| Mae'r erthygl hon yn rhan o'r gyfres: |
 |
Cymru o fewny DU Cymru o fewnyr UE Gweithgarwch gwleidyddol |
I bwrpas llywodraeth leol, ers 1 Ebrill 1996 rhennirCymru yn 22 oawdurdodau unedol a elwir yn "brif ardaloedd". O fewn yr haen uchaf hwn, ceir sawl math osir sefː sir, bwrdeistrefi sirol adinasoedd (gyda statws sirol).[1] Yn aml gelwir nhw o dan un enw - sir, er bod hyn yn dechnegol anghywir. Cynrychiolir yr awdurdodau lleol sy'n gweinyddu'r siroedd hyn ganGymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Mae cynghorau etholedig yr awdurdodau hyn yn gyfrifol am ddarparu gwasanaethau o fewn euprif ardaloedd: addysg, gwaith cymdeithasol, cadwraeth yr amgylchedd a thraffyrdd.
O dan yr haen hwn ceircynghorau cymuned; dirprwyir rhai cyfrifoldebau iddynt hwy, er enghraifft torri gwair, cynnal a chadw parciau lleol.
Fe benodirArglwydd Raglaw ganFrenhines y DU, i'w chynrychioli yn yr wythSir cadwedig sef yr ardaloedd cyfredol a ddefnyddir yng Nghymru at ddibenion seremonïol Rhaglawiaeth a Siryfiaeth.
Yn Ebrill 2013 cyhoeddwyd fod Llywodraeth Cymru am gynnalAd-drefnu Llywodraeth Leol yng Nghymru gyda'r bwriad o dorri'r nifer o siroedd o 22 i tua 12.
Saithdinas sydd yng Nghymru: yn ogystal â'r tri awdurdod unedol sydd âstatws dinas, mae gangymunedauBangor,Llanelwy aThyddewi statws dinas a gadarnheir ganfreintlythyrau.
Yn hanesyddol roeddLlanelwy yn ddinas, gan iddi fod ynganolfan esgobaeth, a chyfeirir ati fel dinas ynEncyclopædia Britannica 1911. Er hyn nid oedd statws dinas swyddogol gan Lanelwy. Pan roddwyd statws dinas i Dyddewi ym 1994 fe ymgeisiodd Cyngor Cymuned Llanelwy am yr un statws, trwy ddeiseb. Gwrthodwyd y ddeiseb gan nad oedd unrhyw dystiolaeth o siarter neu freintlythyrau yn cael eu rhoi i'r dref yn y gorffennol, fel yn achos Tyddewi. Aflwyddiannus oedd ceisiadau am statws dinas mewn cystadlaethau yn 2000 a 2002.[2]
Ar 14 Mawrth 2012, fodd bynnag, croesawodd Ysgrifennydd Gwladol Cymru,Cheryl Gillan, gyhoeddiad Llywodraeth y DU y byddai Llanelwy yn ennill statws dinas. Ymgeisiodd sawl tref, a dewiswyd Llanelwy "i gydnabod ei chyfoeth o hanes, ei chyfraniad diwylliannol a’i statws metropolitan fel canolbwynt ar gyfer technoleg, masnach a busnes."[3]
Enillodd Wrecsam gystadleuaeth i gael statws dinas yn 2022. Roedd hyn yn rhan o ddathliadau Jiwbilî Platinwm y Frenhines a gwobrwyd 8 tref ar draws y DU. Cafodd Wrecsam ei wneud yn ddinas yn swyddogol ar 1 Medi 2022.[4]
 |
Cymuned yw'r uned leiaf o lywodraeth leol yng Nghymru.
Pan adrefnwyd llywodraeth leol yng Nghymru yn 1974 diddymwyd yr hen siroedd gweinyddol a chreuwyd wythsir newydd yn eu lle. O'r siroedd hyn, maePowys aGwynedd yn dal i fodoli ond gyda newidiadau i'w ffiniau, yn enwedig yn achos Gwynedd a cholloddYnys Môn ac a welodd yr ardaloedd gogledd-ddwyreiniol yn mynd yn rhan oFwrdeistref Sirol Conwy. Mae siroedd 1974-1996 yn cael eu disgrifio'n swyddogol fel siroedd cadwedig ar gyfer rhai pwrpasau seremonïol ond heb unrhyw ran mewn llywodraeth leol.
Dyma'r siroedd:
Erbyn 1066 roedd Lloegr gyfan wedi cael ei rhannu'nsiroedd, ond nid oedd gan Gymru siroedd tan y 13g. Aberteifi a Chaerfyrddin a sefydlwyd yn gyntaf a hynny yn y 1240au. Ym 1284 rhannwyd "Tywysogaeth Gwynedd" yn dair sir: Môn, Caernarfon a Meirionnydd. Gellir edrych ar y drefn newydd hon felly fel trefn Seisnig a fwriwyd ar Gymru wedi syrthio'ryn ystod blynyddoedd olaf y TywysogLlywelyn II. Cyn diwedd y ganrif roedd y Fflint hithau wedi'i chlensio'n sir a olygai fod bron i hanner tiriogaeth Cymru o dan reolaeth coron Lloegr.Y Mers oedd yn weddill, a chafwyd gwared a nhw trwy ddefnyddio yDdeddf Uno1536 gan greu Sir Benfro, Sir Drefaldwyn, Sir Ddinbych, Sir Faesyfed, Sir Forgannwg, Sir Frycheiniog a Sir Fynwy. Dyna gyfanswm o 13 sir. Y mwyaf oedd Sir Gaerfyrddin (246,168ha) a Sir y Fflint (65,975ha). Cawsant eu mapio ganJohn Speed ac eraill ac fe'u derbyniwyd yn frwd gan y Boneddigion.
Yn 1974 diddymwyd yr 13 sir. Yn eu lle sefydlwyd y siroedd cadwedig uchod.
O fewnEurostats yrEnwau Unedau Tiriogaethol at Ddibenion Ystadegaeth(Nomenclature of Territorial Units for Statistics, NUTS), ystyrir Cymru yn rhanbarth lefel-1, gyda'r côd "UKL", ac a isrennir fel a ganlyn:
| NUTS 1 | Côd | NUTS 2 | Côd | NUTS 3 | Côd |
|---|---|---|---|---|---|
| Cymru | UKL | Gorllewin Cymru aChymoedd De Cymru | UKL1 | Ynys Môn | UKL11 |
 | Gwynedd | UKL12 | |||
| Conwy aSir Ddinbych | UKL13 | ||||
| De-orllewin Cymru (Ceredigion,Sir Gaerfyrddin,Sir Benfro) | UKL14 | ||||
| Cymoedd Canol (Merthyr Tudful,Rhondda Cynon Taf) | UKL15 | ||||
| Cymoedd Gwent (Blaenau Gwent,Caerffili,Torfaen) | UKL16 | ||||
| Pen-y-bont ar Ogwr aCastell-nedd Port Talbot | UKL17 | ||||
| Abertawe | UKL18 | ||||
| Dwyrain Cymru | UKL2 | Sir Fynwy aChasnewydd | UKL21 | ||
| Caerdydd aBro Morgannwg | UKL22 | ||||
| Sir y Fflint aWrecsam | UKL23 | ||||
| Powys | UKL24 | ||||
Ceir pedwarheddlu yng Nghymru:
 |
Ceir trigwasanaeth tân ac achub yng Nghymru:
 |
| |||||||||||||
