Roedd yBrythoniaid (neu'rBrutaniaid a hefydBrython fel enw unigol lluosog) yn bobl a'r oedd yn byw ynynys Prydain i'r de oUcheldiroedd yr Alban cyn goresgyniady Rhufeiniaid. Nid un "genedl" oeddynt ond yn hytrach gasgliad o deyrnasoedd annibynnol mawr a bach yn seiliedig ar batrymau llwythol. Mae llawer o ysgrifenwyr wedi anghofio am y Brythoniaid – maen' nhw'n defnyddio termau fel "Celtiaid" neu "Brythoniaid Rhufeinig" gan amlaf.
Erbyn i'r Rhufeiniaid adael yn410OC roeddLladin, iaith y Rhufeiniaid, wedi dylanwadu ar yFrythoneg ac roedd hi'n dechrau newid ei strwythur. Roedd yr iaith yn datblygu a'r ysgogiad i gofnodi gwahanol ddeunydd – ysgrifau am hanes a dirywiad tybiedig y genedl gan y mynachGildas, canuTaliesin acAneirin yn cael eu traddodi ar lafar, a chofnodion a phytiau mewn llawysgrifau eglwysig ac ar feini – yn arwain at gychwynllenyddiaeth Gymraeg.
Yn llenyddiaeth gynnar Cymru, defnyddir yr enwau "Cymry" a "Brython" (Brythoniaid/Brutaniaid) ochr yn ochr.
Roedd y Cymry'n ymwybodol iawn o'u perthynas â'r Llydäwyr ynLlydaw (fel y tyst yr enwBreton) a'r Cernywiaid yngNghernyw, ynghyd â'u cyd-Frythoniaid yn yrHen Ogledd. Dros y môr i Lydaw aeth nifer o'r Brythoniaid, yn ôl chwedlMacsen Wledig a ffynonellau eraill, wedi'r goresgyniad Sacsonaidd ynLloegr – a dyma le ymsefydlodd nifer o'r seintiau Brythonaidd cynnar.
Bu mewnfudiad Celtaidd i dde Prydain tua 1000-875 CC a all fod yn gyfrifol yn lledaeniad ieithoedd Celtaidd cynnar yn y cyfnod.[1] Yn 55 a 54 CC, glanioddIŵl Cesar ym Mhrydain a theithiodd drwy'r de-ddwyrain yn unig. Gwelodd debygiaethau rhwng Celtiaid Prydain a CheltiaidGâl ond roedd rhai pethau yn unigryw am y CeltiaidBrythonaidd gan gynnwys peintio'i hunain gydaglaslys a'u defnydd parhaol o'r cerbyd (chariot) mewn rhyfel.[2]
Map bras o lwythau Cymru, ~48 OC
Dechreuodd goresgyniad y Rhufeiniaid tua 90 mlynedd yn ddiweddarach yn 43 OC, ac anfonwyd byddin o 40,000 i Brydain yn 48 OC.[3] Rhoddir darlun gwahanol o'r Brythoniaid yn y cyfnod hwn gan yr ymerawdwrClaudius. Daeth y Rhufeiniaid i adnabod y llwythau Prydain yn ehangach a disgrifir rheolaeth mwy canolog ohonynt gan gynnwys brenhinoedd. Awgrymir yr awdur Barri Jones mai conffederasiwn o lwythau Celtaidd a fodolodd yng Nghymru rhwng yCornoficiaid, yDemetiaid, yrOrdoficiaid a'rSilwriaid.[2] Mae'n bosib yr ysgogwyd Rhufain i oresgyn Cymru er mwyn sicrhau cyfoeth ei chyfoeth mwynol.[4]
Llun oCaradog, arweinydd Celtaidd a ymladdodd yn erbyn y Rhufeiniaid
Ar ôl gwrthwynebu'r Rhufeiniaid fel arweinydd yCatuvellauni, ffoddCaradog i'r gorllewin lle arweiniodd y Silwriaid a'r Ordoficiad yn erbyn y Rhufeiniaid. Daliwyd Caradog a chymerwyd ef i Rufain yn 51 OC.[5][6] DaliwydYnys Môn, cadarnleDerwyddon yr Ordoficiaid yn 61 OC a thorrwyd coed derw'r derwyddon. Gadawodd y gatrawd Rufeinig i ymladd yn erbynBuddug (Boudica) ond fe oresgynnwyd yr ynys eto yn 78 OC. Parhaodd y Silwriaid i ymladd gyda thactegauguerilla tan yr un cyfnod, 74-78 OC. Ar ei hanterth tua 70 OC roedd tua 30,00 o filwyr Rhufeinig yng Nghymru, ond roeddent yn cynnwys llwythauNervii, Vettones a'rAstwriaid.[3] Ni orchfygwyd Prydain yn drylwyr tan 84 OC.[7]
Erbyn 120 OC creodd y Silwriaid Senedd Lwythol yngNghaer-went fel canolbwynt "civitas", gwladwriaeth ddinesig a ddefnyddiodd system ariannol Rufeinig. Fe ddaethCaerfyrddin yn ganolbwynt i'rDemetae ond fe barhaodd i'r Ordoficiad wrthwynebu'r Rhufeiniaid yn y 3g a'r 4g ac mae eu tiroedd yn wag ar fapiau Rhufeinig, er gwaethaf presenoldeb milwyr.[3] Sefydlodd y Rhufeiniaid gaer llengCaerllion a safle milwrol a ddatblygwyd fel tref Rufeinig yngNghaerfyrddin.[8]
DywedGwyn Alf Williams y ganwyd Cymru yn 383 pan adawodd Macsen Gymru sy'n ymddangos yn y gânYma o Hyd; ond mae'r rhan fwyaf o haneswyr yn anghytuno â hyn. Erbyn 393, dad-filwriwyd Cymru oherwydd roedd angen mwy o filwyr gan y Rhufeiniaid ynGâl ac erbyn 410 gadawodd y catrodau Rhufeinig gan adael dim ond tasgfeistri ar ôl i "fflangellu ysgwyddau'r brodorion" yn ôlGildas. Erbyn 400 cymysgwyd llawer o Ladin gyda'rFrythoneg ac fe gyfunwyd y traddodiadau a diwylliant Celtaidd gyda rhai Rhufeinig.[3]
Derwyddiaeth oedd crefydd y Brythoniaid ond tystiodd awduron y cyfnod bod eglwysi Cristnogol ymysg y Celtiaid erbyn 169 OC; fod Brythoniaid wedi dod yn Gristnogion erbyn 208 ac yn 314 OC roedd tri esgob o Frythoniaid yng Nghyngor Arles.[9] Sefydlwyd Eglwys annibynnol Gymreig/Brythonaidd cynEglwys Rufain acEglwys Loegr ac fe barhaodd i fod yn hollol annibynnol yn y cyfnod hwn.[10]
Yn 440 OC dywed iSant Padrig sefydlu eglwys ynLlanbadrig yn Ynys Môn ac yn 470 eglwys lle sefirEglwys Tyddewi heddiw.[11][12] DywedNennius i'rBrenin Arthur cael ei arwisgo ag arwyddlun brenhinol gan Dyfrig, esgob Llandaf yngNghaerllion yn 517 OC cyn arwain y Brythoniaid i ryfel yn erbyn yr Eingl-Sacsoniaid. Claddwyd ef yn Ynys Wydrin, Glastonbury, dan reolaeth y Brythoniaid ar y pryd.[13] Yn ôlRhygyfarch ap Sulien, gwnaedDewi Sant yn Archesgob metropolitan Prydain a'r Brythoniaid yn Synod Brefi (Llanddewi Brefi).[14]
Gellir cysylltu'r teyrnasoedd Cymreig gyda thiroedd y llwythau a barhaodd trwy gydol y cyfnod Rhufeinig; Gwynedd gyda'r Ordoficiaid; Powys gyda'rCornoficiaid; Gwent a Glywysing gyda'r Silwriaid; a Dyfed a Deheubarth gyda'r Demetiaid. Ar ôl i Cunedda fudo i lawr o deyrnasGododdin, cysylltwyd ei fab Ceredig gyda'r deyrnas Ceredigion a'i fab Meirion gyda Meirionydd. Dywed mae un o deyrn cynnar Glywysing (a ranodd yn hwyrach i Morgannwg, Gwynllyw a Gwent) oeddEmrys Wledig ac maiGwrtheyrn a sefydloddGwerthrynion (Rhwng Gwy a Hafren).[16]
Gwahanwyd y Cymry a'rCernywiaid ar ôl brwydr gerDyrham yn 577 OC. CurwydRheged aManaw Gododdin yn yrYr Hen Ogledd.[15] Dywed iFrwydr Caer yn 616 OC dorri'r cysylltiad tir rhwng Brythoniaid yr Hen Ogledd (Cumbria a gogledd ddwyrain Lloegr) a Chymru.[17] Llwyddodd teyrnasYstrad Clud i amddiffyn ei hannibyniaeth tan yr 11g hwyr. Yn y cyfnod hwn, roedd y barddAneirin yn byw ym mhrifddinas teyrnas Manaw Gododdin sefDin Eidyn (Caeredin). Ysgrifennodd y gerdd enwog,y Gododdin, yn sôn am lwyth y Gododdin yn yr Hen Ogledd yn brwydro yn erbyn yr Eingl-Sacsoniaid yn y 590au:[15]
“
Gwyr a aeth Gatraeth oedd fraeth eu llu
Glasfeydd eu hancwyn a gwenwyn fu
Trichant mewn peiriant yn catau
Ac wedi elwch tawelwch fu...
”
Fe lwyddodd Powys i amddiffyn ei thiroedd rhag teyrnas Eingl-SacsonaiddMersia ac fe godwydCroes Eliseg ganCyngen ap Cadell i goffáu ymdrechionElisedd ap Gwylog (ei daid), "Yr Eliseg hwnnw a gasglodd ynghyd etifeddiaeth Powys . . . allan o afael yr Eingl â'i gleddyf ac â thân". Yn yr 8g, fe gododd Aethelbald, brenin Mersia,Glawdd Wat ac yna cododd ei olynydd Offa,Glawdd Offa i gadw Brythoniaid Powys allan.[15]
Geraint Bowen (gol.),Y Gwareiddiad Celtaidd (Caerdydd, 1987). Gweler yn arbennig pennod 4, "Y Brydain Rufeinig" gan D. Ellis Evans a phennod 9, "Yr Ymfudo i Lydaw" gan Léon Fleuriot.
Wendy Davies,Wales in the Early Middle Ages (Leicester, 1982)
↑Wade-Evans, Arthur W. (Arthur Wade) (1923).Life of St. David [microform]. Internet Archive. London : Society for Promoting Christian Knowledge; New York, Macmillan. tt. 24–27, 32.
_post.png)
.jpg)
