Mae'r Swistir yn un o wledydd cyfoethoca'r byd 'per capita', gyda thraddodiad cryf o fod yn niwtral yn wleidyddol ac yn filwrol. Serch hynny, bu'n flaenllaw ym myd cydweithrediad rhyngwladol, gan roddi cartref i nifer o fudiadau rhyngwladol megisY Groes Goch.
Gellir rhannu'r wlad yn ddaearyddol yn dair rhan: Llwyfandir y Swistir (neu'rSwiss Plateau), yr Alpau a'rJura, sy'n rhychwantu arwynebedd o 41,285 km sg (15,940 mi sg). Er mai'r Alpau yw mwyafrif y diriogaeth, mae poblogaeth y Swistir o oddeutu 8.5 miliwn wedi'i ganoli'n bennaf ar y llwyfandir, lle mae'r dinasoedd a'r canolfannau economaidd mwyaf; yn eu plith ameZürich,Genefa aBasel. Mae'r dinasoedd hyn yn gartref i sawl swyddfa mewn sefydliadau rhyngwladol fel yWTO, yWHO, yr ILO, pencadlysFIFA, ail swyddfa fwyafy Cenhedloedd Unedig, yn ogystal â phrif adeilad y Banc dros Aneddiadau Rhyngwladol a'rGroes Goch. Mae prif feysydd awyr rhyngwladol y Swistir hefyd wedi'u lleoli yn y dinasoedd hyn.
Deilliodd sefydlu Cydffederaliaeth yr Hen Swistir yn yrOesoedd Canol Diweddar o gyfres o lwyddiannau milwrol yn erbyn Awstria a Burgundy. Cydnabuwyd annibyniaeth y Swistir o'rYmerodraeth Lân Rufeinig yn ffurfiol yng Nghytundeb Heddwch Westphalia ym 1648. Mae Siarter Ffederal 1291 yn cael ei hystyried yn ddogfen allweddol wrth sefydlu'r Swistir, ac sy'n cael ei dathlu ar Ddiwrnod Cenedlaethol y Swistir. Ymunodd y wlad â'r Cenhedloedd Unedig yn 2002 ac, mae'n dilyn polisi tramor, yn gweithredu ar y polisi hwnnw ac yn aml mae'n ymwneud â phrosesau adeiladu heddwch ledled y byd.[4] Mae'n aelod sefydlol o Gymdeithas Masnach Rydd Ewrop, ond yn arbennig nid yw'n rhan o'rUndeb Ewropeaidd, yr Ardal Economaidd Ewropeaidd nacArdal yr Ewro. Fodd bynnag, mae'n cymryd rhan ynArdal Schengen aMarchnad Sengl Ewrop trwy gytuniadau dwyochrog.
Ceir pedair iaith swyddogol: Almaenig, Ffrengigg, Eidalaidd aRomansh. Er bod mwyafrif y boblogaeth yn siaradAlmaeneg, mae hunaniaeth genedlaethol y Swistir wedi'i gwreiddio mewn cefndir hanesyddol cyffredin, gwerthoedd a rennir felffederaliaeth a democratiaeth uniongyrchol,[5] yn ogystal â symbolaethAlpaidd.[6][7] Oherwydd ei hamrywiaeth ieithyddol, mae'r Swistir yn cael ei hadnabod gan amrywiaeth o enwau brodorol:Schweiz (Almaeneg);Suisse (Ffrangeg);Svizzera (Eidaleg); aSvizra (Romansh). Ar ddarnau arian y Ffranc a stampiau, defnyddir yr enw Lladin,Confoederatio Helvetica - sy'n cael ei fyrhau'n aml i "Helvetia " - yn lle'r pedair iaith genedlaethol. Yn wlad ddatblygedig, mae gan y Swistir gyfoeth enwol uchaf fesul oedolyn[8] a’rwythfed uchaf ogynnyrch mewnwladol crynswth y pen; fe'i hystyrir ynhafan dreth.[9][10] Mae'n uchel hefyd ar restrau rhngwladol o randatblygiad dynol. O ran ansawdd bywyd, mae dinasoedd fel Zürich, Genefa a Basel ymhlith yr uchaf yn y byd,[11][12] ond yma hefyd y mae rhai o'r costau byw uchaf yn y byd.[13][14]
Daw'r enw Lladin ar y wlad (Confoederatio Helvetica) o'r enwHelvetii, sef llwyth Celtaidd a deyrnasai yma hyd at goresgyniad y Rhufeiniaid yn58 CC.
Mae'r enw SaesnegSwitzerland yn tarddu o hen enw nas defnyddir bellach, sefSwitzer, term darfodedig am berson o'r Swistir a oedd yn cael ei ddefnyddio yn ystod yr16eg i'r19g. Ond benthyciad o'r gair FfrangegSuisse o'r 16g yw'r enw Cymraeg. Daw'r enwSwitzer o'rAlemannegSchwiizer a olygai'n wreiddiol person a oedd yn byw yn nhrefSchwyz a'idiriogaeth gysylltiedig. Dechreuodd y Swistir fabwysiadu'r enw ar ôl Rhyfel Swabia 1499, a ddefnyddiwyd ochr yn ochr â'r term am "Cydffederalwyr", sefEidgenossen (yn llythrennol: 'cymrodyr trwy lw'), a ddefnyddiwyd ers y14g. Mae'r cod data ar gyfer y Swistir, CH, yn deillio oLadinConfoederatio Helvetica ( sef 'Cydffederasiwn Helfetica).
Ardystiwyd yr enw gwreiddiolSchwyz yn gyntaf yn 972, fel Hen Uwch Almaeneg:Suittes gair a oedd, efallai'n gysylltiedig âswedan 'i losgi' (cf.Hen Norwyegsvíða 'tllosgi'), gan gyfeirio at yr ardal o goedwig a losgwyd ac a gliriwyd er mwyn tai.[15] Estynnwyd yr enw i'r ardal lle mae'r dref a'r cantonSchwyz, ac ar ôl Rhyfel Swabia 1499 daeth yn raddol i gael ei ddefnyddio ar gyfer y Cydffederasiwn cyfan.
Mae'r olion hynaf o fodolaeth hominid yn y Swistir yn dyddio'n ôl tua 150,000 o flynyddoedd.[16] Dyddiwyd yr aneddiadau ffermio hynaf y gwyddys amdanynt yn y Swistir, a ddarganfuwyd ynGächlingen, i oddeutu 5300 CC.[16]
Pen bwyall o gyfnod diwylliant Hallstatt
Roedd llwythau diwylliannol cynharaf yr ardal yn llwythauCeltaidd, ac yn aelodau oddiwylliannau Hallstatt Gorllewinol aLa Tène, a enwyd ar ôl safle archeolegol La Tène ar ochr ogleddolLlyn Neuchâtel. Datblygodd a ffynnodd y diwylliant Hallstatt yn y12g CC a ddatblygodd yn ddiwylliant La Tène yn niwedd yrOes Haearn o tua 450 CC,[16] o dan rywfaint o ddylanwad o bosibl gan wareiddiadauGroegaidd acEtrwsciaid. Un o'r poblogaethau pwysicaf yn y Swistir oedd yrHelvetii. Oherwydd ymosodiadau gan yllwythau Germanaidd, yn raddol, yn 58 CC penderfynodd yr Helvetii gefnu ar eu tiroedd ar lwyfandir y Swistir a mudo i orllewinGâl, ondaeth byddinoedd Julius Caesar eu holau a'u trechu ymMrwydr Bibracte, yn nwyrain Ffrainc heddiw, gan orfodi'r llwyth i symud yn ôl i'w famwlad wreiddiol.[16] Yn 15 CC,gorchfygodd Tiberius, a fyddai ryw ddiwrnod yn ail ymerawdwr Rhufeinig, a'i frawdDrusus, yr Alpau, gan eu hintegreiddio i'rYmerodraeth Rufeinig.
Yn y cyfnod Rhufeinig, roedd nifer o lwythauCeltaidd yn byw yn yr ardal sy'n awr yn ffurfio'r Swistir. Y pwysicaf o'r rhain oedd yrHelvetii. Daw enw swyddogolLladin y Swistir,Confoederatio Helvetica neuHelvetia, o enw'r llwyth yma. Ceir manylion amdanynt ganIŵl Cesar yn eiCommentarii de Bello Gallico. Dywed Cesar fod un o uchelwyr yr Helvetii,Orgetorix, wedi cynllunio i'r holl lwyth ymfudo o ardal yrAlpau i orllewinGâl. Gadawodd yr Helvetii eu cartrefi yn58 CC. Erbyn iddynt gyrraedd ffin tiriogaeth yrAllobroges, roedd Cesar wedi malurio'r bont ynGenefa i'w hatal rhag croesi. Gyrrodd yr Helvetii lysgenhadon i ofyn am ganiatad i fynd trwy'r tiriogaethau hyn, ond wedi i Cesar gasglu ei fyddin ynghyd, gwrthododd roi hawl iddynt basio. Dilynodd yr Helvetii lwybr arall, trwy diriogaethau'rSequani, ac anrheithio tiroedd yrAedui, a ofynnodd i Cesar am gymorth. Ymosododd Cesar arnynt wrth iddynt groesiAfon Saône, a'u gorchfygu. Gorchfygwyd hwy eto gerBibracte, a bu raid iddynt ildio i fyddin Cesar yn fuan wedyn. Gorchmynodd iddynt ddychwelyd i'w hen diriogaethau.
Yn ystod yChwyldro Ffrengig, newidiwyd y dull o lywodraethu, a sefydlwydy Weriniaeth Helfetaidd fel gweriniaeth ganolog. Fodd bynnag, dychwelwyd at drefn conffederasiwn yn1803.
Y Cadfridog Ulrich Wille, a benodwyd yn brif-bennaeth Byddin y Swistir trwy gydol y Rhyfel Byd Cyntaf
Ni oresgynnwyd y Swistir yn ystod yr un o'r rhyfeloedd byd. Yn ystody Rhyfel Byd Cyntaf, roedd y Swistir yn gartref i chwyldroadwr a sylfaenydd yrUndeb SofietaiddVladimir Lenin ac arhosodd yno tan 1917. Cwestiynwyd niwtraliaeth y Swistir o ddifrif gan berthynas Grimm-Hoffmann ym 1917, ond byrhoedlog oedd hynny. Ym 1920, ymunodd y Swistir âChynghrair y Cenhedloedd, a oedd wedi'i lleoli yngNgenefa, ar yr amod ei bod wedi'i heithrio rhag unrhyw ofynion milwrol.
Yn ystod yrAil Ryfel Byd, lluniwyd cynlluniau goresgyniad manwl gan yr Almaenwyr,[17] ond ni ymosodwyd ar y Swistir erioed.[18] Llwyddodd y Swistir i aros yn annibynnol trwy gyfuniad o ataliaeth filwrol a chonsesiynau i'r Almaen. Roedd y Swistir yn sylfaen bwysig ar gyfer ysbïo gan y ddwy ochr yn y gwrthdaro ac yn aml roedd cyfathrebu yno rhwng yrEchel a'rCynghreiriaid.
Cafodd masnach y Swistir ei rhwystro gan y Cynghreiriaid a chan yr Echel. Yn ystod y rhyfel, ymyrrodd y Swistir dros 300,000 o ffoaduriaid a chwaraeodd y Groes Goch Ryngwladol, a leolir yng Ngenefa, ran bwysig yn ystod y gwrthdaro. Cododd polisïau mewnfudo a lloches caeth yn ogystal â'r perthnasoedd ariannol â'r Almaen Natsïaidd ddadlau, ond nid tan ddiwedd yr20g.
Yn ystod y rhyfel, fe wnaeth Llu Awyr y Swistir ymosod ar awyrennau'r ddwy ochr, gan saethu i lawr 11 o awyrennau'r Luftwaffe ym Mai a mis Mehefin 1940 ac eraill. Carcharwyd dros 100 o filwyr y Cynghreiriaid a'u criwiau yn ystod y rhyfel yn y Swistir. Rhwng 1940 a 1945, bomiwyd y Swistir gan y Cynghreiriaid gan achosi marwolaethau a difrod i eiddo. Ymhlith y dinasoedd a'r trefi a fomiwyd roeddBasel,Brusio,Chiasso, Cornol, Genefa, Koblenz, Niederweningen, Rafz, Renens, Samedan,Schaffhausen, Stein am Rhein, Tägerwilen, Thayngen, Vals, aZürich. Esboniodd lluoedd y Cynghreiriaid fod y bomiau, a oedd yn torri'r 96ain Erthygl Rhyfel, yn deillio o wallau llywio, methiant offer, amodau tywydd, a gwallau a wnaed gan beilotiaid bomio. Mynegodd y Swistir ofn a phryder mai bwriad y bomio oedd rhoi pwysau ar y Swistir i roi diwedd ar gydweithrediad economaidd a niwtraliaeth gyda'r Almaen Natsïaidd.[19] Cynhaliwyd achos llys yn Lloegr a thalodd Llywodraeth yr UD 62,176,433.06 ffranc i'r Swistir fel iawndal am y bomio.
Roedd agwedd y Swistir tuag atffoaduriaid yn gymhleth ac yn ddadleuol; yn ystod y rhyfel llocheswyd 300,000 o ffoaduriaid a gwrthodwyd degau o filoedd eraill, gan gynnwysIddewon a a oedd yn cael eu herlid gan y Natsïaid.
Yn ystod yRhyfel Oer, bu awdurdodau'r Swistir yn ystyried adeiladubom niwclear yn y Swistir.[20] Gwnaeth ffisegwyr niwclear blaenllaw yn Sefydliad Technoleg Ffederal Zürich fel Paul Scherrer hyn yn bosibilrwydd realistig ond gollyngwyd yr holl gynlluniau ar gyfer adeiladu arfau niwclear erbyn 1988.[21]
Y Swistir oedd y weriniaeth Orllewinol olaf i roi'rhawl i fenywod bleidleisio. Cymeradwyodd rhai cantonau o’r Swistir hyn ym 1959, tra ar y lefel ffederal fe’i ni roddwyd yr hawl tan 1971[18][22] ac, ar ôl gwrthwynebiad, cytunodd y canton olafAppenzell Innerrhoden ym 1990. Ar ôl cael pleidlais ar y lefel ffederal, cododd menywod mewn swyddi yn gyflym; yr arlywydd benywaidd cyntaf oedd Ruth Dreifuss yn 1999.
Ymunodd y Swistir âChyngor Ewrop ym 1963. Ym 1979 enillodd ardaloedd o gantonBern annibyniaeth ar y Bernese, gan ffurfiocanton newydd Jura. Ar 18 Ebrill 1999 pleidleisiodd poblogaeth y Swistir a'r cantonau o blaid cyfansoddiad ffederal wedi'i ddiwygio'n llwyr.[18]
Dominyddir daearyddiaeth y Swistir gan ei mynyddoedd a'i bryniau. Saif y Swistir yng nghanolbarth Ewrop fel gwladtirgaeedig, felly nid oes ganddi arfordir. Yn y de mae prif gadwyn yrAlpau yn ymestyn ar hyd y ffin â'i copaon uchaf yn dynodi'r ffin honno. Copa uchaf y Swistir yw'rDufourspitze, 4634 medr o uchder. Ymhlith copaon enwocaf yr Alpau Swisaidd mae'rMatterhorn, yrEiger a'rJungfrau. Yn y canolbarth mae llwyfandir, tra yn y gogledd-orllewin maemynyddoedd y Jura o gwmpas y ffin âFfrainc. Mae'r mynyddoedd hynny a'r bryniau llai sy'n llenwi'r rhan fwyaf o ganolbarth a gogledd y wlad yn cael eu gwahanu gan nifer o ddyffrynoedd a chymoedd mawr a bach.
Mae'r Swistir yn wlad â nifer fawr o lynnoedd ac afonydd yn ogystal. Rhennir y ddau lyn mwyaf,Llyn Léman (Llyn Genefa) (581.3 km2) a'rBodensee (541.1 km2) gyda gwledydd eraill. Y llyn mwyaf sy'n gyfangwbl o fewn y Swistir ywLlyn Neuchâtel (218.3 km2). Mae'n wlad goediog iawn.
Map dosbarthu hinsawdd Köppen-Geiger ar gyfer y Swistir
Mae hinsawdd y Swistir yn gyffredinoldymherus, ond gall amrywio'n fawr o ardal i ardal[23] - o hinsawdd rhewlifol ar y mynyddoedd i hinsawdd mwyn a dymunol gerMôr y Canoldir. Ceir coed palmwydd hyd yn oed mewn rhai ardaloedd yn y cymoedd yn rhan ddeheuol y Swistir. Mae hafau'n tueddu i fod yn gynnes a llaith ar adegau gyda glawiad cyfnodol - felly maen nhw'n ddelfrydol ar gyfer pori.
Gall ffenomen tywydd o'r enwföhn (sydd â'r un effaith â'r gwynt chinook) ddigwydd unrhyw amser o'r flwyddyn ac fe'i nodweddir gan wynt annisgwyl o gynnes, gan ddod ag aer o leithder cymharol isel iawn i'r gogledd o'rAlpau yn ystod cyfnodau o law ar wyneb deheuol yr Alpau. Mae hyn yn gweithio'r ddwy ffordd ar draws yr Alpau ond mae'n fwy effeithlon os yw'n chwythu o'r de oherwydd y cam mwy serth ar gyfer gwynt sy'n dod o'r de. Mae cymoedd sy'n rhedeg o'r de i'r gogledd yn sbarduno'r effaith orau. Mae'r amodau sychaf yn parhau ym mhob dyffryn alpaidd mewnol sy'n derbyn llai o law oherwydd bod cymylau sy'n cyrraedd yn colli llawer o'u cynnwys wrth groesi'r mynyddoedd cyn cyrraedd yr ardaloedd hyn. Mae ardaloedd alpaidd mawr felGraubünden yn parhau i fod yn sychach nag ardaloedd cyn-alpaidd ac fel ym mhrif ddyffryn yValais tyfir grawnwin.[24]
Mae'r amodau gwlypaf yn parhau yn yr Alpau uchel ac yngnghanton Ticino sydd â llawer o haul ond pyliau trwm o law o bryd i'w gilydd.[24] Caiff y dyodiad ei wasgaru'n gymedrol trwy gydol y flwyddyn gyda'r anterth yn yr haf. Yr hydref yw'r tymor sychaf, mae'r gaeaf yn derbyn llai o wlybaniaeth na'r haf, ac eto nid yw'r patrymau tywydd yn y Swistir mewn system hinsawdd sefydlog a gallant fod yn amrywiol o flwyddyn i flwyddyn heb unrhyw gyfnodau caeth a rhagweladwy.
Ceir dau ecoranbarth amgylcheddol: coedwigoedd llydanddail Gorllewin Ewrop ar y naill law a choedwigoedd conwydd yr Alpau gyda choedwigoedd cymysg ar y llall.[25]
Gall ecosystemau'r Swistir fod yn arbennig o fregus, oherwydd mae'r cymoedd niferus sydd wedi'u gwahanu gan fynyddoedd uchel yn aml yn ffurfio ecolegau unigryw. Mae'r rhanbarthau mynyddig eu hunain hefyd yn agored i niwed, gydag ystod gyfoethog o blanhigion heb eu canfod ar uchelderau eraill, ac yn profi rhywfaint o bwysau dan draed ymwelwyr a phori gan anifeiliaid. Mae amodau hinsoddol, daearegol a thopograffig y rhanbarth alpaidd yn creu ecosystem fregus iawn sy'n arbennig o sensitif inewid hinsawdd.[23][26] Serch hynny, yn ôl Mynegai Perfformiad Amgylcheddol 2014, mae'r Swistir yn safle cyntaf ymhlith 132 o genhedloedd o ran diogelu'r amgylchedd, oherwydd ei sgoriau uchel ar iechyd cyhoeddus yr amgylchedd, ei dibyniaeth fawr ar ffynonellauynni adnewyddadwy (ynnidŵr ac ynni geothermol gan fwyaf), a'i reolaeth arallyriadau nwyon tŷ gwydr.[27] Yn 2020 roedd yn drydydd allan o 180 o wledydd.[28] Addawodd y wlad dorri allyriadau nwyon tŷ gwydr 50% erbyn y flwyddyn 2030 o gymharu â lefel 1990 ac mae'n gweithio ar gynllun i gyrraedd allyriadausero net erbyn 2050.[29]
Y Cyfansoddiad Ffederal a fabwysiadwyd ym 1848 yw sylfaen gyfreithiol y wladwriaeth ffederal fodern.[30] Mabwysiadwyd Cyfansoddiad newydd o'r Swistir ym 1999, ond ni chyflwynodd newidiadau nodedig i'r strwythur ffederal. Mae'n amlinellu hawliau sylfaenol a gwleidyddol unigolion a chyfranogiad dinasyddion mewn materion cyhoeddus, yn rhannu'r pwerau rhwng y Cydffederasiwn a'r cantonau ac yn diffinio awdurdodaeth ac awdurdod ffederal. Mae yna dri phrif gorff llywodraethu ar y lefel ffederal:[31] yseneddddwysiambraeth (deddfwriaethol), yCyngor Ffederal (gweithrediaeth) a'r Llys Ffederal (barnwrol).
YPalas Ffederal, sedd y Cynulliad Ffederal a'r Cyngor Ffederal
MaeSenedd y Swistir yn cynnwys dau dŷ: Cyngor y Taleithiau sydd â 46 o gynrychiolwyr (dau o bob canton ac un o bobhanner canton) sy'n cael eu hethol o dan system a bennir gan bob canton, a'r Cyngor Cenedlaethol, sy'n cynnwys 200 aelod sy'n cael eu hethol o dan system ogynrychiolaeth gyfrannol, yn dibynnu ar boblogaeth pob canton. Mae aelodau o'r ddau dŷ yn gwasanaethu am 4 blynedd a dim ond yn aelodau seneddol rhan-amser (fel y'u gelwirMilizsystem neu ddeddfwrfa'r dinasyddion).[32] Pan fydd y ddau dŷ mewn sesiwn ar y cyd, fe'u gelwir gyda'i gilydd yn "Gynulliad Ffederal". Trwyrefferenda, gall dinasyddion herio unrhyw gyfraith a basiwyd gan y senedd a thrwy fentrau, gallant gyflwyno gwelliannau i'r cyfansoddiad ffederal, a thrwy hynny wneud y Swistir yn ddemocratiaeth uniongyrchol.[30]
Y Cyngor Ffederal sy'n ffurfio'r llywodraeth ffederal, yn cyfarwyddo'r weinyddiaeth ffederal ac yn gwasanaethu fel Pennaeth Gwladol ar y cyd (collective Head of State). Mae'n gorff colegol o saith aelod, wedi'i ethol am fandad pedair blynedd gan y Cynulliad Ffederal sydd hefyd yngoruchwylio'r cyngor. Mae Llywydd y Cydffederasiwn yn cael ei ethol gan y Cynulliad o blith y saith aelod, yn draddodiadol ar gylchdro ac am dymor o flwyddyn; mae'r Llywydd yn cadeirio'r llywodraeth ac yn ymgymryd â swyddogaethau cynrychioliadol. Fodd bynnag, mae'r arlywydd ynprimus inter pares heb unrhyw bwerau ychwanegol, ac mae'n parhau i fod yn bennaeth adran o fewn y weinyddiaeth.[30]
Mae llywodraeth y Swistir wedi bod yn glymblaid o’r pedair plaid wleidyddol fawr er 1959, gyda phob plaid â nifer o seddi sy’n adlewyrchu’n fras ei chyfran o etholwyr a chynrychiolaeth yn y senedd ffederal. Gelwid y dosbarthiad clasurol o 2 CVP / PDC, 2 SPS / PSS, 2 FDP / PRD ac 1 SVP / UDC fel yr oedd rhwng 1959 a 2003 yn "fformiwla hud".
Swyddogaeth y Goruchaf Lys Ffederal yw gwrando ar apeliadau yn erbyn dyfarniadau llysoedd y cantonau neu ffederal. Etholir y barnwyr gan y Cynulliad Ffederal am dymhorau o chwe blynedd.[33]
Mae'r Landsgemeinde yn hen fath o ddemocratiaeth uniongyrchol, sy'n dal i fod yn ymarferol mewn dau ganton.
Maedemocratiaeth uniongyrchol affederaliaeth yn nodweddu system wleidyddol y Swistir.[34] Mae dinasyddion y Swistir yn ddarostyngedig i dair awdurdodaeth gyfreithiol: y fwrdeistref, y canton a'r lefelau ffederal. Diffinia Cyfansoddiadau'r Swistir 1848 a 1999 y system o ddemocratiaeth uniongyrchol (a elwir weithiau'n ddemocratiaeth "uniongyrchol hanner-uniongyrchol" neu "gynrychioliadol" oherwydd ei bod yn cael ei chynorthwyo gan sefydliadau mwy cyffredindemocratiaeth gynrychioliadol). Offerynnau'r system hon ar y lefel ffederal yw'r hawl i gyflwyno menter ffederal a refferendwm, a gall y ddau ohonynt wyrdroi penderfyniadau seneddol.[30][35]
Trwy alw refferendwm ffederal, gall grŵp o ddinasyddion herio deddf a basiwyd gan y senedd, os ydynt yn casglu 50,000 o lofnodion yn erbyn y gyfraith cyn pen 100 diwrnod. Mae hyn yn eitha tebyg i'r hyn a geir ynLlywodraeth Cymru. Pan ddigwyddith hyn, trefnir pleidlais genedlaethol lle mae pleidleiswyr yn penderfynu trwy fwyafrif syml a ddylid derbyn neu wrthod y gyfraith. Gall unrhyw 8 canton gyda'i gilydd hefyd alw refferendwm cyfansoddiadol ar gyfraith ffederal.[30]
Mae'r cantonau ynwladwriaethau ffederal, ac mae ganddynt statws cyfansoddiadol parhaol ac o'u cymharu â'r sefyllfa mewn gwledydd eraill, mae ganddynt lefel uchel o annibyniaeth. O dan y Cyfansoddiad Ffederal, mae pob un o'r 26 canton yn gyfartal o ran statws, ac eithrio bod 6 (y cyfeirir atynt yn aml fel yrhanner cantonau) yn cael eu cynrychioli gan un cynghorydd yn unig, yn lle dau, yng Nghyngor yr Unol Daleithiau. Mae gan bob canton ei gyfansoddiad ei hun, a'i senedd, ei lywodraeth, ei heddlu a'i lysoedd ei hun.[36] Fodd bynnag, mae gwahaniaethau sylweddol rhwng y cantonau unigol, yn fwyaf arbennig o ran poblogaeth ac ardal ddaearyddol. Gall eu poblogaethau amrywio rhwng 16,003 (Appenzell Innerrhoden) a 1,487,969 (Zürich), a'u hardal rhwng 37 km sg (Basel-Stadt) a 7.1 km sg (Grisons).
Hornet F / A-18 Llu Awyr y Swistir yn Sioe Awyr Axalp
Mae Lluoedd Arfog y Swistir, gan gynnwysLluoedd y Tir a'r Llu Awyr, ac yn cynnwys milwyr dan orfodaeth milwrol, yn bennaf, sef dinasyddion gwrywaidd rhwng 20 a 34 oed (ac weithiau hyd at 50) oed. Gan ei bod ynwlad tirgaeedig, nid oes gan y Swistir lynges; fodd bynnag, ar lynnoedd sy'n ffinio â gwledydd cyfagos, defnyddir cychod patrol milwrol, arfog. Gwaherddir dinasyddion y Swistir rhag gwasanaethu mewn byddinoedd tramor, ac eithrio Gwarchodlu Swistir yFatican, neu os ydyn nhw'n ddinasyddion deuol gwlad dramor ac yn byw yno.
Mae strwythur system milwrol y Swistir yn nodi bod yn rhaid i'r milwyr gadw eu harfau a roddir iddyn nhw gan y Fyddin, gartref. Gall yr arfer hwn fod yn ddadleuol i rai sefydliadau a phleidiau gwleidyddol.[37] Gall menywod wasanaethu o'u gwirfodd. Mae dynion, ar y llaw arall, yn dan orfodaeth ar gyfer hyfforddiant yn 18 oed.[38] Mae tua dwy ran o dair o'r Swisiaid ifanc yn addas ar gyfer gwasanaeth; i'r rhai sy'n anaddas, mae gwahanol fathau o wasanaeth amgen yn bodoli.[39] Yn flynyddol, mae tua 20,000 o bobl yn cael eu hyfforddi mewn canolfannau recriwtio am gyfnod o 18 i 21 wythnos.
Oherwydd ei pholisi niwtraliaeth, nid yw byddin y Swistir ar hyn o bryd yn cymryd rhan mewn gwrthdaro arfog mewn gwledydd eraill ond mae'n rhan o rai cenadaethau cadw heddwch ledled y byd. Er 2000 mae adran y lluoedd arfog hefyd wedi cynnal system casglu gwybodaeth Onyx i fonitro cyfathrebu lloeren.[40]
Saif y Swistir yng nghanolbarth Ewrop, ac mae'n fan cyfarfod i nifer o ddiwylliannau Ewrop, gan fod y wlad yn ffinio âFfrainc,yr Almaen a'rEidal. Mae 75% o'r boblogaeth yn byw ar y llwyfandir yng nghanol y wlad, rhwngyr Alpau amynyddoedd y Jura ac o ddinasGenefa yn y gorllewin hyd atafon Rhein a'rBodensee yn y gogledd-ddwyrain. Mae gan y wlad safon byw gyda'r uchaf yn y byd.
Ceir nifer sylweddol o drigolion nad ydynt yn ddinasyddion y Swistir; 1,524,663 (20.56%) yn2004, o'i gymharu a tua 5.9 miliwn o ddinasyddion yr un flwyddyn. Roedd tua 623,100 o ddinasyddion y Swistir yn byw mewn gwledydd eraill, y nifer fwyaf yn Ffrainc (166,200).
O ran crefydd, disgrifia 5.78 miliwn (79.2%) o'r trigolion eu hunain fel Cristnogion yn2000 (Catholig 41.8%, Protestaniaid 35.3%,Eglwys Uniongred 1.8%). Roedd 809,800 (11.1%) heb grefydd, 310,800 (4.3%) yn ddilynwyrIslam a 17,900 (0.2%) yn Iddewon.
Ceir nifer o ieithoedd swyddogol yn y Swistir.Almaeneg yw mamiaith y nifer fwyaf o'r trigolion, 63.7% yn ôl cyfrifiad2000. O 26 canton y Swistir, Almaeneg yw iaith 17 ohonynt. Siaredir nifer o dafodieithoedd Almaeneg y Swistir,Schwyzerdütsch, a dim ond yn y sefyllfaoedd mwyaf ffurfiol y defnyddir Almaeneg safonol (Hochdeutsch).
SiaredirFfrangeg fel mamiaith gan 20.4% o'r boblogaeth, yng ngorllewin y wlad yn bennaf. Ffrangeg yw iaith swyddogol pedair canton:Genefa,Jura,Neuchâtel aVaud, gyda thair arall yn ddwyieithog gyda Ffrangeg yn un o'r ieithoedd swyddogol. SiaredirEidaleg fel iaith gyntaf gan 6.5%, yn y de yn bennaf, ac mae'n iaith swyddogol cantonTicino. SiaredirRománsh gan 0.5%, yn bennaf yng nghantonGrisons. Roedd tua 9% a mamiaith nad oedd yn un o ieithoedd swyddogol y Swistir.
Mae'n ofynnol i'r llywodraeth ffederal gyfathrebu yn yr ieithoedd swyddogol, ac yn y senedd ffederal darperir cyfieithu ar yr un pryd mewn Almaeneg, Ffrangeg ac Eidaleg.[41]
Mae dysgu un o'r ieithoedd cenedlaethol eraill yn yr ysgol yn orfodol i holl ddisgyblion y Swistir, felly mae pobl y Swistir i fod yn ddwyieithog o leiaf, os nad tair ieithog, yn enwedig y rhai sy'n perthyn i grwpiau lleiafrifol ieithyddol.[42]
Mae gan y Swistir economi sefydlog, lewyrchus ac uwch-dechnolegol ac mae'n mwynhau cyfoeth mawr, gan ei bod yn cael ei hystyried y wlad gyfoethocaf yn y byd per capita, mewn sawl rhestr. Mae'r wlad wedi'i graddio fel un o'r gwledyddlleiaf llygredig yn y byd,[43] tra bod ei sector bancio wedi'i raddio fel "un o'r rhaimwyaf llygredig yn y byd".[44] Mae ganddi'r ugeinfed economi fwyaf yn y byd yn ôlCMC enwol a'r 38fed fwyaf trwygydraddoldeb pŵer prynu . Dyma'r 17fed allforiwr mwyaf. MaeZürich aGenefa'n cael eu hystyried yn ddinasoedd byd-eang, wedi'u rhestru fel Alpha a Beta yn y drefn honno.Basel yw prifddinas y diwydiantfferyllol yn y Swistir. Gyda chymaint o gwmnïau o safon fyd-eang, ee Novartis a Roche, a llawer o chwaraewyr eraill, mae hefyd yn un o ganolfannau pwysicaf y byd ar gyfer y diwydiant gwyddorau bywyd.[45]
Mae'r CMC enwol y pen yn uwch na rhai economïau mwy y Gorllewin a Chanol Ewrop a Japan.[46] O ranCMC y pen wedi'i addasu ar gyfer pŵer prynu, roedd y Swistir yn 5ed yn y byd yn 2018 gan Fanc y Byd[47] ac amcangyfrifwyd ei fod yn 9fed gan yr IMF yn 2020,[48] yn ogystal ag yn 11fed gan Lyfr Ffeithiau'r Byd CIA yn 2017.[49]
Mae'r Swistir yn gartref i sawl corfforaeth ryngwladol enfawr. Y cwmnïau mwyaf o'r Swistir yn ôl refeniw yw: Glencore, Gunvor, Nestlé, Cwmni Llongau Môr y Canoldir, Novartis, Hoffmann-La Roche, ABB, Mercuria Energy Group ac Adecco .[50] Hefyd, yn nodedig mae UBS AG, Zurich Financial Services, Richemont,Credit Suisse, Barry Callebaut, Swiss Re,Rolex, Tetra Pak, The Swatch Group a Llinellau Awyr Rhyngwladol y Swistir . Mae'r Swistir yn cael ei ystyried yn un o'r economïau mwyaf pwerus yn y byd.[51]
Sector economaidd pwysicaf y Swistir yw gweithgynhyrchu. Mae gweithgynhyrchu yn cynnwys cynhyrchu cemegolion arbenigol, nwyddau iechyd a fferyllol, offerynnau mesur gwyddonol a manwl gywirdeb acofferynnau cerdd i raddau helaeth. Y nwyddau mwyaf a allforir yw cemegolion (34% o'r holl nwyddau a allforir), peiriannau / electroneg (20.9%), ac offerynnau / oriorau manwl (16.9%).[52] Mae gwasanaethau a allforir yn cyfateb i draean o'r allforion[52] ac mae'r sector gwasanaeth - yn enwedigbancio acyswiriant,twristiaeth, a sefydliadau rhyngwladol - yn ddiwydiant pwysig arall i'r Swistir.
Dyffryn Engadine. Mae twristiaeth yn refeniw pwysig i'r rhanbarthau alpaidd llai diwydiannol.
Mae gan y Swistir economi sector preifat aruthrol a chyfraddau treth isel yn ôl safonau'rGorllewin; mae trethiant cyffredinol yn un o'r lleiaf o holl wledydd datblygedig y byd. Yn 2010 roedd cyllideb Ffederal y Swistir yn 62.8 biliwn ffranc, sy'n cyfateb i 11.35% o Gynnyrch Mewnwladol Crynswth y wlad yn y flwyddyn honno; fodd bynnag, nid yw'r cyllidebau rhanbarthol (canton) na chyllidebau'r bwrdeistrefi yn cael eu cyfrif fel rhan o'r gyllideb ffederal ac mae cyfanswm cyfradd gwariant y llywodraeth yn agosach at 33.8% o CMC. Prif ffynonellau incwm y llywodraeth ffederal yw'r dreth ar werth (sy'n cyfrif am 33% o'r refeniw treth) a'r dreth ffederal uniongyrchol (29%), gyda'r prif feysydd gwariant ym maes lles cymdeithasol a chyllid / trethi. Mae gwariant Cydffederasiwn y Swistir wedi bod yn tyfu o 7% o CMC yn 1960 i 9.7% yn 1990 ac i 10.7% yn 2010.[53][54]
Mae ychydig dros 5 miliwn o bobl yn gweithio yn y Swistir[55] ac yn 2004roedd tua 25% o'r gweithwyr yn perthyn i undeb llafur.[56] Mae gan y Swistir farchnad swyddi fwy hyblyg na gwledydd cyfagos ac mae'rgyfradd ddiweithdra yn isel iawn. Cynyddodd y gyfradd ddiweithdra o isaf o 1.7% ym Mehefin 2000 i uchafbwynt o 4.4% yn Rhagfyr 2009. Gostyngodd y gyfradd ddiweithdra i 3.2% yn 2014 a daliodd yn gyson ar y lefel honno am sawl blwyddyn,[57] cyn gostwng ymhellach i 2.5% yn 2018 a 2.3% yn 2019.[58] Mae twf poblogaeth o fewnfudo net yn eithaf uchel, sef 0.52% o'r boblogaeth yn 2004, wedi cynyddu yn y blynyddoedd canlynol cyn gostwng i 0.54% eto yn 2017.[52][59] Roedd y boblogaeth dinasyddion tramor yn 28.9% yn 2015, tua'r un peth ag yn Awstralia. CMC yr awr a weithir yw 16eg uchaf y byd, sef 49.46 o ddoleri rhyngwladol yn 2012.[60]
Mae tua 8.2% o'r boblogaeth yn byw o dan y llinell dlodi genedlaethol, a ddiffinnir yn y Swistir fel un sy'n ennill llai na CHF3,990 y mis ar gyfer cartref o ddau oedolyn a dau blentyn, ac mae 15% arall mewn perygl o dlodi. Mae teuluoedd un rhiant, y rhai heb unrhyw addysg ôl-orfodol a'r rhai sydd allan o waith ymhlith y rhai mwyaf tebygol o fod yn byw o dan y llinell dlodi. Mae un o bob deg swydd yn y Swistir yn cael ei ystyried yn gyflog isel ac mae tua 12% o weithwyr y Swistir yn dal swyddi o'r fath, llawer ohonynt yn fenywod ac yn dramorwyr.
Rhai gwyddonwyr o'r Swistir a chwaraeodd ran allweddol yn eu disgyblaeth (clocwedd): Leonhard Euler (mathemateg) Louis Agassiz (rhewlifeg) Auguste Piccard (awyrenneg) Albert Einstein (ffiseg)
Mae addysg yn y Swistir yn amrywiol iawn oherwydd bod cyfansoddiad y Swistir yn dirprwyo'r awdurdod ar gyfer y system ysgolion i'rcantonau. Mae yna ysgolion cyhoeddus a phreifat, gan gynnwys llawer o ysgolion rhyngwladol preifat. Yr oedran lleiaf ar gyfer ysgol gynradd yw tua chwe mlwydd oed, ym mhob canton, ond mae'r mwyafrif o gantonau yn darparu "ysgol blant" am ddim gan ddechrau yn bedair neu bum mlwydd oed. Mae'r ysgol gynradd yn parhau tan blwyddyn pedwar, pump neu chwech, yn dibynnu ar yr ysgol. Yn draddodiadol, roedd yr iaith dramor gyntaf yn yr ysgol bob amser yn un o'r ieithoedd cenedlaethol eraill, er yn 2000 cyflwynwyd Saesneg yn gyntaf mewn ychydig o gantonau. Ar ddiwedd yr ysgol gynradd (neu ar ddechrau'r ysgol uwchradd), mae disgyblion wedi'u gwahanu yn ôl eu gallu mewn sawl adran (tair yn aml). Addysgir dosbarthiadau uwch i'r dysgwyr cyflymaf i'w paratoi ar gyfer astudiaethau pellach a'r matura, tra bod myfyrwyr sy'n cymhathu ychydig yn arafach yn derbyn addysg sy'n fwy addas i'w anghenion.
Mae 12 prifysgol yn y Swistir, y mae deg ohonynt yn cael eu cynnal arlefel cantonal ac fel arfer yn cynnig ystod o bynciau annhechnegol. Sefydlwyd y brifysgol gyntaf yn y Swistir ym 1460 ynBasel (gyda chyfadranmeddygaeth) ac mae ganddi draddodiad o ymchwil gemegol a meddygol. Fe'i rhestrir yn 87fed ar Raniad Academaidd Prifysgolion y Byd 2019.[61] Y brifysgol fwyaf yn y Swistir ywPrifysgol Zurich gyda bron i 25,000 o fyfyrwyr. Rhestrir Sefydliad Technoleg Ffederal y Swistir Zurich (ETHZ) a Phrifysgol Zurich yn 20fed a 54fed yn y drefn honno, ar Rheng Academaidd Prifysgolion y Byd 2015.[62][63]
Y ddau sefydliad a noddir gan y llywodraeth ffederal yw Sefydliad Technoleg Ffederal y Swistir Zurich (ETHZ) ynZürich, a sefydlwyd ym 1855 a'r École Polytechnique Fédérale de Lausanne (EPFL) ynLausanne, a sefydlwyd yn 1969 fel y cyfryw, a oedd gynt yn sefydliad sy'n gysylltiedig â Phrifysgol Lausanne.[64][65]
Mae llawer o wnillwyrGwobr Nobel wedi bod yn wyddonwyr o'r Swistir, gan gynnwys y ffisegydd byd-enwogAlbert Einstein[66], a ddatblygodd ei theoriperthnasedd arbennig tra'n gweithio ynBern. Yn fwy diweddar derbynioddVladimir Prelog,Heinrich Rohrer Richard Ernst, Edmond Fischer, Rolf Zinkernagel, Kurt Wüthrich a Jacques Dubochet Wobrau Nobel yn y gwyddorau. Yn gyfan gwbl, mae 114 o enillwyr Gwobr Nobel ym mhob maes yn gysylltiedig â'r Swistir ac mae'rWobr Heddwch Nobel wedi'i dyfarnu naw gwaith i sefydliadau yn y Swistir.[67]
Y twnnelLHC. CERN yw labordy mwya'r byd a hefyd man geni'rWe Fyd-Eang.
Mae Genefa ac adran Ffrengig gyfagosAin yn cyd-gynnallabordy mwya'r byd, sefCERN,[68] labordy ymchwilffiseg gronynnau. Canolfan ymchwil bwysig arall yw Sefydliad Paul Scherrer. Ymhlith y dyfeisiadau nodedig y ganolfan hon mae:diethylamid asid lysergig (LSD),diazepam (Valium), y microsgop twnelu sganio (gwobr Nobel) aVelcro. Fe wnaeth rhai technolegau alluogi archwilio bydoedd newydd fel balŵn dan bwysau Auguste Piccard a'r Bathyscaphe a ganiataodd i Jacques Piccard gyrraedd pwynt dyfnaf cefnforoedd y byd.
Mae Asiantaeth Ofod y Swistir, Swyddfa Ofod y Swistir, wedi bod yn rhan o amrywiol dechnolegau a rhaglennigofod. Roedd hefyd yn un o 10 sylfaenyddAsiantaeth Ofod Ewrop ym 1975 a'r Swistir yw seithfed cyfrannwr mwyaf at gyllideb ESA. Yn y sector preifat, mae sawl cwmni'n gysylltiedig â'r diwydiant gofod fel Oerlikon Space[69] neu Maxon Motors[70] sy'n darparu strwythurau llongau gofod.
Pleidleisiodd y Swistir yn erbyn aelodaeth yn yr Ardal Economaidd Ewropeaidd mewn refferendwm yn Rhagfyr 1992 ac ers hynny mae wedi cynnal a datblygu ei pherthynas â'r Undeb Ewropeaidd (UE) a gwledydd Ewropeaidd trwy gytundebau dwyochrog. Ym Mawrth 2001, gwrthododd pobl y Swistir mewn pleidlais boblogaidd i ddechrau trafodaethau derbyn gyda'rUE.[71] Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae'r Swistir wedi dod â'u harferion economaidd i raddau helaeth i gydymffurfio â rhai'r UE mewn sawl ffordd, mewn ymdrech i wella eu cystadleurwydd rhyngwladol. Tyfodd yr economi ar 3% yn 2010, 1.9% yn 2011, ac 1% yn 2012.[72] Roedd aelodaeth yr UE yn amcan tymor hir gan lywodraeth y Swistir, ond roedd barn y bobl yn erbyn ymaelodi, ac mae'n parhau i gael ei wrthwynebu gan y blaid geidwadol SVP. Tynnwyd y cais am aelodaeth o’r UE yn ôl yn ffurfiol yn 2016, ar ôl cael ei rewi am gryn amser. Mae ardaloedd gorllewin Ffrangeg eu hiaith a rhanbarthau trefol gweddill y wlad yn tueddu i fod yn fwy o blaid yr UE.[73][74]
Mae'r llywodraeth wedi sefydlu Swyddfa Integreiddio o dan yr Adran Materion Tramor a'r Adran Materion Economaidd. Er mwyn lleihau canlyniadau negyddol ynysu’r Swistir oddi wrth weddill Ewrop, llofnododd Bern a Brwsel saith cytundeb dwyochrog i ryddfrydoli cysylltiadau masnach. Llofnodwyd y cytundebau hyn ym 1999 a daethant i rym yn 2001. Roedd y gyfres gyntaf hon o gytundebau dwyochrog yn cynnwys symudiad rhydd pobl dros ffiniau'r wlad. Llofnodwyd ail gyfres yn ymwneud â naw ardal yn 2004 ac ers hynny mae wedi'i chadarnhau, sy'n cynnwysCytundeb Schengen aChonfensiwn Dulyn ar.[75] Maent yn parhau i drafod meysydd pellach ar gyfer cydweithredu gyda nifer o wledydd.[76]
Yn 2006, cymeradwyodd y Swistir ryddhau 1 biliwn ffranc o fuddsoddiad yng ngwledydd tlotaf De a Chanol Ewrop i gefnogi cydweithredu a chysylltiadau cadarnhaol â'r UE gyfan. Bydd angen refferendwm arall i gymeradwyo 300 miliwn o ffrancs i gefnogiRwmania aBwlgaria a'u haelodaeth diweddar. Mae'r Swistir hefyd wedi bod o dan bwysau gan y UE a rhyngwladol i leihau cyfrinachedd bancio ac i godi cyfraddau treth i lefelau'r UE. Yn y 2010au dechreuwyd trafod pedwar maes newydd: agor y farchnad drydan, cymryd rhan ym mhrosiect GNSS Ewropeaidd Galileo, cydweithredu â'r ganolfan Ewropeaidd ar gyfer atal afiechydon a chydnabod tystysgrifau tarddiad bwydydd.
Mae gan y Swistir yr argaeau talaf yn Ewrop gan gynnwys argae Mauvoisin yn yrAlpau. Trydan dŵr yw'r ffynhonnell ynni ddomestig bwysicaf yn y wlad.
Mae'r trydan a gynhyrchir yn y Swistir 56% o drydan dŵr a 39% oynni niwclear, gan arwain at gynhyrchu trydan heb adael olion CO2. Ar 18 Mai 2003, gwrthodwyd dwy fenter gwrth-niwclear: Moratorium Plus, gyda'r nod o wahardd adeiladugorsafoedd pŵer niwclear newydd (41.6% wedi'u cefnogi a 58.4% yn gwrthwynebu),[77] a Thrydan Heb Niwclear (cefnogwyd 33.7% a 66.3 gwrthwynebodd%) ar ôl i foratoriwm blaenorol ddod i ben yn 2000.[78] Fodd bynnag, fel ymateb idrychineb niwclear Fukushima, cyhoeddodd llywodraeth y Swistir yn 2011 ei bod yn bwriadu dod â’i defnydd o ynni niwclear i ben yn ystod y 2 neu 3 degawd nesaf.[79] Yn Nhachwedd 2016, gwrthododd pleidleiswyr y Swistir gynnig gan y Blaid Werdd i gyflymu diddymiad pŵer niwclear yn raddol (cefnogodd 45.8% a gwrthwynebodd 54.2%).[80] Swyddfa Ynni Ffederal y Swistir (SFOE) yw'r swyddfa sy'n gyfrifol am ynni. Mae'r asiantaeth yn cefnogi menter cymdeithas 2000-wat i gwtogi mwy na hanner ar ddefnydd ynni'r genedl erbyn y flwyddyn 2050.[81]
Mynedfa Twnnel Lötschberg y twnnel rheilffordd newydd, a'r trydydd-hiraf yn y byd, o dan hen reilffordd Lötschberg.
Mae gan y Swistir y rhwydwaith reilffyrdd mwyaf dwys yn Ewrop:[22] 5,250 km (3,260 mi) sy'n cludo dros 596 miliwn o deithwyr yn flynyddol (yn 2015).[82] Yn 2015, teithiodd pob preswylydd o'r Swistir 2,255 km (1,580 mi), sy'n eu gwneud y defnyddwyr rheilffyrdd mwyaf aml.[82] Mae bron i 100% o'r rhwydwaith wedi'i drydaneiddio. Gweithredir mwyafrif helaeth (60%) y rhwydwaith gan Reilffyrdd Ffederal y Swistir (SBB CFF FFS).
Ar 31 Mai 2016 agorwyd twnnel rheilffordd hiraf a dyfnaf y byd a'r llwybr gwastad, lefel isel cyntaf trwy'r Alpau, twnnel 57.1 km (35.5 mi) o'r enwTwnnel Sylfaen Gotthard, a agorwyd fel rhan fwyaf y prosiect Cyswllt Rheilffordd Newydd trwy'r Alpau (NRLA) ar ôl 17 mlynedd o waith.
Y Swistir yw un o'r gwledydd glanaf a'r gorau, yn amgylcheddol, ymhlith cenhedloedd y byd datblygedig;[83] roedd yn un o'r gwledydd a arwyddoddProtocol Kyoto ym 1998 a'i gadarnhau yn 2003. GydaMecsico aDe Corea mae'n ffurfio'r Grŵp Uniondeb Amgylcheddol (EIG). Ceir o fewn y wlad llawer o weithgaredd a rheoliadau ailgylchu gwastraff ac mae'n un o'r ailgylchwyr gorau yn y byd, gyda 66% i 96% o ddeunyddiau ailgylchadwy yn cael eu hailgylchu.[84] Roedd Mynegai Economi Werdd Fyd-eang 2014 yn gosod y Swistir ymhlith y 10 economi werdd orau yn y byd.[85]
Mae'n ofynnol i drigolion y Swistir brynu yswiriant iechyd gan gwmnïau yswiriant preifat, ac mae'n ofynnol i'r cwmniau hyn dderbyn pob ymgeisydd. Er bod cost y system ymhlith yr uchaf, mae'n cymharu'n dda â gwledydd Ewroeaidd eraill p o ran canlyniadau iechyd; adroddwyd bod cleifion, yn gyffredinol, yn fodlon iawn a'r system.[86][87][88] Yn 2012, disgwyliad oes adeg genedigaeth oedd 80.4 blynedd i ddynion ac 84.7 mlynedd i ferched[89] - yr uchaf yn y byd.[90][91] Fodd bynnag, mae'r gwariant ar iechyd yn arbennig o uchel ar 11.4% oCMC (2010), ar yr un lefel â'r Almaen a Ffrainc (11.6%) a gwledydd Ewropeaidd eraill, ond yn sylweddol llai na gwariant yn UDA (17.6%).[92] Gyda phoblogaeth sy'n heneiddio a thechnolegau gofal iechyd newydd, bydd gwariant ar iechyd yn debygol o barhau i gynyddu.[93]
Amcangyfrifir bod un o bob chwech o bobl yn y Swistir yn dioddef osalwch meddwl.[94]
Mae tair o brif ieithoedd Ewrop yn swyddogol yn y Swistir. Nodweddir ei diwylliant gan amrywiaeth o arferion traddodiadol. Gall rhanbarth fod â chysylltiad diwylliannol cryf â'r wlad gyfagos sy'n rhannu ei hiaith, gyda'r wlad ei hun wedi'i gwreiddio yn niwylliant gorllewin Ewrop.[95] Mae'r diwylliantRhufeinigynysig yn Graubünden (Canton y Grisons) yn nwyrain y Swistir yn eithriad, dim ond yng nghymoedd uchaf afon Rhein a'r Inn y mae wedi goroesi ac cheisia gynnal ei draddodiad ieithyddol prin.
Mae'r Swistir yn gartref i lawer o gyfranwyr nodedig at lenyddiaeth, celf, pensaernïaeth, cerddoriaeth a'r gwyddorau. Yn ogystal, denodd y wlad nifer o bobl greadigol yn ystod aflonyddwch neu ryfel yn Ewrop. Ceir tua 1,000 o amgueddfeydd trwy'r wlad ac mae'r nifer wedi mwy na threblu er 1950. Ymhlith y digwyddiadau diwylliannol pwysicaf a gynhelir yn flynyddol maeGŵyl Paléo,Gŵyl Lucerne,Gŵyl Jazz Montreux, Gŵyl Ffilm Ryngwladol Locarno a'r Art Basel.
Gwarantirrhyddid y wasg a'r hawl ifynegiant rhydd yng nghyfansoddiad ffederal y Swistir. Mae Asiantaeth Newyddion y Swistir (SNA) yn darlledu gwybodaeth 24 awr y dydd mewn tair o'r pedair iaith genedlaethol - ar wleidyddiaeth, economeg, cymdeithas a diwylliant. Mae'r SNA yn cyflenwi ei newyddion i bron pob un o gyfryngau'r Swistir a chwpl o ddwsin o wasanaethau cyfryngau tramor.
Yn hanesyddol mae'r Swistir wedi brolio i'r nifer fwyaf o deitlau papurau newydd a gyhoeddwyd yn gymesur â'i phoblogaeth a'i faint. Y papurau newydd mwyaf dylanwadol yw'rTages-Anzeiger Almaeneg aNeue Zürcher Zeitung NZZ, a'rLe Temps yn yr iaith Ffrangeg, ond mae gan bron bob dinas o leiaf un papur newydd lleol. Mae'r amrywiaeth ddiwylliannol yn cyfrif am amrywiaeth o bapurau newydd.
Mae'r llywodraeth yn gweithredu mwy o reolaeth dros gyfryngau darlledu na'r cyfryngau print, yn bennaf oherwydd cyllid a thrwyddedu. Mae Corfforaeth Ddarlledu’r Swistir, y newidiwyd ei enw yn ddiweddar iSRG SSR, yn gyfrifol am gynhyrchu a darlledu rhaglenni radio a theledu. Dosberthir stiwdios SRG SSR ledled y gwahanol ranbarthau iaith. Cynhyrchir cynnwys radio mewn chwe stiwdio ganolog a phedair stiwdio ranbarthol tra cynhyrchir y rhaglenni teledu yngNgenefa,Zürich,Basel, aLugano. Ceir rhwydwaith cebl helaeth hefyd yn caniatáu i'r mwyafrif o'r Swistir gael mynediad i'r rhaglenni o wledydd cyfagos.
↑Zimmer, Oliver (12 Ionawr 2004). "In Search of Natural Identity: Alpine Landscape and the Reconstruction of the Swiss Nation". Comparative Studies in Society and History (London) 40 (4): 637–665. doi:10.1017/S0010417598001686. ISSN0010-4175.
↑23.023.1"Swiss Climate". Swiss Federal Office of Meteorology and Climatology MeteoSwiss, Swiss Federal Department of Home Affairs FDHA, Swiss Confederation. Archifwyd o'rgwreiddiol ar 29 Mehefin 2007. Cyrchwyd12 Hydref 2014.
↑24.024.1"Swiss climate maps". Swiss Federal Office of Meteorology and Climatology MeteoSwiss, Swiss Federal Department of Home Affairs FDHA, Swiss Confederation. Archifwyd o'rgwreiddiol ar 23 Chwefror 2010. Cyrchwyd12 Hydref 2014.
↑"2014 Environmental Performance Index".epi.yale.edu/epi. Yale Center for Environmental Law & Policy, Yale University, and Center for International Earth Science Information Network, Columbia University. 2014. Archifwyd o'rgwreiddiol ar 29 Ionawr 2014. Cyrchwyd12 Hydref 2014.
↑"2020 EPI Results".Environmental Performance Index. Cyrchwyd20 Tachwedd 2020.
↑"Militärdiestpflicht" (yn Almaeneg, Ffrangeg, a Eidaleg). Swiss Federal Department of Defence, Civil Protection and Sport. Archifwyd o'rgwreiddiol ar 13 December 2013. Cyrchwyd15 Ionawr 2014.
↑As context, according toEdwin Reischauer, "To be neutral you must be ready to be highly militarized, like Switzerland or Sweden." –see Chapin, Emerson.
↑"Multilingualism". Berne, Switzerland: Presence Switzerland, Federal Department of Foreign Affairs FDFA, The Federal Administration. Archifwyd o'rgwreiddiol ar 4 Medi 2015. Cyrchwyd31 Gorffennaf 2015.
↑"Volksinitiative "Ja zu Europa!"" [Initiative "Yes to Europe!"](PDF) (yn Almaeneg). BFS/OFS/UST. 13 Chwefror 2003. Archifwyd o'rgwreiddiol(PDF, 1.1 MiB) ar 24 Mehefin 2008. Cyrchwyd15 Mehefin 2008.
↑"Bilateral agreements Switzerland-EU".www.europa.admin.ch. Swiss Directorate for European Affairs DEA, Federal Department of Foreign Affairs FDFA. Archifwyd o'rgwreiddiol ar 30 Awst 2014. Cyrchwyd8 Mai 2014.
↑"Institutional issues".www.europa.admin.ch. Swiss Directorate for European Affairs DEA, Federal Department of Foreign Affairs FDFA. Archifwyd o'rgwreiddiol ar 17 Mawrth 2012. Cyrchwyd8 Mai 2014.
↑Urs Geiser."Swiss nuclear plants to remain on grid".SWI swissinfo.ch – the international service of the Swiss Broadcasting Corporation (SBC). Zurich, Switzerland: Swiss Broadcasting Corporation (SBC). Archifwyd o'rgwreiddiol ar 27 Tachwedd 2016. Cyrchwyd28 Tachwedd 2016.
↑"Patients are very satisfied with "Hospital Switzerland"" [Patienten mit "Spital Schweiz" sehr zufrieden] (yn Almaeneg). Berne, Switzerland: ANQ Nationaler Verein für Qualitätsentwicklung in Spitälern und Kliniken. 5 Tachwedd 2014. Archifwyd o'rgwreiddiol ar 2 April 2015. Cyrchwyd1 April 2015.Die Antworten erreichten auf einer Skala von 1 bis 10 durchschnittliche Werte zwischen 9 und 9,4.
↑"Zufriedenheit durch Vertrauen: Kurzbericht zur grossen Ärztestudie"(PDF) (yn Almaeneg). Berne, Switzerland: gfs.bern, 20 Minuten Online, comparis.ch. 10 Hydref 2012. t. 9. Archifwyd o'rgwreiddiol(PDF) ar 18 April 2015. Cyrchwyd9 April 2015.Mehrheitliche 91 Prozent sind mit 'ihrem' Hausarzt mehr oder weniger dezidiert zufrieden.
↑Rico Kütscher (28 Mehefin 2014)."Kundenzufriedenheit: Krankenkassen sollten Effizienz und Image verbessern".Neue Zürcher Zeitung, NZZ (yn Almaeneg). Zürich, Switzerland. Archifwyd o'rgwreiddiol ar 6 Gorffennaf 2015. Cyrchwyd8 April 2015.Wie es um die Kundenzufriedenheit in der Branche generell steht, zeigt eine 2013 im Auftrag von "K-Tipp" durchgeführte repräsentative Umfrage unter Versicherten, die in den vergangenen zwei Jahren Leistungen von ihrer Krankenkasse in Anspruch genommen haben. Beim Testsieger Concordia waren rund 73% der Versicherten "sehr zufrieden". Bei grossen Krankenkassen wie der CSS und Helsana betrug dieser Anteil 70% beziehungsweise 63%. Groupe Mutuel erreichte rund 50%, und die Billigkasse Assura kam auf 44%. Dies illustriert, dass die Zufriedenheit durchaus hoch ist – dass es aber auch Potenzial für Effizienzsteigerungen bei Krankenkassen gibt.
.JPG)
