Falens yw mesur o’r modd maeatomau cemegol elfennol yn cysylltu â’i gilydd i ffurfiomolecylau[1]. Bu darganfod y priodoledd hwn yn rhan bwysig o ddatblygiad y ganfyddiaeth fodern oatom amoleciwl. Gwyddom, bellach, bod falens yn ddibynnol ar batrwmelectronau atomau.
Cynllun "ronynnau eithaf" y cemegydd William Higgins (1789). Rhagfynegiad priodoleddfalens atomau.
Yn fuan wedi datblygu’r syniadau o elfennau cemegol, trwy arbrofion gofalus, daeth i’r amlwg eu bod yn cyfuno a'i gilydd yn gyson ac yn gyfraneddol. Yn 1789 cyhoeddodd y cemegydd oIwerddon William Higgins[2] ei syniadau am gyfuniad “ronynnau eithaf” a rhagfynegodd y disgrifiad ffurfiol gyntaf gan y cemegydd oLoegr Edward Frankland[3] yn 1852. Gydag esboniadErnest Rutherford o strwythur yr atom bu modd i’rAmericanwr Gilbert Lewis[4], yn 1916, esbonio falens yn nhermau tueddiad atomau (brif grŵp) i gasglu wyth electron mewn plysg falens pan fyddant yn cyd-gysylltu, neu ffurfio ionau. Er enghraifft, trwy ranni un electron mae atomsodiwm (sydd ag un electron yn ei orbit falens) yn cydweithio ag atomclorin (sydd a saith) i ffurfio dwy ion (Na+ a Cl-) ag wyth electron yn eu horbitau falens. Yn yr un modd mae pedwar atomhydrogen, sydd ag un electron, yn cyfrannu’r pedwar electron sydd eu hangen i osod wyth electron yn orbit falens atomcarbon mewn moleciwl o fethan. (Dau electron, yn hytrach nag wyth, sy’n llenwi plysg falens atomau hydrogen aheliwm.)
