Gynt yn Weriniaeth Sofietaidd Ffederal Sosialaidd Rwsia (GSFfSR), gweriniaeth o'r Undeb Gweriniaethau Sofietaidd Sosialaidd (UGSS), daeth Rwsia yn Ffederasiwn Rwsia yn sgildiddymiad yr Undeb Sofietaidd ynRhagfyr1991. Ar ôl y cyfnod Sofietaidd, trosglwyddwyd arwynebedd, poblogaeth a chynhyrchiaddiwydiannol a oedd wedi'u lleoli yn Rwsia i Ffederasiwn Rwsia.
Ar ôl ymddatodiad yr Undeb Sofietaidd, daeth Ffederasiwn Rwsia newydd annibynnol ynbŵer mawr, ac ystyrir hefyd bod y wlad yn archbŵer ynni. Ystyrir bod Rwsia yn wladwriaeth olynydd i'r Undeb Sofietaidd mewn materion diplomyddol. Aelod parhaol oGyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig yw hi. Mae hefyd yn un o'r pum gwladwriaeth sydd agarfau niwclear wedi'u cydnabod, ac mae'n meddu ar y stoc fwyaf o arfau eangddinistr yn y byd. Cenedl arweiniol oGymanwlad y Gwladwriaethau Annibynnol yw Rwsia, ac mae'n aelod o'rG8 yn ogystal â chyrff rhyngwladol eraill.
Mae'r enwRwsia 'n deillio o Rus', talaith ganoloesol sydd wedi'i phoblogi'n bennaf gan Slafiaid y Dwyrain.[1] Fodd bynnag, daeth yr enw'n fwy amlwg mewn hanes diweddarach, a chafodd y wlad ei galw'n nodweddiadol gan ei thrigolion yn "Русская земля" (Russkaya zemlya), y gellir ei chyfieithu fel "tir Rwsia".[2] Er mwyn gwahaniaethu rhwng y wladwriaeth hon a gwladwriaethau eraill sy'n deillio ohoni, fe'i dynodir felRws Kiefaidd gan hanes fodern. Mae'r enwRus' ei hun yn dod o'rcanol oesoedd cynnar am y bobl o'r un enw, Rus', grŵp o fasnachwyr Norwyaidd a rhyfelwyr a sefydlodd yma o bob rhan o'rMôr Baltig a sefydlwyd gwladwriaeth wedi'i chanoli arVeliky Novgorod a ddaeth yn ddiweddarach yn Kievan Rus'.[3]
Fersiwn Ladin Ganoloesol o'r enw Rus' oedd Ruthenia a ddefnyddiwyd fel un o sawl dynodiad ar gyferrhanbarthau Uniongred Dwyrain Slafaidd a Dwyrain, ac yn aml fel dynodiad ar gyfer tiroedd Rus'.[4][5]
Cafwyd hyd i un o'r esgyrn dynol modern cyntaf dros 40,000 oed yn Ne Rwsia, ym mhentrefi Kostyonki a Borshchyovo ar lannauAfon Don.[6][7]
Mae damcaniaeth Kurgan yn gosod de Rwsia fel urheimat (neu mamwlad ieithyddol) y Proto-Indo-Ewropeaidd.[8]
Datblygodd bugeiliaeth nomadig yn y paith Pontic-Caspia gan ddechrau yn yChalcolithig.[9] Darganfuwyd gweddillion gwareiddiad y paith mewn lleoedd fel Ipatovo,[9] Sintashta,[10] Arkaim,[11] a Pazyryk,[12] sy'n dwyn yr olion cynharaf hysbys o geffylau rhyfe.[10] Mewn hynafiaeth glasurol, gelwid y Steppe Pontic-Caspian ynSgythia.[13]
Ar ddiwedd yr8g CC, daeth masnachwyrGwlad Groeg Hynafol â gwareiddiad clasurol i'r fasnachu yn Tanais a Phanagoria.[14]
Yn y3edd i'r4g OC, roedd teyrnasGothiaid Oium yn bodoli yn Ne Rwsia, a gafodd ei goresgyn yn ddiweddarach gan yrHyniaid.[1] Rhwng y 3edd a'r6g, cafoddTeyrnas Bosporan, a oedd yn diriogaeth Hellenistig[15] hefyd ei oresgyn dan arweiniad llwythau rhyfelgar fel yr Hyniaid a'r Ewras Ewrasiaidd.[16] Roedd yKhazars, a oedd odarddiad Tyrcig, yn rheoli'rpaith basn Volga isaf rhwng y Caspian a'r Moroedd Du tan y10g.[17]
HynafiaidRwsiaid modern yw'rllwythau Slafaidd, y cred rhai ysgolheigion iddynt darddu'n wreiddiol o ardaloedd coediog Corsydd Pinsk, un o'rgwlyptiroedd mwyaf yn Ewrop.[18] Yn raddol, setlodd y Slafiaid Dwryreiniol yng ngorllewin Rwsia mewn dwy don: un a symudodd oKiev tuag at Suzdal a Murom heddiw ac un arall o Polotsk tuag atNovgorod a Rostov.[17] O'r7g ymlaen, y Slafiaid Dwyreiniol hyn oedd mwyafrif y boblogaeth yng ngorllewin Rwsia,[17] gan gymhathu'r bobloeddFfinneg frodorol yn araf ond yn heddychlon, gan gynnwys y Merya,[19] y Muromiaid,[20] a'r Meshchera.[21]
Roedd sefydlu taleithiau Slafaidd cyntaf y Dwyrain yn y9g yn cyd-daro â dyfodiad yVarangiaid, sef yLlychlynwyr a fentrodd ar hyd y dyfrffyrdd yn ymestyn o'r Baltig dwyreiniol i'r Moroedd Du a Caspia.[22] Yn ôlBrut Cynradd Rwsieg, etholwyd Varangiad o blith pobl y Rus, dyn o’r enw Rurik, yn rheolwr arNovgorod yn 862.[1] Yn 882, mentrodd ei olynydd Oleg i'r de a goresgynKiev,[23] a oedd wedi talu teyrnged i'rKhazars cyn hynny.[17] Yn dilyn hynny darostyngodd mab Rurik, Igor amab Igor, Sviatoslav, holl lwythau lleol Slafaidd y Dwyrain i reol Kievan, dinistrio'rKhazar Khaganate,[24] a lansio sawl alldaith filwrol i Byzantium aPersia.[25][26]
Yn y10fed i'r11g, daeth Kievan Rus' yn un o'r taleithiau mwyaf, a mwyaf llewyrchus, yn Ewrop.[27] Mae teyrnasiadau Vladimir Fawr (980–1015) a'i fab Yaroslav the Wise (1019–1054) yn ffurfioOes Aur Kiev, a'r adeg hon y daethCristnogaeth Uniongred oByzantium, a chreu'r cod cyfreithiol ysgrifenedig Slafaidd Dwyrain cyntaf, sef yRusskaya Pravda.[1]
Yn yr 11eg a'r12g, ymfudodd llawer iawn o lwythau Tyrcig crwydrol, fel y Kipchaks a'r Pechenegs, gan ddod a phoblogaethau Slafaidd y Dwyrain i ranbarthau mwy diogel, coediog y gogledd, yn enwedig i'r ardal a elwir yn Zalesye.[28]
Y wladwriaeth fwyaf pwerus i godi ar ôl dinistrio Kievan Rus' oeddDugiaeth Fawr Moscow, a oedd yn rhan o Vladimir-Suzdal i ddechrau.[29] Tra'n dal i fod o dan barth yMongol -Tatars a chyda'u hymoddefiad, dechreuodd Moscow haeru ei dylanwad yn y Central Rus' ar ddechrau'r 14g, gan ddod yn rym blaenllaw yn y broses o ailuno ac ehangu tiroedd Rus' Rwsia.[30] Llewyrchodd Gweriniaeth Novgorod, fel y brif ganolfan masnach ffwr a phorthladd mwyaf dwyreiniol yGynghrair Hanseatig.[31]
Roedd yr adeg hon yn parhau i fod yn anodd, gyda chyrchoedd Mongol-Tatar yn aml.Dioddefodd amaethyddiaeth o ddechrau'rOes Iâ Fach. Fel yng ngweddill Ewrop, roedd plaoedd o afiechyd yn digwydd yn aml rhwng 1350 a 1490.[32] Fodd bynnag, oherwydd dwysedd y boblogaeth is a hylendid gwell - baddonau stêm gwlyb - nid oedd y gyfradd marwolaeth o bla mor ddifrifol ag yng Ngorllewin Ewrop,[33] ac adferwyd niferoedd y boblogaeth erbyn 1500.[32]
Dan arweiniad y TywysogDmitry Donskoy o Moscow a gynorthwywyd ganEglwys Uniongred Rwsia, trechodd byddin unedig tywysogaethau Rwsia y Mongol-Tatars ymMrwydr Kulikovo ym 1380.[34] Yn raddol, amsugnodd Moscow y tywysogaethau cyfagos, gan gynnwys gelynion fel Tver a Novgorod.[29]
O'r diwedd, tafloddIvan III ("Ifan Fawr") reolaeth yr Golden Horde a chyfnerthu'r cyfan o Ganolbarth a Gogledd Rus' o dan arglwyddiaeth Moscow, a hwn oedd y rheolwr Rwsiaidd cyntaf i gipio'r teitl "Uwch Ddug y Rus' Cyfan".[29] Ar ôlcwymp Caergystennin ym 1453, hawliodd Moscow olyniaeth i etifeddiaethYmerodraeth Rufeinig y Dwyrain.[29] Priododd Ifan III â Sophia Palaiologina, nith yrYmerawdwr Bysantaiddolaf Constantine XI, ac impiwyd yr eryr pen dwbl Bysantaidd yn arfbais ei hun, ac yn y pen draw yn arfbais Rwsia.[35]
Wrth ddatblygu syniadau Trydydd Rhufain, coronwyd y Dug MawrIvan IV (neu "Ifan yr Ofnadwy" (RwsiegИва́н Гро́зный /Ivan Grozny)) yn swyddogol yn <i>Tsar</i> cyntaf Rwsia ym 1547. Creodd ddeddfau newydd o gyfreithiau (Sudebnik o 1550), a sefydlwyd corff cynrychioliadol ffiwdal Rwsia am y tro cyntaf (Zemsky Sobor), llwyddodd i reoli dylanwad y clerigwyr, a chyflwynodd elfen o hunanreoli lleol mewn ardaloedd gwledig.[36]
Yn ystod ei deyrnasiad hir, bron idd Ifan yr Ofnadwy ddyblu tiriogaeth Rwsia a oedd eisoes yn fawr trwy atodi'r tri khanate Tatar (rhannau o'r Golden Horde sydd wedi'u chwalu): Kazan ac Astrakhan ar hyd yVolga, a'r Khanate Siberia yn ne-orllewin Siberia.[36] Felly, erbyn diwedd yr16g, ehangodd Rwsia i'r dwyrain o'rMynyddoedd Ural, felly i'r dwyrain o Ewrop, ac i Asia, gan gael ei thrawsnewid ynwladwriaeth draws-gyfandirol.[37]
Mae Rwsia ynwlad draws-gyfandirol sy'n ymestyn yn helaeth drosEwrop acAsia. Cymdogion ffin Rwsia yw Norwy, y Ffindir, Estonia, Latfia, Lithwania, Gwlad Pwyl, Belarus, yr Wcrain, Georgia, Azerbaijan, Kazakhstan, China, Mongolia a Gogledd Corea. Mae'n rhychwantu cornel fwyaf gogleddolEwrasia, ac mae ganddi arfordir pedwerydd hiraf o 37,653 km (23,396 mill).[38] Mae Rwsia'n gorwedd rhwng lledredau 41° ac 82° Gog, a hydoedd 19° Dwy a 169° Gor, ac mae'n fwy na thri chyfandir:Oceania, Ewrop, acAntarctica,[39] ac mae iddi yr un arwynebedd â phlanedPlwton.[40]
MaeOblast Kaliningrad, sef y rhan fwyaf gorllewinol o Rwsia ar hyd Môr y Baltig, tua 9,000 km i ffwrdd o'i rhan fwyaf dwyreiniol, sef Ynys Fawr Diomede yngNghulfor Bering.[41] Mae gan Rwsia naw prif gadwyn o fynyddoedd, ac maen nhw i'w cael ar hyd y rhanbarthau deheuol, sy'n rhannu cyfran sylweddol ofynyddoedd y Cawcasws (sy'n cynnwysElbrus, sydd yn 5,642 km, y copa uchaf yn Rwsia ac Ewrop);[42]MynyddoeddAltai a Sayan ynSiberia; ac ym Mynyddoedd Dwyrain Siberia aPhenrhyn Kamchatka yn Nwyrain Pell Rwsia (yn cynnwys Klyuchevskaya Sopka, sy'n 4,750 km, ac sydd y llosgfynydd gweithredol uchaf yn Ewrasia).[43][44] Mae'rMynyddoedd yr Wral, sy'n rhedeg o'r gogledd i'r de trwy orllewin y wlad, yn llawn adnoddau mwynau, ac yn ffurfio'r ffin draddodiadol rhwng Ewrop ac Asia.[45]
Mae Rwsia yn ffinio â thair cefnfor,, a dros 13 o foroedd ymylol.[41] Ymhlith ei hynysoedd ac ynysforoedd Rwsia maeNovaya Zemlya, Franz Josef Land,Severnaya Zemlya, Ynysoedd Newydd Siberia,Ynys Wrangel, Ynysoedd Kuril, aSakhalin.[46][47] Dim ond 3.8 km yw Ynysoedd Diomede[48] i ffwrdd oHokkaido, Japan.
Mae gan Rwsia, dros 100,000 o afonydd, ac mae ei llynnoedd yn cynnwys oddeutu chwarter dŵr croyw'r byd.[44]Llyn Baikal, y mwyaf a'r amlycaf ymhlith cyrff dŵr croyw Rwsia, yw llyn dŵr croyw dyfnaf, puraf a hynaf y byd, ac sy'n cynnwys dros un rhan o bump o ddŵr croyw'r byd.[49]Mae Ladoga acOnega yng ngogledd-orllewin Rwsia yn ddau o'rllynnoedd mwyaf yn Ewrop. YVolga, a ystyrir yn aml fel afon genedlaethol Rwsia oherwydd ei phwysigrwydd hanesyddol, yw'r afon hiraf yn Ewrop.[50] Mae afonydd SiberiaOb,Yenisey,Lena acAmur ymhlithafonydd hiraf y byd.[50]
Mae maint Rwsia a phellter llawer o ardaloedd o'r môr yn arwain at oruchafiaeth yr hinsawdd gyfandirol llaith, sy'n gyffredin ym mhob rhan o'r wlad heblaw am y twndra a'r de-orllewin eithafol. Mae mynyddoedd y de a'r dwyrain yn rhwystro llif o aer cynnes ogefnforoedd India a'r Môr Tawel, tra bod gwastadedd y gorllewin a'r gogledd yn gwneud y wlad yn agored i ddylanwadau Arctig ac Iwerydd. Mae gan y rhan fwyaf o Ogledd-orllewin Rwsia a Siberia hinsawdd danforol (subarctic climate), gyda gaeafau difrifol iawn yn rhanbarthau mewnol Gogledd-ddwyrain Siberia (Sakha yn bennaf, lle mae Pegwn Oer y Gogledd wedi'i leoli gyda'r tymheredd isel −71.2 °C (−96.2 °F)),[46] a gaeafau mwy cymedrol mewn mannau eraill. Mae gan ddarn helaeth o dir Rwsia ar hyd Cefnfor yr Arctig ac ynysoedd Arctig Rwsia hinsawdd begynol.
Mae gan y rhan arfordirolKrasnodar Krai ar y Môr Du, yn fwyaf arbennigSochi, a rhai stribedi arfordirol a mewnol yngNgogledd y Cawcasws hinsawdd is-drofannol llaith gyda gaeafau mwyn a gwlyb. Mewn sawl rhanbarth yn Nwyrain Siberia a Dwyrain Pell Rwsia, mae'r gaeaf yn sych o'i gymharu â'r haf; tra bod rhannau eraill o'r wlad yn cael gwlybaniaeth fwy cyfartal ar draws tymhorau.
Maedyodiad gaeaf yn y rhan fwyaf o'r wlad fel arfer yn cwympo feleira. Mae gan rannau mwyaf gorllewinol Oblast Kaliningrad ar y Vistula, a rhai rhannau yn ne Krasnodar Krai a Gogledd y Cawcasws hinsawdd gefnforol. Mae'r rhanbarth ar hyd arfordir Volga Isaf a Môr Caspia, yn ogystal â rhai rhannau mwyaf deheuol Siberia,hinsawdd lled-cras.[51]
Trwy lawer o diriogaeth Rwsia, dim ond dau dymor penodol sydd - y gaeaf a'r haf - gan fod y gwanwyn a'r hydref fel arfer yn gyfnodau byr o newid rhwng tymereddau hynod isel ac uchel iawn. Y mis oeraf yw mis Ionawr (Chwefror ar yr arfordir); y cynhesaf yw mis Gorffennaf fel rheol. Mae ystodau tymheredd mawr yn nodweddiadol. Yn y gaeaf, mae'r tymheredd yn oerach o'r de i'r gogledd ac o'r gorllewin i'r dwyrain. Gall hafau fod yn eithaf poeth, hyd yn oed yn Siberia.[52]
Parc Cenedlaethol Yugyd Va yng Ngweriniaeth Komi yw'rparc cenedlaethol mwyaf yn Ewrop.[45]
Oherwydd ei faint enfawr, mae gan Rwsia ecosystemau amrywiol, gan gynnwys anialwch pegynol, twndra, twndra coedwig, taiga, coedwig gymysg a llydanddail, paith coedwig (steppe),paith, lled-anialwch ac is-drofannau. Mae tua hanner tiriogaeth Rwsia yn goediog,[42] ac mae ganddi warchodfeydd coedwig mwya'r byd,[53] a elwir yn "Ysgyfaint Ewrop"; gan ddod yn ail yn unig i goedwig law yr Amazon o ran faint ogarbon deuocsid y mae'n ei amsugno.[54]
Mae bioamrywiaeth Rwsia yn cynnwys 12,500 o rywogaethau o blanhigion fasgwlaidd, 2,200 o rywogaethau o bryoffytau, tua 3,000 o rywogaethau ogen, 7,000-9,000 o rywogaethau o algâu, ac 20,000-25,000 o rywogaethau offyngau. Mae ffawna Rwsia'n cynnwys 320 o rywogaethau ofamaliaid, dros 732 o rywogaethau oadar, 75 rhywogaeth oymlusgiaid, tua 30 rhywogaeth oamffibiaid, 343 rhywogaeth obysgod dŵr croyw, tua 1,500 o rywogaethau o bysgod dŵr hallt, 9 rhywogaeth o seicostomata, ac oddeutu 100-150,000 oinfertebratau.[55] Ceir oddeutu 1,100 o rywogaethau planhigion ac anifeiliaid prin ac mewn perygl wedi'u cynnwys yn Llyfr Data Coch Rwsia.[56]
Yn ôlCyfansoddiad Rwsia, mae'r wlad yn ffederasiwn anghymesur ac yn weriniaeth lled-arlywyddol, lle mae'r arlywydd yn bennaeth y wladwriaeth,[57] a'r prif weinidog yw pennaeth y llywodraeth. Mae Ffederasiwn Rwsia wedi'i strwythuro'n sylfaenol fel democratiaeth gynrychioliadol aml-bleidiol, gyda'r llywodraeth ffederal yn cynnwys tair cangen:[58]
Deddfwriaethol: Mae Cynulliad Ffederaldwysiambraeth Rwsia, (sy'n cynnwys Dwma'r Wladwriaeth o 450-aelod a Chyngor y Ffederasiwn 170 aelod), yn mabwysiadu cyfraith ffederal, yn cyhoeddi rhyfel, yn cymeradwyo cytundebau, ac mae ganddo bŵer y pwrs a phweruchelgyhuddo'r arlywydd.
Gweithrediaeth (Executive): Yr arlywydd yw prif-bennaeth y Lluoedd Arfog, a gall roi feto ar filiau deddfwriaethol cyn iddynt ddod yn gyfraith, ac mae'n penodi Llywodraeth Rwsia (Cabinet) a swyddogion eraill, sy'n gweinyddu ac yn gorfodi deddfau a pholisïau ffederal.
Barnwriaeth: Mae'r Llys Cyfansoddiadol, y Goruchaf Lys a llysoedd ffederal is (y mae eu barnwyr yn cael eu penodi gan Gyngor y Ffederasiwn ar argymhelliad yr arlywydd), yn dehongli deddfau ac yn gallu gwrthdroi deddfau y maent yn eu hystyried yn anghyfansoddiadol.
Etholir yr arlywydd trwy bleidlais boblogaidd am dymor o chwe blynedd (yn gymwys am ail dymor, ond nid am drydydd tymor yn olynol).[59] Mae gweinidogaethau'r llywodraeth yn cynnwys y prif weinidog a'i ddirprwyon, ei weinidogion, ac unigolion dethol eraill. Penodir pob un gan yr arlywydd ar argymhelliad y prif weinidog (tra bo penodi'r olaf yn gofyn am gydsyniad Dwma'r Wladwriaeth).
Yn ôl ycyfansoddiad, mae Ffederasiwn Rwsia'n cynnwys 85 oddeiliaid ffederal. Yn 1993, pan fabwysiadwyd y cyfansoddiad newydd, rhestrwyd 89 o ddeiliaid ffederal, ond unwyd rhai yn ddiweddarach. Mae gan y deiliaid ffederal hyn gynrychiolaeth gyfartal - dau gynrychiolydd yr un - yng Nghyngor y Ffederasiwn,[60] tŷ uchaf y Cynulliad Ffederal. Fodd bynnag, maent yn wahanol o ran hyd a lled eu hymreolaeth.[61]
Mae pob un yn ymreolaethol; yn gartref i leiafrif ethnig penodol, ac mae ganddi ei chyfansoddiad, ei hiaith a'i deddfwrfa ei hun, ond fe'i cynrychiolir gan y llywodraeth ffederal mewn materion rhyngwladol.
Mae Krais yn union yr un fath yn gyfreithiol ag oblasts. Mae'r teitl "krai" ("ffin" neu "tiriogaeth") yn hanesyddol, yn gysylltiedig â safle daearyddol (ffiniol) mewn cyfnod penodol o hanes. Nid yw'r krais cyfredol yn gysylltiedig â ffiniau.
Cyfeirir at y krai weithiau fel "dosbarth ymreolaethol", "ardal ymreolaethol", a "rhanbarth ymreolaethol", pob un â lleiafrif ethnig sylweddol neu bennaf.
Mae'rdeiliaid ffederal wedi'u grwpio'n wythdosbarth ffederal, pob un wedi'i weinyddu gan gennad a benodir gan Arlywydd Rwsia.[63] Yn wahanol i'r deiliaid ffederal, nid yw'r is-dosbarthau ffederal yn lefel is-lywodraethol ond maent yn lefel o weinyddiaeth i'r llywodraeth ffederal. Mae gan genhadon arlywyddol ardaloedd ffederal y pŵer i weithredu cyfraith ffederal ac i gydlynu cyfathrebu rhwng yr arlywydd a'r llywodraethwyr rhanbarthol.
Dynodirgwlad anghydnabyddedig neu a gydnabyddir yn rhannol ganlythrennau italig. 1 Cydnabyddir ganDwrci yn unig. 2 Gyda'r mwyafrif o'i thir ynAffrica. 3 YnNe Orllewin Asia yn gyfan gwbwl, ond ystyrir yn rhan oEwrop am resymau hanesyddol, gwleidyddol, ac/neu diwylliannol. 4 Yn rhannol neu ddim o gwbwl yn Ewrop, yn dibynnu ar ddiffiniadau'r ffiniau rhwng Ewrop ac Asia. 5 Ystyrid weithiau yn rhan oOceania. 6 Gyda lleiafrif o'i thir yn Asia. 7 Ystyrid ynysforSocotra yn rhan o Affrica. 8 Gweinyddir gan Weriniaeth Pobl Tsieina. 9 Nid yn llwyr annibynnol.
↑Kuchkin V. A. Russian land // Ancient Russia in the medieval world / Institute of General History of the Russian Academy of Sciences; Ed. E. A. Melnikova, V. Ya. Petrukhina .
↑Nazarenko, Aleksandr Vasilevich (2001). "1. Имя "Русь" в древнейшей западноевропейской языковой традиции (XI-XII века)" [The name Rus' in the old tradition of Western European language (XI-XII centuries)]. [Old Rus' on international routes: Interdisciplinary Essays on cultural, trade, and political ties in the 9th-12th centuries]|trans-title= requires|title= (help) (yn Rwseg). Languages of the Rus' culture. tt. 40, 42–45, 49–50.ISBN978-5-7859-0085-1.
↑Anthony, David W.; Ringe, Don (2015-01-01). "The Indo-European Homeland from Linguistic and Archaeological Perspectives". Annual Review of Linguistics1 (1): 199–219. doi:10.1146/annurev-linguist-030514-124812. ISSN2333-9683.
↑Jacobson, E. (1995).The Art of the Scythians: The Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World. Brill. t. 38.ISBN90-04-09856-9.
↑Tsetskhladze, G. R. (1998).The Greek Colonisation of the Black Sea Area: Historical Interpretation of Archaeology. F. Steiner. t. 48.ISBN978-3-515-07302-8.
↑Turchin, P. (2003).Historical Dynamics: Why States Rise and Fall. Princeton University Press. tt. 185–186.ISBN978-0-691-11669-3.
↑Taylor, Callum (2 April 2018)."Russia is huge, and that's about the size of it".Medium. Cyrchwyd6 Gorffennaf 2021.Russia takes up 17,098,250 square kilometres, roughly one-eighth of the world's total land mass. That's larger than the entire continent of Antarctica...
↑Clark, Stuart (28 Gorffennaf 2015)."Pluto: ten things we now know about the dwarf planet".The Guardian. Cyrchwyd20 Mehefin 2021.Pluto's diameter is larger than expected at 2,370 kilometres across. This is about two-thirds the size of Earth's moon, giving Pluto a surface area comparable to Russia.
.svg)
.svg)
