 | |
 | |
| Math | dinas fawr  |
|---|---|
| Enwyd ar ôl | gwinllan, Vitaceae, Vitales |
| Poblogaeth | 89,759 |
| Sefydlwyd |
|
| Pennaeth llywodraeth | Riyad Awad |
| Cylchfa amser | UTC+2, UTC+03:00 |
| Gefeilldref/i | |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Arabeg |
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Llywodraethiaeth Tulkarm |
| Gwlad |  Palesteina |
| Arwynebedd | 32.61 km² |
| Uwch y môr | 107 metr |
| Gerllaw | Y Môr Canoldir, Nakhal Sechem |
| Yn ffinio gyda | Far'un, Kafr al-Labad, Anabta, Al-Jarushiya, Nitzanei Oz, Bal'a |
| Cyfesurynnau | 32.3111°N 35.0308°E |
| Cod post | P300-P309 |
| Gwleidyddiaeth | |
| Corff gweithredol | Municipality of Tulkarm |
| Corff deddfwriaethol | Municipality of Tulkarm |
| Swydd pennaeth y Llywodraeth | Maer Tulkarm |
| Pennaeth y Llywodraeth | Riyad Awad |
 | |
| Sefydlwydwyd gan | Canaan |
Dinas ymMhalesteina ywTulkarm,Tulkarem neuTull Keram (Arabeg:طولكرم) a leolir yn yLanOrllewinol. Gorwedd dinas Netanya, sydd yn Israel, i'r gorllewin, a dinasoeddPalestieinaiddNablus aJenin i'r dwyrain. Yn ôl Swyddfa Ystadegau Ganolog Palesteina, yn 2007 roedd gan Tulkarm boblogaeth o 51,300 tra bod gan eiwersyll ffoaduriaid cyfagos boblogaeth o 10,641.[1]
Mae'r enwArabeg yn cyfieithu fel "lle hir y winllan" a defnyddiwyd hefyd yr enwAramaegTur Karma ("bryn y winllan") gan yCroesgadwyr a chan drigolioncanoloesol y Samariad.[2][3]
Yn ystod oes Ayyubid, ar ôl yr ail-goncwest Mwslimaidd o Balesteina o dan SultanSaladin ym 1187, roedd y teuluoedd cyntaf i ymgartrefu yn Tulkarm yn dod o Zaydan, sef llwythCwrdaidd.[4] Anfonwyd grŵp milwrol, y Zaydan i ardal Wadi al-Sha'ir, sy'n cynnwys Tulkarm, gan Saladin i gryfhau'r amddiffyniad yng ngorllewin Palestina a ddaliwyd gan Fwslimiaid rhag y Croesgadwyr a oedd yn dominyddu'r ardal arfordirol.[4] Byddai'r Zaydan yn dod i ddominyddu Tulkarm yn wleidyddol a'r cyffiniau tan ddechrau'r 17g.
Tua 1230, yn ystod y cyfnod Ayyubid hwyr, mewnfudodd grŵp oArabiaid o dde Palesteina i Tulkarm.[4] Yn wreiddiol roeddent wedi mudo i Balesteina o Arabia genedlaethau lawer cyn hynny ac wedi dod yn ffermwyr a phorwyr lled-grwydrol.[4] Ymhlith y teuluoedd Arabaidd roedd y llwyth Fuqaha, a ystyriwyd ynashraf (a oedd yn gysylltiedig â'r proffwydIslamaiddMuhammad) ac a wasanaethodd fel 'ulama (ysgolheigion crefyddol) y pentref.[4]
Yn ystod yr Ayyubid, ac yn ddiweddarach yn oes Mamluk (1260-1517), gwnaed mwyafrif tiroedd Tulkarm yn rhan o'rwaqf ("ymddiriedaeth grefyddol") i gefnogi'r al-Farisiyya Madrasa, ysgol grefyddolIslamaiddyn Jerwsalem, i'r gogledd o'rMosg al-Aqsa. Cadarnhawyd dwy ran o dair o diroedd fferm y pentref fel rhan o'r ymddiriedolaeth hon ym 1354 gan ddirprwy-lywodraethwr Damascus, Faris al-Din al-Baki. Yn ystod rheol Mamluk cyrhaeddodd ton arall o fewnfudwyr Arabaidd Tulkarm oOgledd Affrica aNablus gerllaw. Roeddent yn ymwneud i raddau helaeth agamaethyddiaeth ahwsmonaeth anifeiliaid, gan gyflenwi lledr i fasnachwyr yn y pentrefi arfordirol, a gymerwyd oddi wrth y Croesgadwyr yn ail hanner y 13g.[4]
Ymgorfforwyd Tulkarm ynyr Ymerodraeth Otomanaidd ym 1517. Wedi hynny, trosglwyddodd SwltanSuleiman the Magnificent (r. 1520-66)waqf Tulkarm i'r Madrasa al-Jawhariyya, a leolir yn yr Ardal Fwslimaidd, i'r gogledd-orllewin oFosg al-Aqsa. O dan y trefniant hwn, talodd trigolion Tulkarm draean o’u cynhaeaf fel treth tuag at ywaqf, o’r enwqasm.
Ar adegailbennu waqf, amcangyfrifwyd bod poblogaeth y pentref yn 522 (95 o aelwydydd) ac roedd yqasm yn cynnwys wyth carat o wenith a thair carat o haidd. Roedd teuluoedd elitaidd y dref yn gweinyddu'r ymddiriedolaeth, a oedd yn eu galluogi i gyrraedd statws cymdeithasol ac economaidd uwch. Cynyddodd y boblogaeth trwy gydbriodi gyda theuluoedd a oedd yn ffoi rhagymrysonau treisgar rhwng gwahanol o lwythi'r Jabal Nablus. Erbyn 1548, roedd y boblogaeth wedi tyfu i 189 o aelwydydd neu oddeutu 1,040 o bobl.[4]
Dynododd gweinyddiaeth Orfodol Prydain (1920-1947) ymMhalestina Tulkarm fel canolbwynt Rhanbarth Tulkarm.[5] Chwaraeodd y dref a'i chyffiniau ran fawr fel hafan ac ardal ar gyfer gweithgaredd gwrthryfelwyr Arabaidd Palesteinaidd yn ystodgwrthryfel Arabaidd 1936-1939 yn erbyn rheolaethPrydain ym Mhalestina. Roedd Rheolwr Cyffredinol y GwrthryfelAbd al-Rahim al-Hajj Muhammad yn hanu o Dhinnaba, sydd heddiw'n rhan o fwrdeistref Tulkarm, ac arweiniodd lawer o gyrchoedd milwrol yng nghyffiniau'r dref.[6]
Yn ystadegau 1945 roedd poblogaeth Tulkarm yn cynnwys 8,090; yr oedd 7,790 ohonynt yn Fwslimiaid, 280 yn Gristnogion ac 20 yn "arall",[7] gydag arwynebedd tir o 1,672 dun (trefol) a 32,610 o duniau (gwledig), yn ôl arolwg swyddogol o dir a phoblogaeth.[8] O hyn, dynodwyd 2,399 o domenni ar gyfer sitrws a bananas, 276 o blanhigfeydd a thir dyfrhau, 28,256 ar gyfergrawnfwydydd,[9] tra bod 1,492 o dunams yn ardaloedd byw.[10]
Ers yRhyfel Chwe Diwrnod ym 1967 mae Tulkarm wedi bod danfeddiant Israel.[5] Roedd llywodraeth filwrol yn llywodraethu Tulkarm nes iddo gael ei drosglwyddo ym 1982 i Weinyddiaeth Sifil Israel.
Yn ystod misoedd cynnar yrIntifada Cyntaf, 16 Mai 1989, bu farw Muhammad As'ad Fokhah, 50 oed, o Shuweikat, yng Ngharchar Megiddo ar ôlstreic newyn tridiau.Adroddodd Yitzhak Rabin wrth Aelod o Knesset fod Fokhah wedi marw odrawiad ar y galon a achoswyd ganddadhydradiad a bod yrymchwiliad milwrol wedi canfod bod staff y carchar wedi gweithredu yn unol â'u gorchmynion.[11]
Yn sgilCytundebau Oslo 1993 rhwng Israel aSefydliad Rhyddhid Palestina (PLO), trosglwyddwyd rheolaeth Tulkarm iAwdurdod Cenedlaethol Palestina (PNA) ar 10 Rhagfyr 1995, gan ddod y drydedd ddinas Balesteinaidd lle tynnodd lluoedd Israel yn ôl ohoni.[5] Yn ystod blynyddoedd cynnar yrAil Intifada, ailfeddiannodd Israel Tulkarm dros dro. Daeth gweinyddiaeth filwrol Israel dros Tulkarm i ben yn 2005, pan drosglwyddwyd rheolaeth ar y ddinas yn ôl i'r PNA.[12] Ar ôl cymryd rheolaeth o'r ddinas, sefydlodd y PNA gyfyngiadau arfau newydd gan gyfyngu milwriaethwyr i un arf cofrestredig na chaniateir ei lwytho na'i gario'n gyhoeddus.[13]
Mae'r ddinas wedi'i lleoli ar ymyl orllewinol gogledd yLan Orllewinol, tua 15 cilometr (9.3 mi) i'r gorllewin oNablus ac 15 cilometr i'r dwyrain o ddinas arfordirol Israel Netanya. Mae'n ffinio âllinell cadoediad 1948, gydag Ardaloedd Canolog a Haifa Israel i'r gorllewin, a Rhanbarthau Palesteinaidd Qalqilya a Ramallah ac al-Bireh i'r de.
Mae ei leoliad canolog rhwng gwastadedd a mynydd wedi ei wneud yn arwyddocaol yn fasnachol ac yn strategol ac wedi cael effaith fawr ar ei dwf. Yn y gorffennol, roedd Tulkarm yn orsaf i garafánau ac yn ganolfan fasnachu ar gyfer cynhyrchion o bentrefi a ffermydd cyfagos y ddinas, yn ogystal â phwynt y croesodd byddinoedd ohono i'rAifft a'rLefant (al-Sham).
| Blwyddyn | Math | Poblogaeth |
|---|---|---|
| 1548 | Cyfrifiad | 1,040[4] |
| 1596 | Cyfrifiad | 968[4] |
| 1860au | Amcangyfrif | 1,000[14] |
| 1922 | Cyfrifiad | 3,350[15] |
| 1931 | Cyfrifiad | 4,540[16] |
| 1945 | Cyfrifiad | 8,090[7][8] |
| 1961 | Cyfrifiad | 11,401[17] |
| 1967 | Cyfrifiad | 20,002[18] |
| 1997 | Cyfrifiad | 39,805 (gyda Gwersyll) |
| 2007 | Cyfrifiad | 61,941[1] |
Mae hinsawdd Tulkarm yn debyg i hinsawddMôr y Canoldir ac ynis-drofannol fel yr ardal o'i gwmpas, gyda glawiad yn gyfyngedig i'r gaeaf. Mae'r tymheredd cyfartalog yn y gaeaf yn amrywio 8 i 16 gradd C, tra bod y tymheredd cyfartalog yn yr haf yn amrywio o 17 i 30 C.
Mae Tulkarm yn cael ei adnabod gan yr effaith gymedroli y mae awel y môr yn ei chael ar ei hinsawdd oherwydd ei leoliad yn y mynyddoedd. Nid yw'r tymheredd cyfartalog yn uwch na 27 C (81 F) yn Awst, tra nad yw tymheredd cyfartalog Chwefror yn disgyn yn is na 13.5 °C (56 °F).
Mae'r lleithder yn gymedrol yn yr haf, tua 40-70%, er ei fod yn codi yn y gaeaf i rhwng 70-85%. Mae Tulkarm yn derbyn mwy na 550 mm o law bob blwyddyn, sy'n wasgaredig ac yn ysbeidiol, ac sy'n nodweddiadol o FasnMôr y Canoldir.
Cyn Rhyfel 1948, roedd gan Tulkarm sector o bwys, gyda grawn, olewydd a ffrwythau, yn enwedig melons dŵr, yn brif gnydau a oedd yn cael eu tyfu yn nhiroedd y dref.[5]
SefydlwydPrifysgol Dechnegol Palestina - Kadoorie, sef yr unig brifysgol lywodraethol ym Mhalesteina, fel coleg amaethyddol yn Tulkarem yn ystod yMandad Prydeinig trwy waddol gan y dyngarwr Iddewig a anwyd yn IracJS Kadoorie ym 1930 fel coleg, ac yna daeth yn brifysgol yn 2007. Mae sefydliadau dysgu uwch eraill yn cynnwysPrifysgol Agored Al-Quds a dau gampws ymMhrifysgol Genedlaethol An-Najah.
Mae saith ysgol uwchradd yn Tulkarm, tair ar gyfer merched (al-Adawiah,[19] Jamal Abd al-Nasser,[19] ac Al-Khawaja) a thair ar gyfer bechgyn (al-Fadilia,[20] Ihsan Samara, ac Adnan Sefareni) ac ysgol alwedigaethol ar gyfer y ddau ryw.
Ar 24 Medi 2016 enwodd y PA ysgol yn Tulkarem ar ôlSalah Khalaf. Dywedodd llywodraethwr Tulkarem, Issam Abu Bakr, fod yr ysgol wedi’i henwi ar ôl “merthyr Salah Khalaf er mwyn coffáu cof yr ymladdwr cenedlaethol gwych hwn”.[21][22]
Gwisgoedd traddodiadol plaen oedd gan menywod Tulkarm, lliw tywyll gyda brodwaith neu hebddo, gan fod y mwyafrif o ferched gwledig yn dod o ogledd Palesteina.[23] Heddiw, brodwaith yw prif ffynhonnell incwm menywod y ddinas.[24] Y mwyaf poblogaidd yw mapiau o Balesteina hanesyddol. Mae'r pryd o fwyd Palesteinaiddmusakhan yn boblogaidd yn y ddinas. Rhanna Tulkarm lawer o'i nodweddion diwylliannol âHaifa,Jenin,Nablus,Qalqilia aJaffa cyfagos.[24] Ceir parc hamdden yn Tulkarm o'r enwMega Land sy'n denu degau o filoedd o ymwelwyr ar wyliau Mwslimaidd.
Mae gan Tulkarm 2 dîm pêl-droed lled-broffesiynol; Thaqafi Tulkarm a Markez Shabab Tulkarm. Mae'r ddau yn Adran Un Cynghrair Palesteina.
