MaeWsbecistan, yn swyddogolGweriniaeth Wsbecistan, ynwlad dirgaeedig yngNghanolbarth Asia. Mae wedi'i hamgylchynu gan bum gwlad:Casachstan i'r gogledd,Cirgistan i'r gogledd-ddwyrain,Tajicistan i'r de-ddwyrain,Affganistan i'r de, aTyrcmenistan i'r de-orllewin, sy'n ei gwneud yn un o ddim ond dwy wlad sydd wedi'u cloi ddwywaith ar y Ddaear, a'r llall ywLiechtenstein. Mae Wsbecistan yn rhan o'r bydTyrcig, yn ogystal ag yn aelod o Sefydliad Gwladwriaethau Tyrcig.Wsbeceg sy'n cael ei siarad gan fwyaf gan yrWsbeceg, a hi yw'r iaith swyddogol, tra bodRwsieg a Tajiceg yn ieithoedd lleiafrifol arwyddocaol.Islam yw'r brif grefydd, ac mae'r mwyafrif o Wsbeciaid ynFwslimiaid Sunni.
Yr ymsefydlwyr cyntaf a gofnodwyd yn yr Wsbecistan fodern oedd nomadiaid Dwyrain Iran, a elwir yn Scythiaid, a sefydlodd deyrnasoedd yn Khwarazm,Bactria, a Sogdia yn yr 8-6g CC, yn ogystal â Fergana a Margiana yn y3g CC –6g OC.[1] Ymgorfforwyd yr ardal yn yrYmerodraeth Achaemenaidd ac, a chafwyd cyfnod o gael ei rheoli gan Deyrnas Greco-Bactria ac yn ddiweddarach gan yrYmerodraeth Sasanaidd, hyd at goncwest Mwslimaidd Persia yn y7g. Trodd y rhan fwyaf o'r bobl atIslam. Yn ystod y cyfnod hwn, dechreuodd dinasoedd dyfu'n gyfoethog oFfordd y Sidan, a daeth yn ganolfan i'r Oes Aur Islamaidd.
Dinistriwyd y llinach Khwarazmaidd leol ganoresgyniad Mongol yn y13g a dilynwyd hyn gan Ymerodraeth Timurid yn y14g. Ei phrifddinas oeddSamarcand, a ddaeth yn ganolfan wyddoniaeth o dan reolaeth Ulugh Beg a sefydlu'r Dadeni Timurid. Gorchfygwyd tiriogaethau y llinach Timurid gan Wsbeciaid Shaybanid yn y 16g.
Ymgorfforwyd Canol Asia yn raddol iYmerodraeth Rwsia yn ystod y19g, gyda Tashkent yn dod yn ganolfan wleidyddol Twrcistan Rwsia. Ym 1924, daeth Gweriniaeth Sofietaidd Sosialaidd Wsbecistan yn un o weriniaethau'r Undeb Sofietaidd. Datganodd annibyniaeth fel 'Gweriniaeth Wsbecistan' yn 1991.
Mae Wsbecistan yndalaith seciwlar, gyda llywodraeth gyfansoddiadol lled-arlywyddol. Mae Wsbecistan yn cynnwys 12 rhanbarth (vilayat), Dinas Tashkent, ac un weriniaethymreolaethol,Karakalpakstan. Disgrifiwyd y wlad gan sawl sefydliad anllywodraethol fel "gwladwriaethawdurdodaidd gydahawliau sifil cyfyngedig". Er hyn, cafwyd diwygiadau cymdeithasol a rheolaethol sylweddol o dan ail arlywydd Wsbecistan, sef Shavkat Mirziyoyev, yn dilyn marwolaeth yr arlywydd cyntaf, Islam Karimov. Oherwydd y diwygiadau hyn, mae'r berthynas â gwledydd cyfagosCirgistan,Tajikistan, acAffganistan wedi gwella'n sylweddol.[2][3][4] Canfu adroddiad gany Cenhedloedd Unedig yn 2020 lawer o gynnydd tuag at gyflawni Nodau Datblygu Cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig.[5]
Mae sefydliadau hawliau dynol anllywodraethol, megis IHF,Human Rights Watch,Amnest Rhyngwladol, yn ogystal agAdran Wladwriaeth yr Unol Daleithiau aChyngor yr Undeb Ewropeaidd, yn diffinio Wsbecistan fel "gwladwriaeth awdurdodaidd gyda hawliau sifil cyfyngedig" ("an authoritarian state with limited civil rights") a mynegwyd pryder mawr eu bod "yn torri bron pobhawl dynol sylfaenol" ar raddfa eang.[6] Yn ôl yr adroddiadau, y troseddau mwyaf cyffredin ywartitehio, arestio mympwyol, a chyfyngiadau ar ryddid yr unigolyn a grwpiau i ymwneud â chrefydd, lleferu arhyddid y wasg, cysylltiad rhydd ac ymgynull yn grwpiau.
Adroddwyd hefyd bod sterileiddio menywod gwledig yn orfodol, a hyn wedi cael ei sancsiynu gan y llywodraeth.[7] Mae'r adroddiadau'n honni bod y troseddau'n cael eu cyflawni gan amlaf yn erbyn aelodau o sefydliadau crefyddol, newyddiadurwyr annibynnol, gweithredwyr hawliau dynol ac actifyddion gwleidyddol, gan gynnwys aelodau o'r gwrthbleidiau gwaharddedig. O 2015 ymlaen, roedd adroddiadau ar droseddau ar hawliau dynol yn Wsbecistan yn nodi bod troseddau'n dal i fynd rhagddynt heb unrhyw dystiolaeth o wella. Mae'rFreedom House (sefydliad dielw wedi'i leoli yn Washington, D.C.) wedi gosod Uzbekistan yn gyson ger gwaelod ei safle Rhyddid yn y Byd ers sefydlu'r wlad yn 1991. Yn adroddiad 2018, roedd Wsbecistan yn un o'r 11 gwlad waethaf amHawliau Gwleidyddol a Rhyddid Sifil.[8]
Mae aflonyddwch sifil 2005 yn Uzbekistan, a arweiniodd at ladd cannoedd o bobl, yn cael ei ystyried gan lawer fel digwyddiad o bwys yn hanes cam-drin hawliau dynol yn Wsbecistan.[9][10][11] Mynegwyd pryder a gwnaed ceisiadau am ymchwiliad annibynnol i'r digwyddiadau gan yr Unol Daleithiau,[12] yrUndeb Ewropeaidd,[13] a'rCenhedloedd Unedig.[14][15]
Amcangyfrifir bod 1.2 miliwn o gaethweision modern yn Wsbecistan, y rhan fwyaf ohonyn nhw'n gweithio yn ydiwydiant cotwm. Honnir bod y llywodraeth yn gorfodi gweithwyr y wladwriaeth i ddewis cotwm yn ystod misoedd yr hydref.[16] Deellir fod benthyciadau Banc y Byd wedi’u cysylltu â phrosiectau sy’n defnyddio llafur plant ac arferion llafur gorfodol yn y diwydiant cotwm.[17]
O 2022 ymlaen, roedd gan Wsbecistan y boblogaeth fwyaf allan o holl wledydd Canolbarth Asia. Mae ganddi 36 miliwn o ddinasyddion, sef bron i hanner cyfanswm poblogaeth y rhanbarth.[18] Mae poblogaeth Wsbecistan ar gyfartaledd yn ifanc iawn ac mae 23.1% o'i phobl dan 16 oed (amcangyfrif o 2020).[19] Yn ôl ffynonellau swyddogol, mae'rWsbeciaid yn 84.5% o gyfanswm y boblogaeth. Yn 2021 roedd y grwpiau ethnig eraill yn cynnwysRwsiaid 2.1%, Tajikiaid 4.8%, Kazakhiaid 2.4%, Karakalpakiaid 2.2% aTatariaid 0.5%.[4]
Mae'r genedl yn 96%Mwslemaidd (Sunni yn bennaf, gyda lleiafrif ynShi'a), 2.3% yn Uniongred Dwyreiniol ac 1.7% o grefyddau eraill. Mae Adroddiad Rhyddid Crefyddol Rhyngwladol Adran Talaith yr Unol Daleithiau, 2004 yn datgan bod 0.2% o'r boblogaeth ynFwdhaidd (Coreaiaid ethnig). Roedd 94,900o Iddewon yn Wsbecistan yn 1989[20] (tua 0.5 % o'r boblogaeth yn ôl cyfrifiad 1989), ond nawr, ersdiddymu'r Undeb Sofietaidd, gadawodd y rhan fwyaf o Iddewon Canolbarth Asia y rhanbarth am yrUnol Daleithiau,yr Almaen, neuIsrael. Arhosodd llai na 5,000 o Iddewon yn Uzbekistan yn 2007.[21]
Plant Wsbeceg
Mae gan Uzbekistan gyfraddllythrennedd o 100% ymhlith oedolion hŷn na 15 oed (amcangyfrif 2019).[22]
Y disgwyliad oes yn Wsbecistan yw 75 mlynedd ar gyfartaledd. 72 mlynedd ymhlith dynion a 78 mlynedd ymhlith merched.[23]
Maeamaethyddiaeth leol yn dylanwadu ar fwyd Wsbecaidd; gan fod llawer iawn o ffermio grawn yn Wsbecistan; mae bara a nwdls yn bwysig ac mae bwyd Wsbecaidd wedi'i nodweddu gan "gyfoeth o nwdls". Maecig oen yn boblogaidd oherwydd y digonedd oddefaid yn y wlad ac mae'n rhan o nifer o brydau Wsbecaidd.[24]
Y Palov (neu'rplov) yw pryd unigryw a chenedlaethol Wsbecistan, prif gwrs a wneir fel arfer gyda reis, cig, moron a nionod, er nad oedd ar gael i bobl gyffredin tan y 1930au. Mae yna lawer o amrywiadau rhanbarthol o'r pryd hwn. Yn aml defnyddir y braster a geir ger cynffon y ddafad, yqurdiuq. Yn y gorffennol, roedd coginiopalov yn bryd ar gyfer dynion, ond roedd y Sofietiaid yn caniatáu i fenywod ei goginio hefyd.[25]
Mae seigiau cenedlaethol nodedig eraill yn cynnwys shorpa, sef cawl wedi'i wneud o ddarnau mawr o gig brasterog (cig dafad fel arfer), a llysiau ffres;[26] norin alaghman, seigiau nwdls y gellir eu gweini yn y cawl neu fel prif gwrs;[27] manti, chuchvara, asomsa, pocedi odoes wedi'u stwffio yn fwyd neu'n brif gwrs; dimlama, stiw cig a llysiau; achebabs amrywiol, a wasanaethir fel arfer fel prif gwrs.
Te gwyrdd yw'r diod poeth cenedlaethol a yfir trwy gydol y dydd; mae caffis te (ychaikhanas) o bwysigrwydd diwylliannol a chymdeithasol,[28] ond mae te du yn cael ei ffafrio ynTashkent. Mae te bob amser yn cyd-fynd â phryd o fwyd, ond mae hefyd yn ddiod a gynigir yn awtomatig i bob gwestai.[29] Mae Ayran, diod iogwrt oer, yn boblogaidd yn yr haf.[30]
Dynodirgwlad anghydnabyddedig neu a gydnabyddir yn rhannol ganlythrennau italig. 1 Cydnabyddir ganDwrci yn unig. 2 Gyda'r mwyafrif o'i thir ynAffrica. 3 YnNe Orllewin Asia yn gyfan gwbwl, ond ystyrir yn rhan oEwrop am resymau hanesyddol, gwleidyddol, ac/neu diwylliannol. 4 Yn rhannol neu ddim o gwbwl yn Ewrop, yn dibynnu ar ddiffiniadau'r ffiniau rhwng Ewrop ac Asia. 5 Ystyrid weithiau yn rhan oOceania. 6 Gyda lleiafrif o'i thir yn Asia. 7 Ystyrid ynysforSocotra yn rhan o Affrica. 8 Gweinyddir gan Weriniaeth Pobl Tsieina. 9 Nid yn llwyr annibynnol.
.svg)
