Pregeth ar y Mynydd gan Carl Heinrich Bloch, arlunydd Daneg, tua 1890.
MaeCristnogaeth neuCristionogaeth yngrefyddundduwiaeth sy'n seiliedig ar ddysgeidiaeth a ffydd bersonol ynIesu Grist. Gosodir prif egwyddorion Cristnogaeth yn yBeibl, casgliad o lyfrau a llythyrau a ysgrifennwyd yn yr iaith Aramaeg, Hebraeg, aGroeg yn wreiddiol. Mae'r enwCrist yn dod o'r gair GroegΧριστός (Christos) sy'n golygu "yr Eneiniog".
Gorchymyn cyntaf Iesu Grist oedd "caru Duw", a'r ail orchymyn oedd "câr dy gymydog" (Marc XII:30,31 aLuc X:27). Mae haelioni (anhunanoldeb), trugaredd a chyfiawnder yn ganolog i Gristnogaeth ond y cysyniad creiddiol yn y ffydd Gristnogol ydyGras Duw. Hanfod Cristnogaeth ydy fod pob peth yn bosib trwy ras Duw a bod y ddynoliaeth yn medru dod i berthynas a Duw ac etifeddu bywyd tragwyddol yn y Nefoedd trwy ffydd sy'n bosib trwy ras Duw ac nid trwy weithredoedd dynion. Canolbwynt y ffydd Gristnogol oedd gwaith Iesu Grist, rhan o'r Duwdod Cristnogol, a'r Groes yn cymodi dyn a Duw. Gwêl Cristnogion y weithred yma fel yr ymddangosiad amlycaf o ras eu Duw ac i'r Cristion "Crist ac yntau wedi ei groeshoelio" yw canolbwynt a man cychwyn eu ffydd.
Mae'n ymddangos nawr fod yr Iesu wedi ei eni tua4 CC ymMethlehem. Does dim llawer o wybodaeth am ei fywyd cynnar nes iddo gyrraedd 30 oed pan benododd ddeuddeg o ddisgyblion (y Deuddeg Apostol). Cafodd Iesu ei groeshoeli tua29 OC, neu yn ôl amseryddiaeth yrEglwys Gatholig7 Ebrill30.
Hi yw crefydd fwya'r byd, gyda thua 2.5 biliwn o ddilynwyr.[1] Mae ei hymlynwyr, a elwir yn Gristnogion, yn ffurfio mwyafrif y boblogaeth a hynny mewn 157 o wledydd a thiriogaethau,[2] ac yn credu mai Iesu yw Mab Duw, y proffwydwyd ei ddyfodiad fel ymeseia yn y Beibl Hebraeg (a elwiryrHen Destament o fewn Cristionogaeth) ac a groniclir yn yTestament Newydd.[3]
Erys Cristnogaeth yn ddiwylliannol amrywiol yn ei changhennau Gorllewinol aDwyreiniol, yn ogystal ag yn ei hathrawiaethau ynghylch cyfiawnhad a natur iachawdwriaeth,eglwyseg, ordeiniad, aChristoleg. Mae credoau y gwahanol enwadau Cristionogol yn gyffredin yn dal fod lesu'n Fab Duw — y Logos a ymgnawdolodd — a weinidogaethodd, a ddioddefodd, ac a fu farw argroesbren, ond agyfododd oddi wrth y meirw er iachawdwriaeth dynolryw. Cyfeirir at y credoau hyn fel yr efengyl, sy'n golygu'r "newyddion da". Disgrifir bywyd a dysgeidiaeth Iesu yn y pedairefengyl canonaiddMathew,Marc,Luc aIoan, gyda'r Hen Destament yn gefndir i'r efengyl.
Pedair cangen fwyaf Cristnogaeth yw'r Eglwys Gatholig (1.3 biliwn; 50.1%), Protestaniaeth (920 miliwn; 36.7%), Eglwys Uniongred y Dwyrain (230 miliwn), a'r eglwysi Uniongred Dwyreiniol (62 miliwn) (eglwysi Uniongred wedi'u cyfuno yn 11.9%),[12][13] er bod miloedd o gymunedau eglwysig llai yn bodoli er gwaethaf ymdrechion tuag at undod (eciwmeniaeth).[14] Er gwaethaf dirywiad ymlyniad at Gristnogaeth yn yGorllewin, Cristnogaeth yw'r brif grefydd o hyd, gyda thua 70% o boblogaeth Ewrop yn nodi eu bod yn Gristnogion.[15] Mae Cristnogaeth yn tyfu yn Affrica ac Asia, cyfandiroedd mwyaf poblog y byd.[16] Mae Cristnogion yn parhau i gael eu herlid mewn rhai rhannau o'r byd, yn enwedig yn yDwyrain Canol,Gogledd Affrica,Dwyrain Asia, aDe Asia.[17][18]
Roedd Cristnogion Iddewig cynnar yn cyfeirio at eu hunain fel 'Y Ffordd' (Groeg Koinē wedi'i rufaineiddio), yn ôl pob tebyg yn dod o Eseia 40:3, "paratowch ffordd yr Arglwydd."[19][25] Yn ôl Actau 11:26, mae'r term "Cristnogol" (Χρῑστῐᾱνός ,Khrīstiānós), sy'n golygu "dilynwyr Crist" wrth gyfeirio at ddisgyblion Iesu, a ddefnyddiwyd gyntaf yn ninas Antiochia gan y trigolion an-Iddewig yno.[26] Ceir defnydd cynnar iawn arall o'r term "Cristnogaeth" (Χρῑστῐᾱνισμός ,Khrīstiānismós) ganIgnatius o Antiochia tua'r flwyddyn 100 AD.[27]
Mae hanes Cristnogaeth yng Nghymru yn ymestyn dros gyfnod o dros 1,500 o flynyddoedd, o amser yRhufeiniaid hyd heddiw. Felly mae hanes Cristnogaeth yn rhan annatod ohanes Cymru ac wedi effeithio'n sylweddol ar eillenyddiaeth a'idiwylliant. MaeCymru'n dal i gael ei hystyried yn wladGristnogol heddiw ond ceir dilynwyr sawl crefydd arall yn ogystal. Ond mae seciwlariaeth wedi cynyddu hefyd, a cheir canran o'r boblogaeth sy'n ystyried eu hunain ynanffyddwyr neu sydd ddim yn ymddiddori llawer mewn crefydd o gwbl.
Ar ddechrau'r3g ceir tystiolaeth fod cenhadon Cristnogol yn weithgar yn y Brydain Rufeinig. Merthyrwyd tri ohonynt tua ganol y ganrif, sef y seintiauAaron ac Iwliws (a ferthyrwyd yngNghaerleon acAlban. Cofnodir presenoldeb triesgob o Brydain yng Nghyngor Arles yn314. Ni ddiflanoddamldduwiaeth y Brythoniaid dros nos ac am gyfnod hir mae'n rhaid fod y ddwy grefydd wedi bodoli ochr yn ochr. Un arall o'r Cristnogion cynnar hyn oeddPelagius, a gollfarnwyd yn ddiweddarach felheretig; mae lle i gredu ei fod yn Frython.
DaethGarmon (Germanus) oAuxerre i Brydain yn429 i ymladd heresi Pelagius. Ymddengys fod y Gristnogaeth ar ei chryfaf yn ne-ddwyrain Cymru yr adeg honno, gyda Caerleon yn ganolbwynt. Ond er bod gwreiddiau Cristnogaeth yng Nghymru yn gorwedd yn y byd Rhufeinig, fel yn achosIwerddon datblygodd Cymru ei ffurf arbennig o Gristnogaeth sy'n perthyn i Gristnogaeth y Celtiaid. Un o nodweddion y Gristnogaeth honno yw'r cyfnod a elwir ynOes y Seintiau. Teithiau cenhadon ac addysgwyr trwy Gymru a rhwng Cymru a'r gwledydd Celtaidd cynnar eraill, yn arbennig Iwerddon (cysylltirSant Padrig â Chymru),Cernyw aLlydaw. Trwy'rHen Ogledd roedd yna gysylltiad cryf â'rAlban hefyd (Cyndeyrn, nawddsantGlasgow, a sefydloddesgobaeth Llanelwy yn ôl traddodiad). Y pwysicaf o'r seintiau cynnar hyn oeddDewi Sant, ond dim ond yn ddiweddarach y daeth ynnawddsant Cymru ac mae'n bwysig cofio fod nifer o "seintiau" eraill yn weithgar hefyd, felPadarn,Illtud,Seiriol,Teilo aDyfrig, er enghraifft. Sefydlasant nifer oeglwysi,clasau (mynachlogydd cynnar) a chanolfannau dysg felLlanilltud Fawr.
Er bod Cristnogion ledled y byd yn rhannu argyhoeddiadau sylfaenol, mae gwahaniaethau hefyd o ran dehongliadau a barn yBeibl a'r traddodiadau cysegredig y mae Cristnogaeth yn seiliedig arnynt.[28]
Gelwir datganiadau athrawiaethol cryno neu gyffesiadau o gredoau crefyddol yngredoau. Fe ddechreuon nhw fel fformiwlâubedydd ac fe'u ehangwyd yn ddiweddarach yn ystod dadleuonCristolegol y4g a'r5g i ddod yn ddatganiadau ffydd. “Iesu yn Arglwydd” yw credo gynharaf Cristnogaeth ac mae’n parhau i gael ei ddefnyddio heddiw gan Gyngor Eglwysi’r Byd.[29]
Credo'r Apostolion yw'r datganiad a dderbynnir fwyaf o erthyglau'r ffydd Gristnogol. Fe'i defnyddir gan nifer o enwadau Cristnogol at ddibenionlitwrgaidd a catechetical, yn fwyaf amlwg gan eglwysi litwrgaidd y traddodiad Cristnogol Gorllewinol, gan gynnwys Eglwys Ladin yr EglwysGatholig,Lutheriaeth, Anglicaniaeth, ac Uniongrededd Defod Gorllewinol. Fe'i defnyddir hefyd ganBresbyteriaid,Methodistiaid, ac Annibynwyr. Datblygwyd y credo arbennig hwn rhwng yrail a'r9g. Ei hathrawiaethau canolog yw rhai'rDrindod a Duw y Creawdwr. Gellir olrhain pob un o'r athrawiaethau a geir yn y credo hwn i osodiadau cyfredol yn y cyfnod apostolaidd. Mae'n debyg bod y credo yn cael ei ddefnyddio fel crynodeb o athrawiaeth Gristnogol ar gyfer ymgeiswyr bedydd yn eglwysi Rhufain.[30] Ei gonglfaeni yw:
Cred yn Nuw Dad,Iesu Grist fel Mab Duw, a'r Ysbryd Glân
Marwolaeth, disgyniad i uffern, yratgyfodiad ac esgyniad Crist
Sancteiddrwydd yr Eglwys a chymundeb y saint
Ail ddyfodiad Crist, Dydd y Farn ac iachawdwriaeth y ffyddloniaid
Ffurfiwyd Credo Nicene, yn bennaf mewn ymateb iAriaeth, yng NghynghorauNicaea a Chaergystennin yn 325 a 381 yn y drefn honno,[31][32] a'i gadarnhau fel cred gyffredinol y Crediniaeth ganGyngor Cyntaf Effesus yn 431.[33]
Mae'r rhan fwyaf o Gristnogion (Catholig, Uniongred Dwyreiniol, aPhrotestannaidd fel ei gilydd) yn derbyn y defnydd o gredoau, ac yn tanysgrifio i o leiaf un o'r credoau a grybwyllir uchod.[34]
Mae rhai Protestaniaid Efengylaidd yn gwrthod credoau fel datganiadau pendant o ffydd, hyd yn oed tra'n cytuno â rhai neu'r cyfan o sylwedd y credoau hynny. Er enghraifft, nid yw'r rhan fwyaf oFedyddwyr yn defnyddio credoau "yn yr ystyr nad ydynt wedi ceisio sefydlu cyffesion ffydd awdurdodol sy'n rhwymo ei gilydd."[35] Hefyd yn gwrthod credoau mae grwpiau sydd â gwreiddiau yn yRestoration Movement, megis yr Eglwys Gristnogol (Disgyblion Crist), yr Eglwys Gristnogol Efengylaidd yng Nghanada, ac Eglwysi Crist.[36][37]: 14–15 [38]: 123
Darlun canoloesol o Grist yn cael ei fedyddio, ar fur Eglwys Sant Teilo, Llandeilo Tal-y-bont (heddiw ynSain Ffagan)
Egwyddor ganolog Cristnogaeth yw'r gred ynIesu fel Mab Duw a'rMeseia (Crist).[39] Mae Cristnogion yn credu bod Iesu, fel y Meseia, wedi ei eneinio gan Dduw yn waredwr dynoliaeth ac yn credu mai dyfodiad Iesu oedd cyflawniad proffwydoliaethau'rHen Destament. Mae'r cysyniad Cristnogol o Feseia yn sylweddol wahanol i'r cysyniad Iddewig cyfoes. Y gred Gristnogol graidd yw y gellir cymodi bodau dynol pechadurus â Duw, a thrwy hynny gael cynnig iachawdwriaeth ac addewid bywyd tragwyddol, trwy gredu ymmarwolaeth ac atgyfodiad Iesu a’i dderbyn.[40]
Er bod llawer o anghydfodau diwinyddol wedi bod ynghylchnatur Iesu dros y canrifoedd cynharaf o hanes Cristnogol, yn gyffredinol, mae Cristnogion yn credu mai Iesu yw Duw ymgnawdoledig: “y gwir Dduw a'r gwir ddyn” (neu’n gwbl ddwyfol ac yn gwbl ddynol). Wedi dod yn gwbl ddynol, dioddefodd Iesu boenau a themtasiynau fel dyn, ond ni bechodd. Fel Duw llawn, fe atgyfododd i fywyd dynol. Yn ôl yTestament Newydd, fegyfododd oddi wrth y meirw, esgynnodd i'r nefoedd, gan eistedd ar ddeheulaw'r Tad (Duw),[41] a bydd yn y pen draw yn dychwelyd i gyflawni gweddill y broffwydoliaeth Meseianaidd, gan gynnwys atgyfodiad y meirw, y Farn Olaf, a sefydliad terfynol Teyrnas Dduw.
Croeshoeliad, yn cynrychioli marwolaethIesu ar y Groes, paentiad ganDiego Velázquez, c. 1632
Mae Cristnogion yn ystyried atgyfodiad Iesu fel conglfaen eu ffydd (gweler 1 Corinthiaid 15) a’r digwyddiad pwysicaf mewn hanes.[42] Ymhlith credoau Cristnogol, mae marwolaeth acatgyfodiad Iesu yn ddau ddigwyddiad craidd y mae llawer o athrawiaeth a diwinyddiaeth Gristnogol yn seiliedig arnynt.[43] Yn ôl y Testament Newydd,croeshoeliwyd Iesu, bu farw yn gorfforol, claddwyd ef o fewn beddrod, a chododd oddi wrth y meirw dridiau yn ddiweddarach.
Mae marwolaeth ac atgyfodiad Iesu fel arfer yn cael eu hystyried fel y digwyddiadau pwysicaf mewn diwinyddiaeth Gristnogol, yn rhannol oherwydd eu bod yn dangos bod gan Iesu bŵer dros fywyd a marwolaeth ac felly bod ganddo'r awdurdod a'r pŵer i roi bywyd tragwyddol i bobl heddiw.
Sioe ar fywyd Iesu yn Igreja da Cidade yn São José dos Campos, sy'n gysylltiedig â Chonfensiwn Bedyddwyr Brasil .
Yn dibynnu ar enwad penodol Cristnogaeth, gall arferion gynnwysbedydd, yrEwcharist (Cymun Sanctaidd neu Swper yr Arglwydd), gweddi (gan gynnwysGweddi'r Arglwydd), cyffes, conffyrmasiwn, defodau claddu, defodau priodas ac addysg grefyddol plant. Mae'r rhan fwyaf o enwadau wedi ordeinio clerigwyr sy'n arwain gwasanaethauaddoli yn rheolaidd.[44]
Nid yw defodau, defodau a seremonïau Cristnogol yn cael eu dathlu mewn un iaith gysegredig unigol. Mae llawer o eglwysi Cristnogol defodol yn gwahaniaethu rhwng iaith gysegredig, iaith litwrgaidd ac iaith frodorol. Y tair iaith bwysig yn y cyfnod Cristnogol cynnar oedd:Lladin,Groeg aSyrieg.[45][46][47]
Mae gwasanaethau addoli fel arfer yn dilyn patrwm neu ffurf a elwir yn litwrgi.[49] Disgrifiodd Justin Martyr litwrgi Gristnogol yr2g yn eiYmddiheuriad Cyntaf (c. 150) i’r YmerawdwrAntoninus Pius, ac erys ei ddisgrifiad yn berthnasol i strwythur sylfaenol addoliad litwrgaidd Cristnogol.
Mewn cred ac ymarferiad Cristnogol,defod wedi ei sefydlu gan Grist ywsacrament. Mae'r term yn tarddu o'r gairLladinsacramentum, a ddefnyddiwyd i gyfieithu'r gair Groeg amddirgelwch. Mae safbwyntiau ynghylch pa ddefodau sy'n sacramentaidd, a beth mae'n ei olygu i weithred fod yn sacrament, yn amrywio ymhlith enwadau a thraddodiadau Cristnogol.[50]
Y diffiniad mwyaf confensiynol o sacrament yw ei fod yn arwydd allanol, a sefydlwyd gan Grist, sy'n cyfleu gras ysbrydol mewnol trwy Grist. Y ddau sacrament a dderbynir amlaf ywBedydd a'rCymun; fodd bynnag, mae mwyafrif y Cristnogion hefyd yn cydnabod pum sacrament ychwanegol: Cael eu derbyn, Urddau (neu ordeiniad),Penyd (neu Gyffes), Eneiniad y Cleifion aPhriodas.[50]
Gyda'i gilydd, dyma'r Saith Sacrament a gydnabyddir gan eglwysi yn y traddodiad Eglwysig Uchel. Mae'r rhan fwyaf o enwadau a thraddodiadau eraill fel arfer yn cadarnhau Bedydd ac Ewcharist fel sacramentau'n unig, tra bod rhai grwpiau Protestannaidd, fel yCrynwyr, yn gwrthod diwinyddiaeth sacramentaidd yn llwyr.[50][51] Mae saith ordinhad wedi cael eu dysgu mewn llawer o eglwysi: cynnwys "bedydd, cymun, golchi traed, priodas, eneiniad ag olew, y cusan sanctaidd, a'r weddi."[52]
Symbol ichthos crwn, cynnar, a grëwyd trwy gyfuno'r llythrennau Groeg ΙΧΘΥΣ mewn olwyn, ynEffesus, Asia Leiaf.
Nid yw Cristnogaeth yn gwahardd delweddau defosiynol. Defnyddiwyd y groes, sydd heddiw yn un o'r symbolau mwyaf adnabyddus, gan Gristnogion o'r cyfnod cynharaf.[53][54] Mae Tertullian, yn ei lyfrDe Corona, yn adrodd sut yr oedd eisoes yn draddodiad i Gristnogion olrhain arwydd y groes ar eu talcennau.[55] Er bod y Cristnogion cynnar yn gwybod am y groes, ni chafodd y groesbren (neu'r crwsiffics) ei defnyddio tan y5g.[56]
Ymhlith y symbolau Cristnogol cynharaf, mae'n ymddangos mai'r pysgodyn neu'r Ichthos oedd bwysicaf, fel y gwelir ar ffynonellau coffaol fel beddrodau o ddegawdau cyntaf yr 2g.[57][57]
Bedydd yw'r weithred ddefodol o dderbyn person yn aelod o'r Eglwys. Mae credoau ar fedydd yn amrywio ymhlith enwadau. Mae rhai, megis yr eglwysi Catholig aUniongred Dwyreiniol, yn ogystal â Lutheriaid ac Anglicaniaid, yn glynu at yr athrawiaeth o adfywiad bedydd, sy'n cadarnhau bod bedydd yn creu neu'n cryfhau ffydd person, ac wedi'i gysylltu'n agos ag iachawdwriaeth. Mae'rBedyddwyr yn gweld bedydd fel gweithred symbolaidd yn unig, datganiad cyhoeddus allanol o'r newid mewnol sydd wedi digwydd yn y person, ond nid mor effeithiol yn ysbrydol.[58][59][60][61]
Ym mynwent Eglwys Llangar, a mynwentydd eraill yng Nghymru, ceir cerrig pwrpasol a roddir ger traed y meirw, er mwyn i bel-gliniau'r gweddwon orffwys arnynt tra bo nhw'n gweddio ar Dduw.
YnEfengyl Sant Mathew , dysgoddIesuWeddi’r Arglwydd, sydd wedi’i gweld fel model ar gyfer y prif weddi Gristnogol.[62] Anogwyd Cristnogion i adrodd gweddi'r Arglwydd deirgwaith y dydd yn yDidache a hynny am 9 yb, 12 yp, a 3 yp.[63][64]
Yn yr ail ganrif anogodd Hippolytus Gristnogion i weddïo ar saith amser gweddi sefydlog: "ar godiad yr haul, wrth oleuo'r lamp hwyrol, amser gwely, hanner nos" a'r "drydedd, y chweched, a'r nawfed awr o'r dydd, sef oriau sy'n gysylltiedig â Dioddefaint Crist.”[65] Mae safleoedd gweddïo, gan gynnwys penlinio a sefyll wedi'u defnyddio ar gyfer y saith amser gweddi sefydlog hyn ers dyddiau'r Eglwys fore.[66][67][68]
Yn ôlCatecism yr Eglwys Gatholig : "Gweddi yw dyrchafu meddwl a chalon at Dduw, neu ddeisu am dderbyn pethau da gan Dduw." Mae'rLlyfr Gweddi Gyffredin yn y traddodiad Anglicanaidd yn ganllaw sy'n darparu trefn benodol ar gyfer gwasanaethau, yn cynnwys gweddïau gosod, darlleniadau o'r ysgrythur, ac emynau neu Salmau wedi'u canu.[69] Ar y pegwn arall, mae aelodau o enwadau Cymru, fel eraill hefyd, yn gweddio o'r galon, yn fyrfyfyr. Yn aml yng Nghristnogaeth y Gorllewin, wrth weddïo, gosodir y dwylo â chledrau at ei gilydd.
Tudalen o'r Beibl Cymraeg cyntaf, a gyfieithwyd gan William Morgan (1545-1604)
Mae gan Gristnogaeth, fel crefyddau eraill, ymlynwyr y mae eu credoau a'u dehongliadau beiblaidd yn amrywio gryn dipyn. Mae Cristnogaeth yn ystyried y canon Beiblaidd, yrHen Destament a'r TestamentNewydd, fel testun a ysbrydolwyd gan Dduw. Y safbwynt traddodiadol am ysbrydoliaeth yw bod Duw wedi gweithio trwy awduron dynol fel bod yr hyn a gynhyrchwyd ganddynt yn beth roedd Duw yn dymuno ei gyfleu. Y gair Groeg sy'n cyfeirio at ysbrydoli dyn i sgwennu, yn 2 Timothy 3:16, ywtheopneustos, sy'n llythrennol yn golygu "anadlu Duw".[70]
Froehle, Bryan; Gautier, Mary,Global Catholicism, Portrait of a World Church, Orbis books; Center for Applied Research in the Apostolate, Georgetown University (2003)ISBN1-57075-375-X
Funk, Robert.The Acts of Jesus: What Did Jesus Really Do?. Polebridge Press (1998).ISBN0-06-062978-9.
Glenny, W. Edward.Typology: A Summary of the Present Evangelical Discussion.
Norman, Edward.The Roman Catholic Church, An Illustrated History. University of California (2007)ISBN978-0-520-25251-6
Olson, Roger E.,The Mosaic of Christian Belief. InterVarsity Press (2002).ISBN978-0-8308-2695-7.
Orlandis, Jose,A Short History of the Catholic Church. Scepter Publishers (1993)ISBN1-85182-125-2
Otten, Herman J.Baal or God? Liberalism or Christianity, Fantasy vs. Truth: Beliefs and Practices of the Churches of the World Today.... Second ed. New Haven, Mo.: Lutheran News, 1988.
Pelikan, Jaroslav; Hotchkiss, Valerie (ed.)Creeds and Confessions of Faith in the Christian Tradition. Yale University Press (2003).ISBN0-300-09389-6.
Putnam, Robert D.Democracies in Flux: The Evolution of Social Capital in Contemporary Society. Oxford University Press (2002).
Ustorf, Werner. "A missiological postscript", in: McLeod, Hugh; Ustorf, Werner (ed.).The Decline of Christendom in Western Europe, 1750–2000. Cambridge University Press (2003).
Walsh, Chad.Campus Gods on Trial. Rev. and enl. ed. New York: Macmillan Co., 1962, t.p. 1964. xiv, [4], 154 p.
White, James F. (2010).Introduction to Christian Worship Third Edition: Revised and Expanded (arg. 3rd). Abingdon Press.ISBN978-1-4267-2285-1.
Woodhead, Linda (2004).Christianity: A Very Short Introduction. Oxford [Oxfordshire]: Oxford University Press.ISBN978-0-19-280322-1.
Woods, Thomas E. (2005).How the Catholic Church Built Western Civilization. Washington, DC: Regnery.
Price, Matthew Arlen; Collins, Michael (1999). Hanes Cristnogaeth. Efrog Newydd: Dorling Kindersley.ISBN 978-0-7513-0467-1.
Ratzinger, Joseph (2004). Rhagymadrodd I Gristionogaeth (Llyfrau Cymmunio). San Francisco: Gwasg Ignatius.ISBN 978-1-58617-029-5.
Roper, J.C., Bp. (1923), et al.. Ffydd yn Nuw, mewn cyfres, Layman's Library of Practical Religion, Eglwys Loegr yng Nghanada, cyf. 2. Toronto, Ont.: Musson Book Co. N.B.: Rhoddir datganiad y gyfres yn y ffurf fwy estynedig sy'n ymddangos ar glawr blaen y llyfr.
Robinson, George (2000). Iddewiaeth Hanfodol: Arweinlyfr Cyflawn i Gredoau, Thollau a Defodau. Efrog Newydd: Llyfrau Poced.ISBN 978-0-671-03481-8.
Rüegg, Walter (1992). "Rhagair. Y Brifysgol fel Sefydliad Ewropeaidd," yn: Hanes y Brifysgol yn Ewrop. Cyf. 1, Prifysgolion yn yr Oesoedd Canol. Gwasg Prifysgol Caergrawnt.ISBN 0-521-36105-2.
Tucker, Karen; Wainwright, Sieffre (2006). Hanes Rhydychen o addoliad Cristnogol. Rhydychen [Oxfordshire]: Gwasg Prifysgol Rhydychen.ISBN 978-0-19-513886-3.
Verger, Jacques (1999). Diwylliant, enseignement et société en Occident aux XIIe et XIIIe siècles (gol. 1af). Yn pwyso ar universitaires de Rennes yn Rennes.ISBN 978-2-86847-344-8.
Webb, Jeffrey B. (2004). Canllaw The Complete Idiot i Gristnogaeth. Indianapolis, Ind: Alpha Books.ISBN 978-1-59257-176-5.
Wills, Garry, "A Wild and Indecent Book" (adolygiad o David Bentley Hart, The New Testament: A Translation, Yale University Press, 577 pp.), The New York Review of Books , cyf. LXV, na. 2 (8 Chwefror 2018), tt. 34–35. Yn trafod rhai peryglon wrth ddehongli a chyfieithu'r Testament Newydd.
↑Religions in Global Society. p. 146, Peter Beyer, 2006
↑Cambridge University Historical Series,An Essay on Western Civilization in Its Economic Aspects, p. 40: Hebraism, like Hellenism, has been an all-important factor in the development of Western Civilization; Judaism, as the precursor of Christianity, has indirectly had had much to do with shaping the ideals and morality of western nations since the christian era.
↑Caltron J.H Hayas,Christianity and Western Civilization (1953), Stanford University Press, p. 2: "That certain distinctive features of our Western civilization—the civilization of western Europe and of America—have been shaped chiefly by Judaeo – Graeco – Christianity, Catholic and Protestant."
↑Fred Reinhard Dallmayr,Dialogue Among Civilizations: Some Exemplary Voices (2004), p. 22: Western civilization is also sometimes described as "Christian" or "Judaeo- Christian" civilization.
↑Muslim-Christian Relations. Amsterdam University Press. 2006.ISBN978-90-5356-938-2. Cyrchwyd18 October 2007.The enthusiasm for evangelization among the Christians was also accompanied by the awareness that the most immediate problem to solve was how to serve the huge number of newconverts. Simatupang said, if the number of the Christians were double or triple, then the number of the ministers should also be doubled or tripled and the role of the laity should be maximized and Christian service to society through schools, universities, hospitals and orphanages, should be increased. In addition, for him the Christian mission should be involved in the struggle for justice amid the process of modernization.
↑Kammer, Fred (1 May 2004).Doing Faith Justice.Paulist Press. t. 77.ISBN978-0-8091-4227-9. Cyrchwyd18 October 2007.Theologians, bishops, and preachers urged the Christian community to be as compassionate as their God was, reiterating that creation was for all of humanity. They also accepted and developed the identification of Christ with the poor and the requisite Christian duty to the poor. Religious congregations and individual charismatic leaders promoted the development of a number of helping institutions-hospitals, hospices forpilgrims, orphanages, shelters for unwed mothers-that laid the foundation for the modern "large network of hospitals, orphanages and schools, to serve the poor and society at large."
↑Buck, Christopher (1999).Paradise and Paradigm: Key Symbols in Persian Christianity and the Baha'i Faith. State University of New York Press. t. 6.ISBN978-0-7914-4062-9.
↑A. Lamport, Mark (2020).The Rowman & Littlefield Handbook of Christianity in the Middle East. Rowman & Littlefield. t. 135.ISBN978-0-8070-6750-5.the ancient church had three important languages: Greek, Latin, and Syriac.
↑Frequently a distinction is made between "liturgical" and "non-liturgical" churches based on how elaborate or antiquated the worship; in this usage, churches whose services are unscripted or improvised are described as "non-liturgical".[48]
↑50.050.150.2Cross/Livingstone.The Oxford Dictionary of the Christian Church. pp. 1435ff.
↑Krahn, Cornelius; Rempel, John D. (1989).Ordinances. Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia.The term "ordinance" emphasizes the aspect of institution by Christ and the symbolic meaning.
↑Hartzler, Rachel Nafziger (30 April 2013).No Strings Attached: Boundary Lines in Pleasant Places: A History of Warren Street / Pleasant Oaks Mennonite Church (yn English). Wipf and Stock Publishers.ISBN978-1-62189-635-7.CS1 maint: unrecognized language (link)
↑Minucius Felix speaks of the cross of Jesus in its familiar form, likening it to objects with a crossbeam or to a man with arms outstretched in prayer (Octavius of Minucius Felix, chapter XXIX).
↑"At every forward step and movement, at every going in and out, when we put on our clothes and shoes, when we bathe, when we sit at table, when we light the lamps, on couch, on seat, in all the ordinary actions of daily life, we trace upon the forehead the sign." (Tertullian,De Corona, chapter 3)
↑Kurian, George Thomas; Day, Sarah Claudine (14 March 2017).The Essential Handbook of Denominations and Ministries (yn Saesneg). Baker Books.ISBN978-1-4934-0640-1.The Conservative Mennonite Conference practices believer's baptism, seen as an external symbol of internal spiritual purity and performed by immersion or pouring of water on the head; Communion; washing the feet of the saints, following Jesus's example and reminding beleivers of the need to be washed of pride, rivalry, and selfish motives; anointing the sick with oil--a symbol of the Holy Spirit and of the healing power of God--offered with the prayer of faith; and laying on of hands for ordination, symbolizing the imparting of responsibility and of God's power to fulfill that responsibility.
↑Kraybill, Donald B. (1 November 2010).Concise Encyclopedia of Amish, Brethren, Hutterites, and Mennonites (yn English). JHU Press. t. 23.ISBN978-0-8018-9911-9.All Amish, Hutterites, and most Mennonites baptized by pouring or sprinkling.CS1 maint: unrecognized language (link)
↑Nolt, Steven M.; Loewen, Harry (11 June 2010).Through Fire and Water: An Overview of Mennonite History (yn English). MennoMedia.ISBN978-0-8316-9701-3....both groups practiced believers baptism (the River Brethren did so by immersion in a stream or river) and stressed simplicity in life and nonresistance to violence.CS1 maint: unrecognized language (link)
↑Brackney, William H. (3 May 2012).Historical Dictionary of Radical Christianity (yn English). Scarecrow Press. t. 279.ISBN978-0-8108-7365-0.The birthdate in 1708 marked the baptism by immersion of the group in the River Eder, thus believer's baptism became one of the primary tenets of The Brethren.CS1 maint: unrecognized language (link)
↑Jordan, Anne (2000).Christianity. Nelson Thornes.ISBN978-0-7487-5320-8.When he was standing on a hillside, Jesus explained to his followers how they were to behave as God would wish. The talk has become known as the Sermon on the Mount, and is found in the Gospel of Matthew, chapter 5, 6 and 7. During the talk Jesus taught his followers how to pray and he gave them an example of suitable prayer. Christians call the prayer the Lord's Prayer, because it was taught by the Lord, Jesus Christ. It is also known as the Pattern Prayer as it provides a pattern for Christians to follow in prayer, to ensure that they pray in the way God and Jesus would want.
↑Milavec, Aaron (2003).The Didache: Faith, Hope, & Life of the Earliest Christian Communities, 50–70 C.E. Paulist Press.ISBN978-0-8091-0537-3.Given the placement of the Lord's Prayer in the Didache, it was to be expected that the new member of the community would come to learn and to pray the Lord's Prayer at the appointed hours three times each day only after baptism (8:2f.).
↑Beckwith, Roger T. (2005).Calendar, Chronology And Worship: Studies in Ancient Judaism And Early Christianity. BRILL.ISBN978-90-04-14603-7.So three minor hours of prayer were developed, at the third, sixth and ninth hours, which, as Dugmore points out, were ordinary divisions of the day for worldly affairs, and the Lord's Prayer was transferred to those hours.
↑Chadwick, Henry (1993).The Early Church. Penguin.ISBN978-1-101-16042-8.Hippolytus in theApostolic Tradition directed that Christians should pray seven times a day – on rising, at the lighting of the evening lamp, at bedtime, at midnight, and also, if at home, at the third, sixth and ninth hours of the day, being hours associated with Christ's Passion. Prayers at the third, sixth, and ninth hours are similarly mentioned by Tertullian, Cyprian, Clement of Alexandria and Origen, and must have been very widely practised. These prayers were commonly associated with private Bible reading in the family.
↑Lössl, Josef (17 February 2010).The Early Church: History and Memory. A&C Black. t. 135.ISBN978-0-567-16561-9.Not only the content of early Christian prayer was rooted in Jewish tradition; its daily structure too initially followed a Jewish pattern, with prayer times in the early morning, at noon and in the evening. Later (in the course of the second century), this pattern combined with another one; namely prayer times in the evening, at midnight and in the morning. As a result seven 'hours of prayer' emerged, which later became the monastic 'hours' and are still treated as 'standard' prayer times in many churches today. They are roughly equivalent to midnight, 6 a.m., 9 a.m., noon, 3 p.m., 6 p.m. and 9 p.m. Prayer positions included prostration, kneeling and standing. ... Crosses made of wood or stone, or painted on walls or laid out as mosaics, were also in use, at first not directly as objections of veneration but in order to 'orientate' the direction of prayer (i.e. towards the east, Latinoriens).
↑Mary Cecil, 2nd Baroness Amherst of Hackney (1906).A Sketch of Egyptian History from the Earliest Times to the Present Day. Methuen. t. 399.Prayers 7 times a day are enjoined, and the most strict among the Copts recite one of more of the Psalms of David each time they pray. They always wash their hands and faces before devotions, and turn to the East.
.JPG)
.jpg)
