Cylchfa Amser Newfoundland, Cylchfa Amser yr Iwerydd, UTC−04:00, Cylchfa Amser y Dwyrain, UTC−05:00, Cylchfa Amser Canolog, UTC−06:00, Cylchfa Amser y Mynyddoedd, UTC−07:00, Cylchfa Amser y Cefnfor Tawel
Nawddsant
Joseff, Jean de Brébeuf, Ann, Merthyron Gogledd America
Mae pobl frodorol wedi byw'n barhaus yn yr hyn a elwir, bellach, yn "Ganada", a hynny ers miloedd o flynyddoedd. Pan gyrhaeddodd y dyn gwyn ei thraethau, roedd 500,000 ohonynt yn byw yma.[2]
Heddiw, mae'nfrenhiniaeth gyfansoddiadol; gwladfaFfrainc oedd Canada, wedyn gwladfa'r Saeson. Daeth yn fwyfwy annibynnol pan arwyddwyd 'Statud San Steffan' yn 1931 ac yna Deddf Canada 1982, pan dorrodd yn llwyr oddi wrth cyfreithiau Senedd Prydain. Bellach, mae hi'n wlad gwbwl annibynnol, sofran, gyda'rSaesneg a'rFfrangeg yn ieithoedd swyddogol. Mae'r Ffrangeg yn cael ei siarad gan 30% o'r boblogaeth, y rhan fwyaf ynQuébec,Ontario aBrunswick Newydd. Mae 32,000,000 o bobl yn byw yno, yn y de yn gyffredinol.
Mae ymhlith y gwledydd uchaf mewn tryloywder ei llywodraeth, rhyddid sifil, ansawdd bywyd, rhyddid economaidd acaddysg. Mae'n un o genhedloedd mwyaf ethnig ac amlddiwylliannol y byd, sy'n ganlyniad i fewnfudo ar raddfa fawr o lawer o wledydd eraill. Mae perthynas hir Canada â'rUnol Daleithiau wedi cael effaith sylweddol ar eiheconomi a'i diwylliant.
Tra bod amrywiaeth o ddamcaniaethau wedi'u cynnig ar eirdarddiad y gairCanada, derbynnir bod yr enw bellach yn dod o'r gairkanata, un o eiriau brodorion lleol Irocwoiaid St. Lawrence, sy'n golygu ‘pentref, anheddiad’.[3] Yn 1535, defnyddiodd trigolion brodorolrhanbarth Dinas Quebec heddiw'r gair i gyfeirio'r fforiwr FfrengigJacques Cartier i bentref Stadacona.[4] Yn ddiweddarach, defnyddiodd Cartier y gairCanada i gyfeirio nid yn unig at y pentref penodol hwnnw ond at yr ardal gyfan yn ddarostyngedig iDonnacona (y pennaeth yn Stadacona)[4]. Erbyn 1545, roedd llyfrau a mapiau Ewropeaidd wedi dechrau cyfeirio at y rhanbarth bach hwn ar hydAfon Saint Lawrence felCanada.[4]
O'r16g i ddechrau'r18g cyfeiriodd ‘Canada’ at y rhan oFfrainc Newydd (New France) a orweddai ar hyd Afon Saint Lawrence.[5] Yn 1791, daeth yr ardal yn ddwy wladfa Brydeinig o'r enwCanada Uchaf aChanada Isaf gyda'i gilydd fe'u galwyd yn Canadas, tan iddyn nhw gael eu huno fel Talaith Brydeinig Canada ym 1841.[6]
Ar ôl y Cydffederasiwn ym 1867,mabwysiadwyd Canada fel yr enw cyfreithiol ar y wlad newydd yng Nghynhadledd Llundain, a rhoddwyd y gairDominion fel teitl i'r wlad.[7] Erbyn y1950au, nid oedd y term 'Dominion of Canada' bellach yn cael ei ddefnyddio gan y Deyrnas Unedig, a oedd yn ystyried Canada yn "Deyrnas y Gymanwlad".[8] Daeth llywodraethLouis St. Laurent i ben â'r arfer o ddefnyddioDominion yn statudau Canada ym 1951.[9][10]
Yn 1982, cyfeiriodd hynt Deddf Canada, gan ddod â Chyfansoddiad Canada yn llwyr o dan reolaeth Canada, atGanada yn unig, tra yn ddiweddarach y flwyddyn honno newidiwyd enw'r gwyliau cenedlaethol o Ddiwrnod Dominion iDdiwrnod Canada.[11] Defnyddiwyd y termDominion i wahaniaethu rhwng y llywodraeth ffederal a'r taleithiau, ond ar ôlyr Ail Ryfel Byd roedd y termffederal wedi ei ddisodlidominion.[12]
Ymhlith y bobl frodorol yng Nghanada heddiw mae'r Amerindiaid, a elwir yn y ‘Cenhedloedd Cyntaf’, yrInuit a'r Metisiaid,[13] yr olaf yn bobl gymysgwaed a darddodd yng nghanol yr17g pan briododd pobl y Cenhedloedd Cyntaf â gwladychwyr Ewropeaidd ac a ddatblygodd eu hunaniaeth eu hunain wedi hynny.[13]
Rhagdybir yn gyffredinol bodtrigolion cyntaf Gogledd America wedi mudo oSiberia trwy bont dir Bering (Beringia) a chyrraedd o leiaf 14,000 o flynyddoedd yn ôl (CP).[14][15] Mae'r safleoedd archeolegolPaleo-Amerindiaidd ynOld Crow Flats acOgofau Bluefish yn ddau o'r safleoedd hynaf i bobl fyw ynddynt yng Nghanada.[16] Roedd nodweddion cymdeithasau brodorol yn cynnwys aneddiadau parhaol,amaethyddiaeth, hierarchaethau cymdeithasol cymhleth, a rhwydweithiau masnachu.[17][18] Dim ond trwy ymchwiliadau archeolegol diweddar y cafodd y diwylliannau brodorol hyn eu darganfod.[19]
Amcangyfrifir bod y boblogaeth frodorol ar adeg yr aneddiadau Ewropeaidd cyntaf rhwng 200,000[20] a dwy filiwn,[21] gyda ffigur o 500,000 wedi'i dderbyn gan Gomisiwn Brenhinol Canada ar Bobl Cynfrodorol.[22] O ganlyniad i wladychu Ewropeaidd, gostyngodd y boblogaeth frodorol rhwng 40 ac 80%, a diflannodd sawl Gwlad Gyntaf, fel yBeothuk.[23] Mae'r dirywiad hwn yn cael ei briodoli i nifer o achosion, gan gynnwys trosglwyddo clefydau Ewropeaidd, megis yffliw,y frech goch, a'rfrech wen gan nad oedd ganddynt unrhyw imiwnedd naturiol. Yn ogystal, roedd gwrthdaro parhaus rhwng y goresgynwyr gwyn a'r bobl frodorol:[20][24] gwrthdaro dros y fasnach ffwr, gwrthdaro gyda'r awdurdodau trefedigaethol ac ymsefydlwyr, a cholli tiroedd Cynhenid i ymsefydlwyr.[25][26]
Dechreuodd y Goron a'r Bobl Gynhenid ryngweithio yn ystod y cyfnod cytrefu Ewropeaidd, er bod y Inuit, yn gyffredinol, wedi rhyngweithio'n fwy cyfyngedig ag ymsefydlwyr Ewropeaidd.[27] Fodd bynnag, o ddiwedd y18g, anogodd Canadiaid Ewropeaidd bobloedd frodorol i gymathu i'w diwylliant nhw.[28] Cyrhaeddodd yr ymdrechion hyn uchafbwynt ar ddiwedd y19g a dechrau'r20g gydag integreiddio ac adleoli gorfodol.[29] Mae cyfnod o wneud iawn am yr anghyfiawnder hwn ar y gweill, a ddechreuodd gyda phenodiad Comisiwn Gwirionedd a Chysoni Canada gan Lywodraeth Canada yn 2008.[30]
Map o hawliadau tiriogaethol yngNgogledd America erbyn 1750, cyn Rhyfel Ffrainc a'r Amerindiaid, a oedd yn rhan o'r gwrthdaro byd-eang mwyaf a elwir ynRhyfel y Saith Mlynedd (1756 i 1763). Meddiannau Prydain (pinc), Ffrainc Newydd (glas), a Sbaen (oren,California, Môr Tawel Gogledd Orllewin, a'r Basn Mawr heb eu nodi )
Yn 1534, archwiliodd y fforiwr Ffrengig Jacques CartierGwlff Saint Lawrence lle, ar Orffennaf 24, cododd groes 10 metr, croes a oedd yn dwyn y geiriau "Long Live the France of France" a chymryd meddiant o'r diriogaethFfrainc Newydd yn enw'rBrenin Francis I.[34] Yn gynnar yn yr16g, sefydlodd morwyr Ewropeaidd gyda thechnegau mordwyo a arloeswyd gan yBasgiaid a'rPortiwgaliaid wrth helmorfilod a physgota tymhorol ar hyd arfordir yr Iwerydd.[35] Yn gyffredinol, ymddengys bod aneddiadau cynnar yn ystodOes y Darganfod (Age of Discovery) wedi bod yn fyrhoedlog oherwydd cyfuniad o'r hinsawdd galed, problemau gyda llywio llwybrau masnach a blaengaredd Sgandinafia.[36][37]
Roedd argyfwng ariannol y Dirwasgiad Mawr wedi arwain Dominion Newfoundland i ildio llywodraeth gyfrifol ym 1934 a dod ynDrefedigaeth y Goron a reolwyd gan lywodraethwr Prydeinig.[38] Ar ôl daurefferendwm, pleidleisiodd y Newfoundlandiaid i ymuno â Chanada ym 1949 fel talaith.[39]
Arweiniodd twf economaidd Canada ar ôl y rhyfel, ynghyd â pholisïau llywodraethau Rhyddfrydol olynol, at ymddangosiad hunaniaeth newydd o Ganada, a nodwyd gan fabwysiaduBaner y Fasarnen ym 1965,[40] gweithredu dwyieithrwydd swyddogol (Saesneg a Ffrangeg ) ym 1969,[41] a sefydliadamlddiwylliannedd swyddogol ym 1971.[42]Sefydlwyd rhaglenni cymdeithasol ddemocrataidd hefyd, megisMedicare, Cynllun Pensiwn Canada, a Benthyciadau Myfyrwyr Canada, er bod llywodraethau taleithiol, yn enwedig Quebec ac Alberta, yn gwrthwynebu llawer o'r rhain.[43]
Copi oSiarter Hawliau a Rhyddidau Canada
Yn olaf, arweiniodd cyfres arall o gynadleddau cyfansoddiadol atDdeddf Canada 1982 y DU, cyfansoddiad Canada o'r Deyrnas Unedig, ar yr un pryd â chreuSiarter Hawliau a Rhyddid Canada.[44][45][46] Sefydlodd Canada sofraniaeth lwyr fel gwlad annibynnol, er bod brenhines Lloegr yn cael ei chadw o ran enw'n unig.[47][48] Yn 1999,daeth Nunavut yn drydedd diriogaeth Canada ar ôl cyfres o drafodaethau gyda'r llywodraeth ffederal.[49]
Yn 2011, cymerodd lluoedd Canada ran yn yr ymyrraeth dan arweiniad NATO ynRhyfel Libya,[50] a daethant hefyd yn rhan o frwydro yn erbyngwrthryfel y Wladwriaeth Islamaidd ynIrac yng nghanol2010au.[51] Dechreuoddpandemig COVID-19 yng Nghanada ar Ionawr 27, 2020, gydag aflonyddwch cymdeithasol ac economaidd eang.[52] Yn 2021, darganfuwyd gweddillion cannoedd o bobl frodorol ger hen safleoedd ysgolion preswyl Indiaidd Canada.[53] Roedd yr ysgolion hyn wedi eu rheoli gan Eglwys Gatholig Canada a'u hariannu gan lywodraeth Canada rhwng 1828 a 1997; ceisiodd yr ysgolion preswyl hyn gymhathu plant brodorol i ddiwylliant Ewro-Canada.[54]
Yn ôl cyfanswm arwynebedd (gan gynnwys ei dyfroedd), Canada yw'rail-fwyaf fwyaf yn y byd, ar ôlRwsia.[55] Yn ôl arwynebedd tir yn unig, fodd bynnag, mae Canadayn y pedwerydd safle, oherwydd bod ganddi gyfran fwyaf y byd o lynnoedd dŵr croyw.[56] Gan ymestyn oGefnfor yr Iwerydd yn y dwyrain, ar hydGefnfor yr Arctig i'r gogledd, ac i'rCefnfor Tawel yn y gorllewin, mae'r wlad yn cwmpasu 9,984,670 km ag o diriogaeth.[57] Mae gan Ganada dir morwrol helaeth hefyd, gydag arfordir hiraf y byd o 243,042 cilometr.[58][59] Yn ogystal â rhannu ffin â'r Unol Daleithiau mae Canadann rhannu ffin forwrol â'r Ynys Las i'r gogledd-ddwyrain a chydaSaint Pierre a Miquelon i'r de-ddwyrain.[60] Mae Canada hefyd yn gartref i anheddiad mwyaf gogleddol y byd, sefCFS Alert Lluoedd Milwrol Canada, ar ben gogleddol YnysEllesmere - maint 82.5 ° N - sy'n gorwedd 817 cilometr (508 mi) o Begwn y Gogledd.[61]
Mae daearyddiaeth ffisegol Canada yn amrywiol iawn, gyda'i choedwigoedd boreal ledled y wlad, rhew rhanbarthau gogledd yr Arctig a thrwy'rRockies, ac cheirPrairies (y paith) cymharol wastad yn y de-orllewin lle ceiramaethyddiaeth ffrwythlon iawn.[57] Mae'r Llynnoedd Mawr yn bwydoAfon St Lawrence (yn y de-ddwyrain) lle mae'r iseldir yn gartref i lawer o ddiwydiannau mwyaf Canada.[57] Mae gan Ganada dros 2,000,000 o lynnoedd - gyda 563 ohonynt yn fwy na 100 km sg ac sy'n cynnwys llawer oddŵr croyw'r byd.[62][63] Ceir rhewlifoedd dŵr croyw hefyd yn Rockies Canada, Mynyddoedd yr Arfordir aCordillera yr Arctig.[64] Yn ddaearegol, mae Canada yn weithgar, gyda llawer oddaeargrynfeydd allosgfynyddoedd a allai fod yn weithredol, yn benodol massifMount Meager, Mount Garibaldi, massif Mount Cayley, a maes folcanig Mount Edziza .[65]
Y man uchaf yng Nghanada ywMynydd Logan, sydd 5,959 metr uwch lefel y môr.
↑O'Donnell, C. Vivian (2008)."Native Populations of Canada". In Bailey, Garrick Alan (gol.).Indians in Contemporary Society. Handbook of North American Indians.2. Government Printing Office. t. 285.ISBN978-0-16-080388-8.
↑Thornton, Russell (2000). "Population history of Native North Americans". In Haines, Michael R; Steckel, Richard Hall (gol.).A population history of North America.Cambridge University Press. tt. 13, 380.ISBN978-0-521-49666-7.
↑O'Donnell, C. Vivian (2008). "Native Populations of Canada". In Bailey, Garrick Alan (gol.).Indians in Contemporary Society. Handbook of North American Indians.2. Government Printing Office. t. 285.ISBN978-0-16-080388-8.
↑Tanner, Adrian (1999)."3. Innu-Inuit 'Warfare'".Innu Culture. Department of Anthropology, Memorial University of Newfoundland. Archifwyd o'rgwreiddiol ar December 30, 2014. CyrchwydMarch 8, 2017.
↑Landry, Rodrigue; Forgues, Éric (May 2007). "Official language minorities in Canada: an introduction". International Journal of the Sociology of Language2007 (185): 1–9. doi:10.1515/IJSL.2007.022. ISSN0165-2516.
↑Légaré, André (2008). "Canada's Experiment with Aboriginal Self-Determination in Nunavut: From Vision to Illusion". International Journal on Minority and Group Rights15 (2–3): 335–367. doi:10.1163/157181108X332659. JSTOR24674996.
.svg)
.jpg)
.svg)
.svg)
