Tyfod economi Rwmania yn gyflym ar ddechrau'r 2000au, a bellach mae'n seiliedig yn bennaf arwasanaethau a hefyd yn cynhyrchu ac allforio peiriannau ac ynni trydan. Ymaelododd âNATO yn 2004 a'rUndeb Ewropeaidd yn 2007. Trigai tua 20 miliwn o bobl yn y wlad, a bron i 2 miliwn ohonynt yn y brifddinasBwcarést.[3] Rwmaniaid, un o'rcenhedloedd Lladinaidd, yw mwyafrif y boblogaeth a siaradentRwmaneg ac ynGristnogion Uniongred Dwyreiniol. Ceir lleiafrifoedd o drasHwngaraidd aRoma.
Daw enw'r wlad yn y bôn o'r gairLladinromanus, sy'n golygu "dinesydd Rhufain".[4] Defnyddid yr enw yn gyntaf, hyd y gwyddon, yn yr 16g gan ddyneiddwyr Eidalaidd a deithiodd i Dransylfania, Moldafia, a Walachia.[5][6][7][8] Sonir amȚeara Rumânească ("Tir Rwmania") yn Llythyr Neacșu o Câmpulung (1521), y ddogfen hynaf sy'n goroesi yn yr iaith Rwmaneg.[9]
Defnyddid y ddau sillafiadromân arumân hyd ddiwedd yr 17g, pan wahaniaethid y ddwy ffurf am resymau cymdeithasol-ieithyddol: "taeog" oedd ystyrrumân bellach, aromân oedd yr enw ar y bobl Rwmaneg eu hiaith.[10] Wedi diddymu'r system daeog ym 1746, gair anarferol oeddrumân a daeth y ffurfromân yn safonol. Defnyddid yr enw Rwmania i ddisgrifio mamwlad yr holl Rwmaniaid yng nghyfnod cynnar y 19g.[11]
Ymhlith y ffurfiau ar enw'r wlad mewn ieithoedd eraill Ewrop maeRumänien ynAlmaeneg,Roumanie ynFfrangeg,Rumunija ynSerbo-Croateg, Румыния (Rumyniya) ynRwseg, aRumunia ynBwyleg. Daw'r enw Cymraeg drwy'r hen ffurf SaesnegRumania neuRoumania.[12]Romania yw'r ffurf Saesneg arferol ers canol y 1970au.[13][14]
Tua 2000 CC ymsefydlodd yrIndo-Ewropeaid yn ardal Donaw-Carpathia, a chymysgant â'r brodorionneolithig gan ffurfio'rThraciaid. Tros amser datblygodd y Thraciaid yn ddau dylwyth tebyg, y Getiaid a'rDaciaid, enwau a roddid arnynt gan y Groegiaid a'r Rhufeiniaid. Trigant yn y mynyddoedd i ogledd Gwastatir y Donaw ac ym Masn Transylfania. Daeth y Getiaid i gysylltiad â'rbyd Groeg drwy wladfeydd yrÏoniaid a'rDoriaid ar arfordir gorllewinol y Môr Du yn y 7g CC.
Roedd Rwmania dan reolaeth Ymerodraeth yr Otomaniaidd o'r 15g hyd y 19g. Yn sgil twfcenedlaetholdeb ar draws Ewrop, dechreuodd y Rwmaniaid frwydro am eu hannibyniaeth yn y 1820au wrth iddynt geisio uno Moldafia, Walachia a Thransylfania. Unodd Moldafia a Walachia ym 1862 i ffurfio'r Tywysogaethau Unedig, a ail-enwyd yn Rwmania ym 1866. Trodd yn deyrnas ym 1881.
Otherwydd diffiniwyd nifer o ffiniau Romany gan afonydd naturiol, weithiau'n shifftio, ac oherwydd bu'r Delta Donaw wastad yn ehangu tuag at y môr, tua 2-5 metr llinellog y flwyddyn, mae arwynebedd Romania wedi newid dros yr ychydig o degawdau diwethaf, yn cyffredinol yn cynyddu. Cynyddwyd y rhif o tua 237,500 km² yn 1969 i 238,319 km² yn 2005.
Mae Rwmania ynweriniaeth ddemocrataidd. Mae cangen ddeddffwriaetholllywodraeth Rwmania yn cynnwys dwy siambr, ySenat (Senedd), sydd ag 137 o aelodau (2004), ac yCamera Deputaţilor (Siambr Dirprwyon), sydd â 332 o aelodau (2004). Etholir aelodau'r ddwy siambr pob pedair mlynedd.
Etholir yrArlywydd, pennaeth y cangen weithredol, hefyd gan bleidlais boblogaidd, pob pum mlynedd (nes 2004, pedair mlynedd). Mae'r arlywydd yn penodi'rPrif Weinidog, sy'n bennaeth y lywodraeth, a phenodir aelodau'r lywodraeth gan y Prif Weinidog. Mae angen i'r lywodraeth cael pleidlais seneddol o gymeradwyaeth.
Gallwch helpu Wicipedia drwyychwanegu at yr adran hon.
Yn 2022, mae Rwmania yn cael CMC o gwmpas $737 biliwn a CMC y pen o $38,721[17]. Yn ôl Banc y Byd, mae Rwmania yn gwlad incwm uchel[18]. Yn ôl Eurostat, roedd CMC y pen Rwmania yn 77% o gyfartaledd yr UE yn 2022, cynnydd o 44% mewn 2007 gan wneud Rwmania yn un o'r economïau sy'n tyfu gyflymaf.[19]
Ar ôl 1989, fe wnaeth y wlad profi degawd o ansefydlogrwydd economaidd a ddirywiad, wedi arwain yn rhannol gan sylfaen ddiwydiannol ddarfodedig a ddiffyg diwyigo strwythurol. Er hyn, o 2000 ymlaen, roedd economi Rwmania wedi trawsnewid mewn i un gyda sefydlogrwydd macro-economaidd cymharol wedi ei nodweddi gan twf uchel, diweithdra isel a chwyddiant sy'n lleihau. Yn 2006, yn ôl Swyddfa Ystadegau Rwmania, roedd twf CMC yn 7.7%, un o'r cyfraddau uchaf yn Ewrop[20]. Er hyn, roedd y Dirwasgiad Mawr yn 2008 wedi gorfodi i'r gwlad benthyg yn allanol, gan gynnwys rhaglen 'bailout' o €20 biliwn o'r IMF[21]. Yn ôl Banc y Byd, tyfodd CMC y pen mewn pŵer prynu o $13,687 yn 2007 i $28,206 yn 2018[22]. Cynyddodd cyflog net cyfartalog i €913 yn 2023[23], a cyfradd chwyddiant o -1.1% yn 2016. Roedd di-weithdra yn Rwmania yn 4.3% yn Awst 2018, sy'n isel mewn cymhariaeth efo gwledydd eraill yn yr UE[24].
Llun car Dacia Duster yn 2022
Roedd twf allbwn diwydiannol wedi cyrraedd 6.5% blwyddyn-ar-flwyddyn yn Chwefror 2013, yr uchaf yn Ewrop[25]. Y cwmnïoedd lleol mwyaf yn cynnwys gwneuthurwr ceir Dacia, Petrom, Rompetrol, Ford Romania, Electrica, Romgaz, RCS & RDS a Banca Transilvania. O 2020 ymlaen, mae yna o gwmpas 6000 o allforion y mis. Prif allforion Rwmania yw: ceir, meddalwedd, dillad a tecstiliau, peiriannau diwydiannol, offer trydannol ac electronig, cynhyrchion metalig, deunyddiau crai, offer milwrol, cynhyrchiol fferyllol, cemegion, a cynhyrchion amaethfyddol (ffrwythau, llysiau, a blodau). Mae masnach wedi'i ganoli'n bennaf o amgylch aelodau yr UE, gyda'r Almaen a'r Eidal fel ei partneriaid masnach fwyaf. Roedd balans cyfrif yn 2012 o gwmpas 4.52% o CMC.
Ar ôl cyfres o preifateiddio a diwygiadau yn y 1990au hwyr a'r 2000au, ymyrraeth llywodraethol yn economi Rwmania yn llai na gwledydd Ewropeaidd arall[26]. Yn 2005, disodlodd y llywodraeth system trethi flaengar Rwmania efo treth gwastad o 16% am incwm personol ac elw corfforaethol, ymhlith y cyfraddau isaf yn yr Undeb Ewropeaidd[27]. Mae'r economi wedi'i seilio ar wasanaethau, sy'n cyfri am 56.2% o CMC y wlad yn 2017, gyda diwydiant ac amaethfyddiaeth yn cyfri am 30% a 4.4% yn y drefn honno[28]. Amcangyfrir bod 25.8% o weithlu Rwmania yn cael eu gyflogi yn y sector amaethfyddol, un o'r uchaf yn Ewrop[29].
Rwmania wedi denu symiau cynyddol o fuddsoddiad tramor yn dilyn diwedd Comiwnyddiaeth, gyda stoc o fuddsoddiad tramor uniongyrchol (FDI) yn Rwmania yn codi i €83.8 biliwn yn Mehefin 2019. Cyfanswm stoc allanol FDI Rwmania (busnes allanol neu dramor naill ai'n buddsoddi mewn neu'n prynu stoc economi leol) oedd $745 miliwn yn Rhagfyr 2018, y gwerth isaf ymhlith 28 aelod-wladwriaethau'r UE[30]. Rhai cwmnïoedd sy'n buddsoddi yn Rwmania yn cynnwys Coca-Cola, McDonald's, Pizza Hut, Procter & Gamble, Citibank, a IBM.
Yn ôl adroddiad Banc y Byd yn 2019, mae Rwmania yn safle 52 allan o 190 yn economïau o ran rhwyddineb gwneud busnes, un lle yn uwch na Hwngari gyfagos ac un lle yn is na'r Eidal. Canmolodd yr adroddiad y broses gyson o orfodi contractau a mynediad at gredyd yn y wlad, tra'n nodi anawsterau o ran mynediad at drydan a delio â thrwyddedau adeiladu.
Llun yn dangos nodyn 200 Lei Rwmania
Ers 1867 arian cyfred swyddogol wedi bod yn y leu Romania ac yn dilyn enwadau ers 2005. Ar ôl ymuno â'r Ue yn 2007, mae Rwmania yn cynllunio i ddefnyddio'r Ewro yn 2029[31].
Yn Ionawr 2020, adroddwyd bod dyled allanol Rwmania yn US$122 biliwn yn ôl data CEIC[32].
Nid yw rhifau cyn 1948 yn cyfateb i ffiniau cyfredol y wlad.
Map o grwpiau ethnig Rwmania, yn seiliedig ar ddata o gyfrifiad 2011.
Yn ôl cyfrifiad 2011, poblogaeth Rwmania yw 20,121,641. Megis gwledydd eraill yn ei chylch, mae disgwyl i'r boblogaeth leiháu'n raddol yn y blynyddoedd i ddod o ganlyniad igyfradd ffrwythlondeb (1.2–1.4) sy'n rhy isel i gynnal nifer cenedlaethau'r dyfodol a chyfradd allfudo sy'n uwch na'r gyfradd mewnfudo. Ym mis Hydref 2011, roedd Rwmaniaid ethnig yn cyfri am 88.9% o'r boblogaeth. Y lleiafrifoedd ethnig mwyaf eu maint yw'r Hwngariaid (6.5%) a'r Roma (3.3%).[33][34] Mwyafrif yw'r Hwngariaid yn siroedd Harghite a Covasna. Ymhlith y lleiafrifoedd eraill mae'rWcreiniaid, yrAlmaenwyr, yTyrciaid, y Lipofiaid (Hen Gredinwyr o drasRwsiaidd), yrAromaniaid, yTatariaid, a'rSerbiaid.[35] Ym 1930, trigai 745,421 o Almaenwyr yn Rwmania,[36] ond dim ond rhyw 36,000 sy'n byw yno heddiw.[35] Yn 2009 roedd tua 133,000 o fewnfudwyr yn Rwmania, yn bennaf o Foldofa aTsieina.
Iaith swyddogol Rwmania yw'rRwmaneg, iaithRomáwns ddwyreiniol sy'n debyg i'rAromaneg, yMegleno-Romaneg, a'rIstro-Romaneg, ond sy'n rhannu nifer o nodweddion â'r ieithoedd gorllewinol megisEidaleg,Ffrangeg,Sbaeneg, aPhortiwgaleg. Mae 31 o lythrennau yn yr wyddor Rwmaneg. Siaredir Rwmaneg yniaith gyntaf gan 85% o'r boblogaeth. SiaredirHwngareg gan 6.2%, a'r Flach-Romani (tafodiaithRomani) gan 1.2%. Trigai 25,000 o siaradwyrAlmaeneg brodorol a 32,000 o siaradwyrTyrceg yn Rwmania, yn ogystal â 50,000 o siaradwyrWcreineg[37] sy'n byw ger y ffin â'r Wcráin ac yn fwyafrif yn yr ardaloedd hynny.[38] Yn ôl y cyfansoddiad, mae rhaid i gynghorau lleol sicrháuhawliau iaith i holl leiafrifoedd y wlad, ac os yw'r lleiafrif ethnig yn cyfri am ddros 20% o'r boblogaeth yna ceir defnyddio'r iaith leiafrifol yn y llywodraeth, y llysoedd, a'r ysgolion.[39] Y Saesneg a'r Ffrangeg yw'r prif ieithoedd tramor a addysgir yn yr ysgol.[40] Yn 2012 roedd 31% o Rwmaniaid yn medru'r Sasneg, 17% yn medru'r Ffrangeg, a 7% yn gallu siarad Eidaleg.[41]
Gwladwriaethseciwlar a heb grefydd swyddogol yw Rwmania.Cristnogion yw'r mwyafrif helaeth o'r boblogaeth. Yn 2011 roedd 81% yn perthyn iEglwys Uniongred Rwmania, 4.8% yn Brotestaniaid, 4.3% yn Babyddion, a 0.8% yn ffyddlon iEglwys Gatholig Groeg Rwmania. O weddill y boblogaeth, mae 195,569 yn perthyn i enwadau Cristnogol eraill neu'n aelodau o grefydd arall, gan gynnwys 64,337 oFwslimiaid (y mwyafrif o dras Dyrcaidd neu Dataraidd) a 3,519 oIddewon. Yn ogystal, mae 39,660 ynanffydwyr neu fel arall yn ddigrefydd.[42]
Eglwys hunanbenaethol dan Batriarch yw Eglwys Uniongred Rwmania sy'n rhan o gymundeb yr Eglwysi Uniongred Dwyreiniol. Hon yw'r Eglwys Uniongred ail fwyaf yn y byd, ac yn wahanol i'r eglwysi eraill mae ganddi ddiwylliant Lladinaidd ac yn defnyddio iaith Romáwns yn eilitwrgi.[43] Mae ganddi awdurdod canonaidd dros holl diriogaeth Rwmania a Moldofa,[44] acesgobaethau ar gyfer Rwmaniaid yn Serbia ac Hwngari yn ogystal â chymunedau ar wasgar yng Nghanolbarth a Gorllewin Ewrop, Gogledd America, ac Oceania.
Er bod hunaniaeth gymdeithasol a diwylliannol genedlaethol, mae diwylliannau'r rhanbarthau yn adlewyrchu gwahaniaethau hanesyddol. Gwelir dylanwad Awstria ac Hwngari ym mhensaernïaeth Transylfania a'rBanat: arddulliauRomanésg,Gothig, aBaróc. Cafodd ySlafiaid, yn bennaf yr Wcreiniaid a'r Rwsiaid, eu heffaith ar ardal Moldafia, a gwelir nodweddion o darddiad Tataraidd a phobloedd eraillCanolbarth Asia yng nghelfyddyd y werin. Trwy Walachia yn ne'r wlad daeth ddylanwadMôr y Canoldir: y Groegiaid a'r Rhufeiniaid, y Bysantiaid a'r Otomaniaid. Mae'r lleiafrifoedd Hwngaraidd, Roma, ac Almaenig yn cadw at draddodiadau eu hunain o ran celfyddyd, coginiaeth, a gwisg.
Y Weinyddiaeth Diwylliant sy'n gyfrifol am gefnogi bywyd a sefydliadau diwylliannol ar draws Rwmania. Bwcarést yw canolfan ddiwylliannol y wlad ac yma lleolir sawltheatr, tŷopera, y Gerddorfa Genedlaethol, Cerddorfa Ffilharmonig George Enescu, yr Amgueddfa Gelfyddyd Genedlaethol, yr Amgueddfa Hanes Genedlaethol, Amgueddfa Byd Natur Grigore Antipa, Amgueddfa'r Werin, Amgueddfa'r Pentref, y Llyfrgell Genedlaethol, Llyfrgell Ganolog Prifysgol Bwcarést, a Llyfrgell Academi Rwmania. Mae gwyliau cenedlaethol Rwmania yn cynnwysy flwyddyn newydd (1 ac 2 Ionawr), y Llun wedi'r Pasg, Gŵyl Fai (mărțișor), y Diwrnod Cenedlaethol (1 Rhagfyr, sy'n dathlu uno Transylfania â gweddill y wlad), a Dydd y Nadolig.
Rheolir nifer o arferion a thraddodiadau gan grefydd y gymuned. Mae'r Rwmaniaid ethnig yn cynnal seremonïau yn ôl yr arfer Uniongred Ddwyreiniol yn ystod Wythnos y Grog a'rPasg. Mae'r Hwngariaid ac Almaenwyr, sy'n perthyn i'rEglwys Babyddol ac eglwysiProtestannaidd, yn rhoi mwy o bwyslais ar ddathlu'rNadolig. Cedwir y wisg werin Rwmanaidd yng nghefn gwlad, ac mae gan bob sir bron ei lliw ac arddull leol. Cyfunir y grefft a'r gelfyddyd gan arferion y werin: cerfweithiau pren, gwisg addurnedig,brodwaith, carpedi, achrochenwaith. Mae Rwmania yn enwog am ei wyau Pasg addurnedig a phaentio ar wydr.
Cafwyd dylanwad sylweddol ar goginiaeth Rwmania gan draddodiadau'r Tyrciaid a'r Groegiaid. Prif fwyd y werin ers talwm ywcawl a ballu: cawl cig, llysiau anwdls, cawlbresych tew, a stiw cig moch gydagarlleg a winwns. Am damaid melys bwyteircrwst plăcintă,baclafa, neu deisen almon o'r enw saraille. Maegwin o ardal Moldafia yn boblogaidd, a cheircyrfau lleol ar draws y wlad. Diod archwaeth gryf yw palincă, sefbrandieirin sy'n ffurf ranbarthol ar wirod sy'n boblogaidd ar draws Basn Carpathia.
Offerynnau cerdd traddodiadol y wlad yw'r cobza (sy'n debyg iliwt), y tambal (dwlsimer), y flaut (ffliwt), yralpgorn, ybibgod, a'r nai (pibau Pan). Mae'rgerddoriaeth werin yn cynnwys cerddoriaeth ddawns, y doina (galarganeuon),baledi, acherddoriaeth fugeiliol. Daeth sawl arlunydd a llenor Rwmanaidd i sylw'r byd yn y 19g, gan gynnwys y beirdd Mihail Eminescu a Tudor Arghezi, y llenor a chwedleuwr Ion Creanga, yr arlunydd Nicolae Grigorescu, a'r dramodydd Ion Luca Caragiale. Ymfudodd nifer o artistiaid a deallusion Rwmanaidd o ganlyniad i'r Ail Ryfel Byd, gan gynnwys y dramodydd Eugène Ionesco, y bardd a thraethodydd Andrei Codrescu, yr athronyddEmil Cioran, y llenor a chyfarwyddwr ffilm Petru Popescu, y cerflunydd Constantin Brancusi, a'r hanesydd Mircea Eliade. Roedd yn rhaid i'r holl gelfyddydau cydymffurfio âRealaeth Sosialaidd yn ystod yr oes gomiwnyddol.
Gêm bat a phêl o'r enw oină yw mabolgamp draddodiadol Rwmania.Pêl-droed yw'r gamp fwyaf poblogaidd, a saif meysydd yn y dinasoedd mawrion a chanddynt timau yn y gynghrair genedlaethol. Bu'rtîm pêl-droed cenedlaethol yn llwyddiannus iawn ar adegau, yn enwedig yn y 1990au dan gapteiniaethGheorghe Hagi. Fel arfer mae Rwmaniaid yn chwarae a hamddena mewn clybiau, a'r gweithgareddau mwyaf boblogaidd ywseiclo, pêl-droed,pêl-law,tenis,rygbi, a'rcrefftau ymladd. Mae Mynyddoedd Carpathia yn denudringwyr a heicwyr yn yr haf, asgïwyr aceirfyrddwyr yn y gaeaf. Yn Aberdir y Donaw maegwylwyr adar wrth eu helfen, ac maenofwyr yn heidio i'r traethau ar lannau'r Môr Du pan bo'r tywydd yn braf.
Ffynodd y cyfryngau torfol a lleol yn Rwmania yn sgil Chwyldro 1989, er i nifer o gyhoeddiadau derfyn o ganlyniad i gwymp economaidd yn y ddegawd olynol. Cyhoeddir ypapurau newydd cenedlaetholLibertatea ("Rhyddid"),Jurnalul Naţional ("Cyfnodolyn Cenedlaethol"), Adevărul ("Y Gwir"), acEvenimentul Zilei ("Digwyddiadau'r Dydd") yn ddyddiol ym Mwcarést, aMonitorul Oficial ("Sylwedydd Swyddogol") yw newyddiadur y llywodraeth. Rompres yw asiantaeth newyddion swyddogol y wlad. Lansiwyd y gwasanaeth Media Fax, cwmni preifat, ym 1991. Lleolir adrannau o asiantaethau newyddion tramor, er enghraifft yBBC, yn y brifddinas. Rheolir rhwydwaith radio a theledu cenedlaethol gan y wladwriaeth, a cheir hefyd nifer o sianeli preifat, megis PRO-TV. Mae'r cyfansoddiad yn haeru i sicrháurhyddid y wasg, ond gwelir y llywodraeth yn aml yn dylanwadu ar y cyfryngau ac yn erlyn newyddiadurwyr am resymau gwleidyddol.
↑Verres, Andréas.Acta et Epistolae.I. t. 243.nunc se Romanos vocant
↑Cl. Isopescu (1929). "Notizie intorno ai romeni nella letteratura geografica italiana del Cinquecento". Bulletin de la Section HistoriqueXVI: 1–90. ""... si dimandano in lingua loro Romei ... se alcuno dimanda se sano parlare in la lingua valacca, dicono a questo in questo modo: Sti Rominest ? Che vol dire: Sai tu Romano, ...""
↑Holban, Maria (1983).Călători străini despre Țările Române (yn Romanian).II. Ed. Științifică și Enciclopedică. tt. 158–161.Anzi essi si chiamano romanesci, e vogliono molti che erano mandati quì quei che erano dannati a cavar metalli ...CS1 maint: unrecognized language (link)
↑Cernovodeanu, Paul (1960).Voyage fait par moy, Pierre Lescalopier l'an 1574 de Venise a Constantinople, fol 48.Studii și materiale de istorie medievală (yn Romanian).IV. t. 444.Tout ce pays la Wallachie et Moldavie et la plus part de la Transilvanie a eté peuplé des colonies romaines du temps de Traian l'empereur ... Ceux du pays se disent vrais successeurs des Romains et nomment leur parler romanechte, c'est-à-dire romain ...CS1 maint: unrecognized language (link)
↑"Romania".2005 Index of Economic Freedom. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2005-01-05. Cyrchwyd2024-03-17.CS1 maint: BOT: original-url status unknown (link)
↑"Farmers in the EU - statistics".Eurostat. Awst 2017. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2018-06-15. Cyrchwyd17 Mawrth 2024.CS1 maint: BOT: original-url status unknown (link)
.svg)
.svg)
