Movatterモバイル変換

[0]ホーム
URL:

Ravêr zerreki
Wikipedia
Cıgeyrayış

İran

Wikipediya, ensiklopediya xosere ra
İran
Desmal û Arma
Melumat
WareDewleta hegemonyal
MıntıqaRocakewtena Miyani
EmbıryaniEfğanıstan,Pakıstan,Tırkiya,Iraq,Azerbaycan,Ermenıstan,Tırkmenıstan,Naxçıwan,Erebıstano Seudi,Kuweyt,Behreyn,Uman,Qeter ûYewina Emiranê Erebi
İdareGovernment of IranIslamic Consultative Assembly
Erd1 648 195 km2
Nıfus92 417 700
HıkumetCumurêtê İslami
SerdarEli Xameney
Kodê telefoni+98
Leteyê saeteUTC+03:30
Kodê interneti.ir
Zıwano resmiFarski
MerşNational Anthem of the Islamic Republic of Iran
Cayo tewr berzDemavend
Cayo tewr nızmDeryayê Xezeri
PereRiyalê İrani
Ravêrşiyayışê heqa merdıman0,77
Xerita

İran (beFarski:جمهوری اسلامی ايران‎Jomhurī-ye Eslāmī-ye Īrān) ya zi be nameyo resmiCumhuriyetê İranio İslami, yew dewleta qıtayAsyaya. Zımeyê İrani deDeryayê Xezeri,Ermenıstan,Azerbaycan ûTırkmenıstan; veroc deKorfezê Farsi; rocawan deTırkiya ûIraq; rocvetış deEfğanıstan ûPakıstan estê. Paytextê İraniTehrano. İran 30 eyaletan ra yeno pêro û ezayêMıletê Yewbiyayeyan (UN) ûOPECio. Sistemê idareycumhuriyeto İslamiyo, labelê sistemêEkonomiye sosyalisto.

Etimolociye

[bıvurne |çımeyi bıvurne]

Etimolociya çekuya İrani çekuyaEwıstkiAryan ra yena.[1] Aryan maneydewleta Aryananra yeno. Wextê Hexamenişiyan û Sasaniyan de namey İraniAryan/Ērān biyo. Bahdo seserra 6ıne (İ.V.) ra heta serra 1936ıne namey İrani biyoPersia û eno name qebul biyo. Bahdo serra 1935ıne deRıza Şah nameyPersia be anciya be nameyİrani vurnayo.[2] Tewr pey serra 1979ıne de namey dewleteCumhuriyetê İranio İslami biyo.

Coğrafya û iklım

[bıvurne |çımeyi bıvurne]
→ Meqaleyo serên:Coğrafyaya İrani

Erdê İrani 1 648 000 km²yo û dınya de 18ıno (des û heşt).[3] Erdê İrani, pêro erdêBritanya Gırde,Almanya,Fransa ûİspanya ra zafêr gırdo.[4] Zımeyê rocawanê İrani deAzerbaycan (432 km/268 mi) ûErmenıstan(35 km/22 mi); zıme deDeryayê Xezeri; zımeyê rocakewtışi deTırkmenıstan (992 km/616 mi); rocvetış dePakıstan(909 km/565 mi) ûEfğanıstan (936 km/582 mi), rocawan deTırkiya (499 km/310 mi) ûIraq (1,458 km/906 mi), veroc deKorfezê Farsi û Deryayê Umani estê.[5] İran deDeryayê Xezeri û Xuzistan miyan dePlatoyê İrani estê. İrani de zaf koy estê. KoyêDemavendi hem İran de hemRocvetışo Miyan de, hem zi leteyê qıtayaEwrasyaya keKoyê Hindukuşi ra rocawan de dero, koyo tewr berzo.[6] Yanê leteyê rocawanê İrani zaf kohıno. Leteyê rocvetışê İrani zaf berz niyo û zaf koy çıniyê. Rocvetışê İrani deDeşta Luti ûDeşta Keviri estê. Zıme (dormeyê Deryayê Xezeri) de zaf dari û deşti estê. Veroc de (dormeyê Arvand Rūd/Şat el Erebi de) deşti estê. İklımê İrani zımıstani zaf serd û vewrıno, amnani de zaf germo. Zıme (Gilan,Mazenderan,Gulıstan û ê bini) de iklım subtropikalo û amnani germ niyo. Veroc û leteyo ke tede deşti estê, uca amnani zaf germo.[6]

Tarix

[bıvurne |çımeyi bıvurne]
→ Meqaleyo serên:Tarixê İrani

Tarix û medeniyetê İrani zaf dewletiyo û zaf kıhano. Wextê İsay ra ver, qebileyêAryani amey İran û medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani. WextêParsan de İran zaf biyo gırd. Erdê İrani zaf işqali di: Ê Ereban, Moğolan û Tırkan. Nıka dewleta İrani biya qewetıne.

Tarixo antik

[bıvurne |çımeyi bıvurne]
Seserra İV 200 ra yew xerita, eno xerita de namê İraniArianayo

Tarixo İrani zaf kıhano,wextê İV. 7000i rê şıno.[7] Wextê kıhani de sivilizasyonê İrani u sivilizasyonê Mezopotamya miyan de mınasabati ameyo meydan.[8] Wextê İ.V.(İsay ra ver), qebileyêAryani amey İran u medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani. Deyî/Goreyê tarixkaran qebileyê Aryani eno erdi rê be goçi ameyo u be eno goçi qebileyê İran beno dı letey; Rocawani u Rocvetışi.[9] WextêParsan de İran biyo zaf gırd.İV. seserra 10,000 de erdê rocawanê İrani deMedi,Farsi,Baktriy. Seserra İV 1000ine deZerduştiye vıraşt biyo uİmperatoriya Hexamenışiyan u dewletê peyêni de biyo dinê resmi.[10]

İslam ra ver tarixê cı (İ.V 625 – İ.P 651)

[bıvurne |çımeyi bıvurne]
İmperatoriya Hexamenışiyan
İmparatoriya Safewiyan
Mıhemmed Rıza Şah uFarah Pehlewi

Sivilizasyonê Elami İran de sivilizasyonê tewr kıhano. Eno sivilizasyon erdê veroc-rocawan İran de ameyo meydan u İV 500i ra dewam kerdo. BahdoMedi ameyo erdê İrani rê uMedya biyo saz(İV 625 ).Medya İV 559 de biyo xırabe.Medya yew İmperatoriyê Persi nêbiyo. Serra İV 559 deKûruşo GırdMedya xırab kerdo u İV550 deİmperatoriya Hexamenışiyan saz kerdo. DewrêKûruşo Gırd uDarius I deİmperatoriya Hexamenışiyan dınya de imperatoriya tewr qewtıne, gırde u tewr hera biyo.[11] Erdê xo rocvetış deHindıstan, rocawan deBulğarıstan,Yunanıstan,Deryayo Miyanên,Libya, zıme de dormeyRomanya u veroc deHabêşıstan biyo. Serra İV 500 deMucadeley Persi u Yunani sıfte kerdo. Eno mucadeley de Persi ğelib biyo u Persi İ.V. 480 de paytextê YunananAtina işğal kerdo. Serra IV 449 de beHaştiyê Callias mucadeley qadiyeno.[10] İV seserra 3ın deİmperatoriya Hexamenışiyan biyo zeyıf u İV 333 deİskendero Gırd peyênoLeco Issusi erdê İrani işğal kerdo. Mabênê İV 323 u İV 63 de İran deİmperatoriya Selewkiyan hukım kerdo.[12] Serra İV 247 deİmperatoriya Parti saz biyo u İ.P 224 de xırab biyo.İmperatoriya Parti erdê İrani teqriben 400 serri hukım kerdo. Serra İP 224 deErdeşir Iİmperatoriya Parti xırab kerdo uİmperatoriya Sasani saz kerdo.İmperatoriya Sasani erdê İrani de 450 serri hukım kerdo u raverê İslam imperatoriya tewr peyêni biyo.

Dewro Miyanên (652–1501)

[bıvurne |çımeyi bıvurne]

Serrê 600ıne deErebi erdê İran işğal kerdo uİmperatoriya Sasani biyo xırab. Bahdo işğali İslambiyayışê İran sıfte kerdo ema İran pêr İslami nêbiyo. İslambiyayışê İran seserra 9ıne de qadiyeno. Dewrê Miyanêne de İran deEmeviy,Ebbasiy,Tahiriy,Samaniy,Ğazneviy,İmperatoriya Selçukiyano Gırd,Xarezmşahiy,Moğoli uTimuriy hukım kerdo. Dewrê Miyanêne deMoğoli erdê İrani işğal kerdo u erdê İrani zaf biyo xırabe.Moğolierdê İrani de zaf terteley kerdo, mabênê 1220 u 1260 be veşaney u terteley nıfusê İrani 2,500,000 ra 250,000 kemayeyo.[13]

Dewro moderno verên (1501–1921)

[bıvurne |çımeyi bıvurne]

Dewrê Vermodernite de İran de dewletê Tırki hukım kerdo. DewletêSafewi,Efşari,Zendi uKaçari hukım kerdo. Dewrê Vermodernite erdê İrani de rocawan de beİmperatoriya Usmanıcan, rocvetış de beİngılızi u zıme de beİmperatoriya Rusya leci biyo.

Dewro moderno peyên (1921–)

[bıvurne |çımeyi bıvurne]

Peyênê Vermodernite serra 1925 deRıza ŞahKaçari xırab kerdo,Pehlewiy saz kerdo u qralê İrani biyo. DewroRıza Şah de İran zaf biyo qewetıne.Farski zıwano resmi biyo. Erdê İrani zaf endustrilize biyo, şarê İrani zaf zengın biyo. EmaCengê Dınyaê Dıyine deRıza ŞahAlmanya desteg kerdo u 26 Keşkelun 1941 de İran terk kerdo. BahdoMıhemmed Rıza Şah biyo qralê İran. 1 Nisan 1979 de İran de yew xowerdayış ameyo meydan uMıhemmed Rıza Şah İran terk kerdo. 1979 dePehlewiy xırab biyo uRuhullah Xomeni Cumhuriyetê İrano İslami saz kerdo.

Sistemê idareyi

[bıvurne |çımeyi bıvurne]
→ Meqaleyo serên:Eyaletê İran

İran yew cumhuriyeto de İslamiyo u İran rıstımı qanunanê İraniŞerieto. İdareyê İrani de serdarê dini, resiocumhur, serdar estê. Serdarê dini serdaro de tewr pilo. Bahdo reisocumhur yeno. İran de 30(hirıs) eyaleti estê. Paytextê eyaletiFarski: مرکز markaz /Zazaki: merkezo.Namey eyaleti استان (ostān) = eyalet u استانها (ostānhā) = eyaletiyo. İdarekaro eyaleti استاندار ostāndāro.

İran'ın 30 ostanının haritası
İran'ın 30 ostanının haritası
  1. Tehran
  2. Qum
  3. Markazi
  4. Kazvin
  5. Gilan
  6. Erdebil
  7. Zencan
  8. Azerbaycanê Rocvetışi
  9. Azerbaycanê Rocawani
  10. Kurdıstan
  11. Hemedan
  12. Kırmanşah
  13. İlam
  14. Lurıstan
  15. Xuzıstan
  16. Çeharmehal u Bextıyari
  1. Kohgıluye u Buyer-Ehmed
  2. Buşehr
  3. Fars
  4. Hurmızgan
  5. Sistan u Beluçıstan
  6. Kırman
  7. Yezd
  8. İsfehan
  9. Sımnan
  10. Mazenderan
  11. Gulıstan
  12. Xorasanê Zımey
  13. Xorasanê Rezewi
  14. Xorasanê Veroci
  15. Elburz

Demografiye

[bıvurne |çımeyi bıvurne]

→Heqa ena pele de, yew nuşteyê seri esto. Qandê nuşteyê seri, şo pela

→ Meqaleyo serên:Demografiya İrani

Nıfus

[bıvurne |çımeyi bıvurne]
Yew piramide aidê nıfuso İrani
Tehran paytextê İrani

Nıfusê İrani 75 milyoni ra nezdiyo.[14] Gırdbiyayışê nıfusê İrani rêx/lez niyo. Sıxletiyê nıfusi 44,9 sero/km²o.Rocawanê İran de nıfus sıxo.

Nıfus (x 1000)BiyayışiMerdışiVuriyayışi(Serê 1000)(Serê 1000)Vuriyayış (serê 1000)
199962,738,0001 177 557374 838802 71918.86.012.8
200063,658,0001 095 165382 674712 49117.26.011.2
200164,592,0001 110 836421 525689 31117.26.510.7
200265,540,0001 122 104337 237784 86717.15.112.0
200366,480,0001 171 573368 518803 05517.65.512.1
200467,477,0001 154 368355 213799 15517.15.311.8
200568,467,001 239 408363 723875 68518.15.312.8
200670,496,0001 253 912408 566845 34617.85.812.0
200771,532,0001 286 716412 736873 98018.05.812.2
200872,584,0001 300 166417 798882 36817.95.812.2
200973,651,0001 348 546393 514955 03218.35.313.0
201074,733,0001 363 542441 042922 50018.25.912.3
RêzeSûke2007
Nıfus
1.Tehran (Tehran)12,765,238 (metropol)[15]
(8,088,287 merkez)[15]
2.Meşhed (Xorasanê Rezewi)2,868,350 (metropole)
(2,410,800 merkeze)[15]
3.İsfahan (İsfahan)3,430,353 (metropole)
(1,602,110 merkeze)[15]
4.Tebriz (Azerbaycanê Rocvetışi)1,597,319 (metropole)
(1,378,935 merkeze)[15]
5.Kerac (Tehran)1,377,450[15]
6.Şiraz (Fars)1,204,882[15]
Nıfusê İran

Şari

[bıvurne |çımeyi bıvurne]

%80-85ê nıfusê İrani aidê yew şaro ke şarê İraniyo. (Farsi,Gileki,Mazenderani,Kurdi,Luri u bini)[5]%10-12ê nıfusê İraniTırko.%2ê nıfusiErebo u şarê binani zi İran de cıwiyenê.

Zıwani

[bıvurne |çımeyi bıvurne]
→ Meqaleyo serên:Zıwanê İrani

Farski zıwanê İranê resmiyo.[5] İran de zıwanêGileki,Mazenderanki,Kurdki,Beluçki,Azerki,Turkmenki,Lurki,Goranki uBeluçki zi qısey beno.

Baweriye

[bıvurne |çımeyi bıvurne]

İslamo Şii bawerışê İrano resmiyo u %90 ê nıfusê İraniŞiiyo. %8 ê nıfusiSunniyo.[5] %2 ê nıfusiZerduşt,Xıristiyan,Behai,Cıhudo.[16]

Ekonomiye

[bıvurne |çımeyi bıvurne]
→ Meqaleyo serên:Ekonomiyê İrani
Merkezê Ekonomi,Tehran

Ekonomiyê İrani zaf qewetıno. İran de hem makroekonomi, hem zi mikroekonomi estê.[17] Ekonomiya İran her serre beno pil.İGM İran $1.003 trilyono u rêzê xo 17ıno. (Ema mabênê mılletanê ğerbi iqtısadê İrani ra hewlo. İran zaf petrol u qaz roşeno. %80 ê rotışipetrolo. İran be dewletêÇin,Korya Zımey,Hindıstan,Japonya,Tırkiya,Rusya uİtalya rotış-grotış kenê.

QıtaDewlete (1992–2008)ProceyMiqdar
AsyaYewina Emirano Erebi (YEE), Singapur, İnonezya and Uman190$11.6 milyar
EwropaAlmanya, Hollanda, İspanya, Britanya Gırde, Tırkiya, Italya and Fransa253$10.9 milyar
AmerikaCanada, Panama, the USA and Jamaica7$1.4 milyar
AfrikaMauritius, Liberia and South AfricaN/A$8 milyar
AwıstralyaAwstralya1$682 milyon

Kultur

[bıvurne |çımeyi bıvurne]

Kulturê İrani, yewbiyayışê kulturê verê İslami u kulturê ke İslam ra tepeya ameo meydan, oyo. Kulturê İrani zaf kıhan u gırdo. Kulturê İraniKulturê Andronovo ra yeno. Dewrê Sasaniyan de Kulturê İrani filoloci, literatur, huquq, felsefe, tıb u zanışiye de tewr qewetın biyo.[18]Fırdewsi,İbni Sina,Rumi,Umer Xeyyam,Sadi,Hafız Şirazi kulturê İrani de tay merdımê de pilê.

→Newroz (Serra Newiye) - 21 Mart de sıfte keno
→Sizdah be dar (Roca Tebieti)
→Jashn-e-Tirgan (Roşanê Awe)
→Jashn-e-Sadeh (Roşanê Adıri)
→Jashn-e-Mehregan (Roşanê Payizi)
→Shab-e-Yalda (Roşanê Zımıstani)
→Charshanbeh Suri

Kelile u Dinmne,1429

Literatur

[bıvurne |çımeyi bıvurne]

İran de zıwanê resmiFarskiyo uFarski tarix de zıwanê literatur biyo.Farski tewr verİmperatoriya Hexamenışiyan de zıwanê resmi biyo. Ewro İran,Iraq,Tırkiya uMısır de nımuneyê aidêFarskiyo Kıhani estê.Fırdewsi seba/qandêFarski zaf kari kerdo u sebaFarski eno nuşte nuşto;


Fırdewsi
بسی رنج بردم در این سال سی

Kodi

[bıvurne |çımeyi bıvurne]
  • Hewa :EP
  • ISO 3166-1 alpha-2 :IR
  • Otomobil :IR
  • NATO alpha-2 :IR
  • IOC :IRI
  • ISO 3166-1 alpha-3 :IRN
  • NATO alpha-3:IRN'
  • ICAO :OI
  • AIR :RV

Galeriye

[bıvurne |çımeyi bıvurne]

Bıvênên

[bıvurne |çımeyi bıvurne]

Referansi

[bıvurne |çımeyi bıvurne]
  1. ↑"Archive copy". Archived fromthe original on 2011-07-16. https://web.archive.org/web/20110716094502/http://ancienthistory.about.com/od/persianempiremaps/qt/Iran.htm. 
  2. ↑http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/v2f1/v2f1a035.html
  3. ↑http://www.mongabay.com/igapo/world_statistics_by_area.htm
  4. ↑http://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Iran-LOCATION-SIZE-AND-EXTENT.html
  5. ↑5.05.15.25.3"Archive copy". Archived fromthe original on 2012-02-03. https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html. 
  6. ↑6.06.1"Archive copy". Archived fromthe original on 2007-05-01. https://web.archive.org/web/20070501064507/http://www.weneedtrees.com/iran/nature.asp. 
  7. ↑http://news.xinhuanet.com/english/2007-08/10/content_6508609.htm
  8. ↑"Archive copy". Archived fromthe original on 2015-06-26. https://web.archive.org/web/20150626145102/http://www.iranian.ws/iran_news/publish/article_22427.shtml. 
  9. ↑http://www.panshin.com/trogholm/wonder/indoeuropean/indoeuropean3.html
  10. ↑10.010.1http://www.vohuman.org/Article/Historical%20perspective%20on%20Zoroastrianism.htm
  11. ↑"Archive copy". Archived fromthe original on 2011-07-20. https://web.archive.org/web/20110720121556/http://public.wsu.edu/~dee/MESO/PERSIANS.HTM. 
  12. ↑http://www.iranchamber.com/history/seleucids/seleucids.php
  13. ↑"Archive copy". Archived fromthe original on 2008-04-23. https://web.archive.org/web/20080423014420/http://www.sfusd.k12.ca.us/schwww/sch618/Ibn_Battuta/Battuta%27s_Trip_Three.html. 
  14. ↑https://archive.is/20120604093909/www.un.org/Depts/escap/pop/journal/v10n1a1.htm
  15. ↑15.015.115.215.315.415.515.6Website of "Statistical Center of Iran" (in Persian)
  16. ↑http://www.fidh.org/IMG/pdf/ir0108a.pdf
  17. ↑http://www.traveldocs.com/index.php?page=about-iran-2
  18. ↑http://www.artarena.force9.co.uk/sass2.htm
Eyaletê İrani
DewletêAsya
Dewletê xoseri
Dewletê ke kemi şınasiyenê
Cayê bestbiyayey
Australya
Cumhuriyetê Şariê Çini
Qraliya Britanya
Retrieved from "https://diq.wikipedia.org/w/index.php?title=İran&oldid=536808"
Kategoriy:
[8]ページ先頭
©2009-2025 Movatter.jp