Zuliya wuhibu | Wajãpi ![]() |
---|---|
A ya balli | Tupi–Guarani ![]() |
Bala yɛlibu, sabbu bee buɣisibu | Tupi–Guarani ![]() |
Tingbani shɛli din yina | Brazil,French Guiana ![]() |
Intangible cultural heritage status | Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity,Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity ![]() |
Described at URL | https://ich.unesco.org/en/RL/00049,https://ich.unesco.org/fr/RL/00049,https://ich.unesco.org/es/RL/00049,https://pib.socioambiental.org/pt/Quadro_Geral_dos_Povos ![]() |
Wayampi beeWayãpi nyɛla ninvuɣi shɛba ban be south-eastern tarisi niFrench Guiana din beCamopi miniOyapock kulibɔna ni, niAmapari mini Carapanatuba kukibɔna din beAmapá miniPará tiŋkara ni,Brazil. Wayampi salo galisim nyɛla kamani niriba 2,171. Kamani 950 n beFrench Guiana[1] tiŋsi dibaa ayi shɛli suɣa ni gili,[2] ka niriba 1,221 beBrazil[1] ka 49 mi be tiŋkpansivillages.[3]
Wayampi nyɛla bɛ ni lahi booni shɛba Wajãpi, Wayapi, Wajapi, Oiampi,[1] Barnaré, Oyampi, Oyampik, Waiapi, Walãpi, Guaiapi, Guayapi, Oiampipucu, Oyampí, Oyampipuku, Oyanpík, Waiampi, Wajapae, Wajapuku, Wayapae, n-ti pahi Wayãpi people.[4]
Wayampi nima tɔɣisiri laWayampi balli, din be VIII pubu niTupi-Guarani bala ni. Wayampi malila bala pubu dibaa ata: Amapari Wayampi, Jari, ni Oiyapoque Wayampi. Balli maa sabirimi n doliInternational Phonetic Alphabet bachinima, amaa ka di pa niFrench beePortuguese orthography.[5] Bɛ ban chaŋ shikuru dii bi galisi.[4]
Tuuli Western gbaŋ din di fiila jɛndi Wayampi nyɛla din daa yi Portuguese sani na yuuni 1690 ka booni niriba ban yi "lowerXingu River" n labiJari River, n yi ni zaŋ dolisi Jari mini Amapari kulibɔna north polo.[6] Wayampi nyɛla ban niŋdi shintoni ni French dab'gbahiriba. Yuuni 1738,Jesuitmission din daa yooiOyapock kulibɔŋ ni n miri saha ŋɔ tiŋa din yuli booni Camopi. Ban chani ni bɛ wuligi Adiini nyɛla ban ʒi Europea dɔriti kpe ni ka bɛ salo booi. Yuunj 1763, Jesuits maa pam ni daa zo ni ka salo maa pam niŋ yereyere.[7] Din nyaaŋa zaŋ kana ka bɛ wɔligi bɛ maŋa zaa.[7] Lahabali din yina yuuni 1770 wuhirila niriba ban kalinli yiɣisi 6,000, zaŋ maɣisi 835 yuuni 1990. Bini din gbaai yuuni 1820, tuduu polo nima shɛba daa niŋdi ningbuna ni French karachinima miniMaroons, amaa Wayampi nima pam daa na kuli nyɛla ban wɔligi bɛ maŋa be Amazonian Yɔɣu ni bini din gbaai 18th zaŋ chaŋ 19th century. The isolation was such, that only temporary canoes could be built.[8]
Yuma din gbaai 1940s ko ka tiŋgbani baŋsim nima daa kpeFrench Guiana tiŋkpansi;[9] Wayampi maa biɛhigu sheei daa bi viɛla, dɔriti daa pali la ni ka salo maa galisim daa buɣisi kamani 230.[6] Shikuru to dibaa ayi ka bɛ daa mɛ yuuni 1956 zaŋ chaŋ yuuni 1971.[9] Yuma din gbaai 1960s French Guiana daa mɔya ni bɛ pu lala salo ŋɔ n niŋ tiŋkpansi zaɣi kara dibaa ayi ka WayampiTeko laɣim be. Amaa nasara din daa be dini daa bi zooi.[10] Wayampi daa ka zuliya zuɣulana, di zuɣugranman (paramount chief) nyɛla bɛ ni daa gbaai soMaroon hierarchy, amaa ka daa bi lahi niŋ din pahi.[10] Yuma din gbaai 1960s, French Gɔmnanti daa laɣim bala maa zaa ti bɔhi ba ni bɛ bɔri ni bɛ zaa leFrench nima. Wayampi miniTeko n-nyɛ ban daa bi saɣiti li.[11] Yuuni 2000, bɛ daa saɣiti ni bɛ leei French nima[12]
1980s naabu ni ha, bɛ daa nya Smsalima ka di.miriCamopi kulibɔŋ. Ban daa sɔɣiri gbiri li daa chaŋ ni maa ni. Vila Brasil mini Ilha Bela gba daa nyɛla bɛ ni mɛ shɛli n baɣili Camopi ka French Wayampi nima pam daa be ni. Salim gbiriba maa daa ʒi dam na, pagɔrisigu ni tima valibu yiriŋ.[13] 21st century piligu, daa pili suɣa mɛbu mini Kɔbu ni waɣili bela zaŋ yi bɛ ni daa pun be shɛli maa. Zaŋ kana yuuni 2010, Suɣa pihinahi ni anu daa be ni, ka bɛ pam daa zo Camopi tiŋa maa maŋmaŋa ni.[2]
Brazil tiŋgbani ni, di yi kuli yuui zaŋ kana yuuni 1973 kaFUNAI daa niŋ ningbuna ni Wayampi. Hali zaŋ kana zuŋɔ Wayampi tiŋgbani ni kaya ni taɣada na kuli be la di ko.[14] Yuuni 1976, "highway"BR-210 malibu daa nyɛla din chaŋ Wayampi yaɣili oooo ka di daa niŋ tɔm n ti ba ni dunia yaɣ'shɛŋa chandi. 1980s daa yina ni mɔnamɔna ka "highway" malibu daa zani ka ni tooi bi lahi tuɣi bɛ di ti yari ni di naai.[15] Air reconnaissance nyɛla ban baŋ Wayampi bala dibaa ayi yɛla ka leei bɛ tooi paa ba.[14] Brazil salo pam be la Terra Indígena Waiãpi (Wayampi Indigenous Territory), tiŋgbani shɛli din paabu tɔ, ka daa pili yuuni 1996.[16]
Wayampi nima niŋdi la "slash-and-burn" pukparilim din yaa jɛndi banchi, wulijo, nyuya, ni kodu.[14] Amapari nima mink "upperOyapok" kukibɔna n-nyɛ din niŋ talahi, "while bow"- mini "arrow-fishing" n-nyɛ din zooi di tuduu polo. Gbaai yihi Mariry tiŋgbani ni, ban ʒiri salima nima yiri tiŋsi ni, bɛ zaɣa di ka bomma ni nyamma din jɛndi laɣipiɛligu.
Wayampi daa nyɛla ban niŋdi daabiligu niWayana Indians din zaŋ chaŋ Amapari river din beBrazil hali ti tabiliTapanahoni river din beSuriname. Bɛ daa niŋdi la gumdi mihi daabiligu, bahi dabu mini din pahi. Zuŋɔ muɣisi nyɛla din zooi din ni ka di daliri nyɛla tiŋsi ni niŋ tarisi la, amaa di na kuli nyɛla din be Wayampi niriba sunsuuni. Tum 1970s bahigu Western daa kana n-taɣi deei bɛ maŋmaŋa dina, gbaa yihi bɛ alichidiri nima mini gum-wuɣira. Lala binyɛra ŋɔ n-nyɛ kamani ammunition, gonyilinsi, yari din nyɛ kalo nima n-nyɛ din kpalim daabiligu.
Place | Population | Comment |
---|---|---|
Camopi | 600-650 | main town |
Trois Sauts | 300-350 | cluster of four villages:Roger,Zidock,Yawapa, andPina.[6] |
Place | Inhabitants |
---|---|
Akaju | 33 |
Aruwã'ity | 49 |
Cinco Minutos | 60 |
Jakareãkagokã | 47 |
Jovem de Deus | 32 |
Karapijuty | 55 |
Karavovõ | 48 |
Kupa'u | 45 |
Kwapoywyry (Aramirã II) | 57 |
Mogywyry (Piaui) | 54 |
Najaty | 53 |
Okakai | 36 |
Pairakae | 42 |
Suisuimënë | 11 (minority) |
Tabokal | 57 |
Takweniwi[21][lower-alpha 2] | 133 |
Yululuwi[21][lower-alpha 2] | 50 |
Ytawa | 65 |
Ytuwasu | 117 |
Yvytõtõ | 38 |
Notes:
<ref>
tag; no text was provided for refs namedintro
<ref>
tag; no text was provided for refs namedethno
Tɛmplet:Indigenous peoples of BrazilTɛmplet:Ethnic groups in French Guiana
&It;ref>
tuma maa yi laɣingu din yuli nyɛ "lower-alpha", ka lee bi saɣiritiri$It;references group ="lower-alpha"/>
tuka maa bon nya&It;ref>
tuma maa yi laɣingu din yuli nyɛ "lower-alpha", ka lee bi saɣiritiri$It;references group ="lower-alpha"/>
tuka maa bon nya