adaptasyoni bedenê organizmayan hêdi hêdi vıriyeno u halê cıyê naturali keno vıni.[21][22] Ganiyo ke şeno adapte bo, cı rêganiyo adaptetif yeno vatene.Desto bin ra adaptasyon yew vırnayışocênetiko ke semedê cıwiyayışê ganiyan asankerdış u dewamê inan vıraştış merdıman sero tesır keno. Adaptasyon şeno cênetik, fizolocik ya zi hereketan ser de bo. Rengê poste ya zi teynapost ubeden adaptasyonê cênetikê.Fototropizm zi yew adaptasyono hereketıno u heretekanê ganiyan sero vıriyayış vırazeno.Sım (Zehır) vıraştış,mukus resnayış, raya homeostazi, ê adaptasyonê fizyolocik rê mısal benê.
Adaptasyon, karakteristiko seleksiyonalo ke seleksiyonê naturali ra ameyo, namey eyo. Cêno ke xusısiyetê adaptifi mocneno, raveri ra esto yani dıme ra nıvıraziyeno, riyê dormey ra nêvıraziyeno. Varyantê cıyê cênetiki zemanê veri ra beno (yani esto) u merdımo ke enê cêni bar keno, xo ser kırışeno, o cı rê ano avantaj. RaveriSalvador Luriai uMax Delbrücki testi kerdê u ê raver ra biyayışê varyantan motê. Enê cıgeyrayoği beTestê fluksasyoni ra bakteriyaEscherichia coli sero vırnayışo adaptif kerdo be zeman ra piya bakteriyan deAntibiyok ver de vındertış (Muqawemeto antibiyotik) veciyo u enê isbatê adaptasyonan u isbato adaptif biyo. Organizmayê ke wahêrê karakterê adaptetifi niyê, ya habitatê xo vırnenê ya zi nêşenê dıma vırnayışan weşiya xo bıramê u bıcıwiyê. Coka zi peyniya cıwiyayışê cı yena, nesilê cı bırniyeno u a organizma inca de mırena. Bırnayışê nesilê organizmayan yenê ena mena, biyayışi kemi benê u hêdi hêdi kemiyenê, merdışi benê zaf u hêdi hêdi peyniya ê gani yena. Eger waziyet beno ters, uca deseleksiyon vıraziyeno. Yani biyayışê ganiyê ke wahêrê karakteristikê adaptetifê, ganiyê ke wahêrê cı niyê, ê inan ra deha berz benê u bırnayışê nesili beno vıni, miyan ra dariyeno we. Adaptasyonê ke ganiyan de asenê, hedef u fêlê cı aresteyê, (belliyê, zaniyenê). Labelê hedef u fêlê zafêrê adaptasyonan areste niyê u xetta estiya tayê adaptasyonan nêşınasiyena, nêzaniyena. Sebebê cı noyo ke mısalên yew adaptasyon zemani veri de zaf weş u hewl biyo u karê yew ganiy kerdo asan. Hema be zeman ra piya no karakteristik fonksiyonê xo kerdê vıni. Karê ganiy ra nêreseno, karê ganiy nêkeno raşt o taw o karakteristik hêdi hêdi beno vıni. Ya zi faydey enê karakteristiki estê labelê nêşınesiyenê. Ya zi eno karakteristik be yew karakteristiko bin ra gıre dao, bestiyao u incay rê faydey cı estê (Cı rê teoriya Spandreli yena vatene). Eno çımraviyarnayış bınê dı prensiban ra zağ anceno, xete keno.
Varyantanê cênetikan be raya raştameyi (têsadûfi) vıraziyê.
Adaptasyon be zemani ra vıraziyeno, reseno u dıma zi mıreno. Adaptasyoni yenê u ravêrenê.
Eger yew adaptasyon zerrey ganiy de vıraziyo, veciyo meydan u cı ra desteg kerdo u karê ganiy a kerdê, hema be zeman ra piya hêdi biyo u ganiy rê gıraniye vıraşta se no fonksiyonê ê ganiy vıni beno. Xetta ke ganiy rê zerar zi dano, coka cı rêAdaptasyono vestigial vaciyeno. Tayê zemanan de adaptasyon teyna cıwiyayışê yew ganiy keno a u yeno menay ra vırnayışo ke teyna serê ganiyê de beno. Hema semedê (qandê) enê terimi deha spesifikkerdışiaklimasyon ya ziaklimitizasyon zi vaciyeno.[23]
EstiyaDNA.Nukleobazi miyan de ca gêna u zerreyêDuble helixi de terefê zencırê fosfat u şekeri ra padiyena
Ganiyan miyan de yew organizma de evolusyon be vuriyayışêfenotipan ra vıraziyeno. Ornagênmerduman de rengêçımi yew karakteristiko cênetiko. Merdumo ke şeno rengê çımanê xo ma u piyê xo ra bıgêro.[24] Enê karakteristikê ke gêriyenê, terefêcênan ra kontrol benê. Qandê yew organizma zerreyêgenomi de heme rêzanêcênan zey genotipê ena organizma asenê.[25] Vıraştış u vıraziyayışê ke yew organizma de estê u şenê bımocniyê, fenotipê organizmayi asnenê, mocnenê. Enê karakteristiki be zeman ra karaketeranê newan qezençkerdışi ra vıraziyenê.[26] Ey ra pey zi xeylê terefan ra ganiyan de fenotipi, nêşeni bêrê u nesılê neweyi ra şırê. Mısalên yew posta bronze, bınê tici de mendene ra veciyena u nêşena be raya evolusyonale ra nesılê newan ra şıra. Hema ke tayê merduman riyê cênetikê inan ra deha asan şeno bronz bıbê, yanê posta xo şenê tari (ya z, siya) bıbo. Enê vuriyayışi gênotipan ra yenê. NêweşiyaAlbnizmi ke yew mısalo nêvuriyayışiyo. Na nêweşiye de posta ke nêweşa (merdumo ke nêweşo zi) bınê tici de tari u siya nêbeno. A ri ra albinizm yew nêweşiya cênetika.[27]
Ewro şınasiyeno ke yewmolekul esto u şınasiya (melumat) cênetiki be rayaDNA ra kod keno u biyayış be biyayış şıno.[28] DNA, yewpolimera ke çehar çeşıdê bazi ra vıraziyena. Rêzabazan yew molekulê DNA sero kewna, zey rêza herfiyê ke yew cumle areste kena, şınasiya cênetiki zi areste kena. Dıma cırabiyayışê yew hucreyi ra, raveri DNA bena kopya u dı hucreyê neweyi veciyenê. Her dı hucreyi be raya cênetiki ra rêza DNA gênê. Leteyê DNA ke tenya yew karê fonksiyoni mocneno, cı rêcên vaciyeno. Cênê bini, yewbinan miyan de wayirê rêzanê bazanê. DNA de layê dergi, zerreyê hucreyi de estiya ke zey mila u namê cıkromozomo, inan vırazenê. Yew rêza DNA de, cayê kromozomi rêlokus vaciyeno. Eke yew lokus miyan de rêza DNA merduman miyan de vuriyayış mocnena se, formê ena rêza bini rêalel vaciyeno. Rêza DNAyan terefêmutasyono ke alelê neweyi vırazeno ucayi ra şeno bıvuriyo. Zerrekê yew cêni de eke mutasyon beno se, alello neweyo ke vıraziyeno asayışêganiyan vurneno u cênê ganiyan rê nizam u rêze dano u inan kontrol keno.[29][30][31] La, tayê waziyetan de gıreya basite ke alell u yew karakteristik miyan de bena, tayê halan de şena kar bıkera, zafêrê karakteristikan halê deha kompleksti derê, ê terefêQuantitative trait locus ya zimultiple interacting genes ra kontol benê.[32] Cıgeyrayışê pêyeni, vuriyayışê rêza nukleotidan u vuriyayışo cênetiko ke nêşınasiyeno, heqê inan de ma rê enformasyon danê, nê aktiviteyê kenê raşt. Enê fenomeni, zey sistemê cênetikiepigenetiki sınıfkerdış yeno kerdene.[33]Metilasyonê DNAyo kekromatini keno dı leteyi, be xo ra xo idame keno, rameno u yew zi metaboliko.Enterfansê DNA be enê kromatinan ra beno temam u cênê benê hış.(İng: gene silencing.[34][35] Biyoloğê resayışi, ağê ke cênan de estê vanê ke kominikasyonê kaotiki u hucreyan miyan de kominikasyon şeno varyasyonan raye ra kero.[36] Mendışo evolusyonal şeno zaf gırd bo. Mısalên mêraso ekolociko ke be nişvıraştışi (İng: niche construction) ra ameyo dest, zey aktiviteyê ke organizma u tabiet miyan de benê u reyna be reyna benê izah biyaye. No, qandê nesılanê neweyi, hiyerarşiya ke ekosistem dera, uca de ca weçinıtış u ca vurnayışi miraz u ğeletiye vırazeno. Ani nesılê neweyi, fealiyetê ke ma u piyê xo kerdêne, heme inan xo sero gênê.[37] Evolusyon de hediseyê cênetikiyê biniyê ke bınê kontrolê cênetiki de niyê, terefê teoriya mendışê dıyêni (dual inheritance theory) ra yenê akerdene. Na teoriye çiyo ke vıraziyayışê simbiyozan keno a u namê cısimniyogenezo, ey u karakteristikê kulturali (bini) miyan de evolusyonê cên-kulturıni de vırazena.[38][39]
Varyasyonê cênetiki ra tepeya goziAsayışê grafiki de karyotipê merdumanê normali
Varyasyono cênetik oyo ke ferqo ke yew populasyon miyan de ya zi zêde populasyonan miyan de veciyeno u allelê cenan de aseno. Karakterê fenotipê yew organizmaya gani, cênotipo ke serê cı dero u tesırê teberi ra yeno akerdışê xo wına beno a. Leteyê vuriyayışê fenotipiyê ke yew populasyon de veciyenê, vuriyayışê ke genotipan miyan derê, uca ra yenê.[40] Sentezo evolusyonalo modern, enê vuriyayışê varyasyoniyê ke piya averşiyayışê zemani benê, inan zey evolusyoni qebul keno. Frekansê yew cenê alelli, be zemani ra tip u formê xo enê ceni ra deha vêşi ya zi deha tayn u kemi benê. Yew tipê alelliyo newe, averşiyayişê zemani de keyê ke yeno noxtaya cıya sebıtmende, o ya allelo ke zemanê xo ra deha veri de ameyo cayê xo, ey gêno ya zi heme populasyoni esterneno, çınebiyayışê yew populasyoni rê raye keno a.
Seleksiyono natural yew populasyon de eke amarê varyasyonanê cênetikan besê se, ani evolusyon vırazeno u cı rê vaciyeno. Verê vênayışêCênetikê Mendeli ra, hipotezê ke namê cı 'Hipotezê pêrokerdış'iyo, o yew hipotezo hera vêniyao. Hipotezê pêrokerdışi vano ke leyr u qıcê ke benê, karakterê ma u piyê xo zi piya anê. Mısalên eke yew cêniye pê manena upıtê xo beno, ekemarda xo kılma ya zi marda xo derga upiyê xo dergo ya zi piyê xo kılmo; çı wext pıt beno pil, dergiya xo bena normal; zaf derg nêbeno zaf kılm zi nêbeno, qameyo xo normal vêniyeno. Labelê eke hipotezê pêroyi raşto, gani ser de varyasyono cênetiki nêbeno u gani zaf leze çıne beno, mıreno u miyan ra dariyeno we. A ri ra areze beno ke hipotezê pêroyi raşt nêbiyo, vıreniya xo est biya. Heto bin raHardy-Weinberg Kuralı zi yew populasyon de seveknayışê varyasyonan sero fıkırê xo vato. Goreyê ey ra terefê quweta ke frekansê cênan (varyasyonê ke cên derê) dera, goreyê virê xo ra pêro bena, cênê ke vıraziyayışê leteyi hak u sperman ra vecenê u hucreyê hakiyê keseks de veciyenê, kombinasyonê heme ninan sebıt yenê kerdene.[41]
Varyasyon be ena mena ra dıme, reyna yewbiyayışê ceniyê keMaterlayo cênetiki de ca gênê,mutasyon,reproduksiyono seksual u populasyonan miyan de goçi (Transferê cênan) ra vırazenê. Be mutasyon u transferê cêni ra populasyon de ganiyanê neweyi vıraziyenê la qısımê cênomê yew ganiyê gırdi be tewrê ke cı ra nezdiyê, be inan ra gıre danê, inan ra nezdiyê u xetta be inan ra hemo vêniynê (eyniyê).[42] Hema ke eno zi esto ke eke genotip de vuriyayışo qıtek esto se, no şeno fenotip de vuriyayışo gırd bıkero u vuriyayışê dramatiki rê raye kero a. Ornagên genomêşempaze umerduman miyan de qısımê ferqanê gırdan ra, ferqê nukleoditiyê ke nısbetê % 5,07 derê udelesyon uinsersiyoni ra veciyenê, hema ke ferqê nukleoditi teyna nısbetê % 1.52 derê u şempaze u merdum miyan de pêro % 6,58 ferq veciyenê. Xetta eke teqrarê DNA ra DNAya ke nısbetê xo kemiyo veceno, miyandê inan de ferq 2,37 ra kemiyeno.[43]
Mutasyon yew genomê hucreyi de vuriyayışo ke rêza DNAyan de bena, namê cıyo. Mutasyon her zeman nêşeno organizma ser de hetê negatifi ya zi hetê pozitifi ra tesır bıkero. Mutasyono ke vıraziyeno, o şeno mexsulê geni de vuriyayış ya zi raşt ya zi vıren (ğelete) karkerdışê geni ra hengel mebo. Meyisê Drosophila melanogasteri sero kari guriyayê u meydan ra veciyo ke yew mutasyono proteiniyo ke terefê genan ra vıraziyeno, %70ê enê mutasyoni wayirê tesırê zerarıniyo, u nısbetê bino ke maneno, ya notr (bêtesırın) ya zi kemi feydaya xo est bena.[44]
Mutasyoni şenê pêro kromozomê ke terefêrekombinasyonê cênetiki ra vıraziyeno (bv.Duplikasyono cênetik) o ihtıwa bıkero u na ri ra enê rekombinasyonê cênetiki genom de yew kopyaya geni şeno bıveco.[45] Kopyabiyayışêgenan qandê genê neweyi resnayene yew çımeyê, referansê u rıçıkê.[46] Geno tewr newe, piyê hemıneyi ra yeno u genê ke inan ra ver est biyê, inan ra vıraziyeno u a ri ra kopyakerdışê genan muhımo u cayê veri dero.[47] Mısalên roşniya çımê merdumi de qandê/semedê roşniya vênayene çiyê esto u çı wext enê çiyê vıraziyeno çeharê (4) genan guriyenê: 3yê (hirê) enê genan qandê/semedê rengan diyayış (vênayene) guriyenê u yew bino ke seba şewe de vênayış guriyeno. Heme enê çehar genan tenya yew piyê hemıneyi ra zêde benê.[48]
Yew geno esasi, çı wext ke kopyaya cı mutasyon vênena u fonksiyono newe gêno, şeno tewranê neweyi vırazo, xo bıresno. Eno kar zêdebiyayışê sistemi xeylê keno u waziyetê kopyakerdışê geni de deha asano. Enê şekıli de dı genan de yew gen, yew fonksiyono newe qezenç keno, kopyaya cı zi fonksiyonê kıhani ra tırakerdış rê dewam keno, hewna fonksiyonê kıhani vêneno.[49][50] Mutasyon de yew tipo bin ke, genê ke zemanê veri ra kod nêbiyê, şifre nêbiyê ê şenê pêro genanê neweyan bıvırazê, bıresnê.[51][52]
Genan de yew jenerasyono newe, şeno hem zeman de leteyê genê ke kopya biyê bıtepışo, bıgêro, ihtıwa bıkero u be enê leteyê neweyi ra kombinasyono newe bıresno u vırazo.[53][54]
Genê newey be pêrobiyayışê gêniyê ke raveri est biyê, kumeya ke enê leteyan ra vıraziyena, qandê kombinasyonê neweyi vıraştene be yewbinan ra pêro benê u zey serbest u modulê wayirê fonksiyonê basiti hareket kenê.[55] Ornagên sentezê poliketiti, enzimê gırdiyê ke antibiyotik vırazenê u zey her gama montaji de, heme zemani de her katalizi zey ena game erzenê u se (100) gami benê u ninan dıme ra kume ihtıwa kenê.[56]
↑Korotayev A., Malkov A., Khaltourina D. Introduction to Social Macrodynamics: Secular Cycles and Millennial Trends. Moscow: URSS, 2006.ISBN 5-484-00559-0
↑author=Phillips PC |title=Epistasis—the essential role of gene interactions in the structure and evolution of genetic systems |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=9 |issue=11 |pages=855–67 |year=2008 |pmid=18852697 |doi=10.1038/nrg2452 |pmc=2689140
↑Carroll SB, Grenier J, Weatherbee SD (2005). From DNA to Diversity: Molecular Genetics and the Evolution of Animal Design. Second Edition. Oxford: Blackwell Publishing.ISBN 1-4051-1950-0.
