| Llywethau'r môr | |
|---|---|
 | |
| Dosbarthiad gwyddonol | |
| Parth: | Eukaryota |
| Teyrnas: | Plantae |
| Ffylwm: | Gyrista |
| Teulu: | Alariaceae |
| Genws: | Alaria |
| Rhywogaeth: | A. esculenta |
| Enw deuenwol | |
| Alaria esculenta (Linnaeus) Greville | |
Maellywethau'r môr (enw gwyddonol:Alaria esculenta) ynwymon bwytadwy ac fe'i adnabyddir yn Saesneg feldabberlocks,badderlocks,winged kelp, a weithiauAtlantic Wakame. Mae'n fwyd traddodiadol ar hyd arfordir pellenig gogleddolCefnfor yr Iwerydd. Gellir ei fwyta'n amrwd neu wedi ei goginio o'rYnys Las, iWlad yr Iâ,yr Alban acIwerddon. Hwn yw'r unig rywogaeth oAlaria allan o ddeuddeg sydd yn tyfu o amgylchIwerddon aPhrydain Fawr.
Yn tyfu i uchafswm hyd o 2 m, mae'r ffrond cyfan yn frown ac yn cynnwys asen ganol amlwg gyda lamina pilennog tonnog hyd at 7 cm o led bob ochr. Mae'r ffrond yn ddi-ganghennog[1] ac yn meinhau tua'r diwedd. Mae gan y gwaelod goes (stipe) fer sy'n deillio o afaeliad gwreiddflewog. Gall y goes gynnwys sawl sporoffyl sydd ar ffurf clwb a hyd at 20 cm o hyd a 5 cm o led sy'n cario'rsborau .
Mae'n tyfu o goes (stipe) silindrog fer sydd wedi'i gysylltu â'r creigiau gan ddaliad o risoidau canghennog tebyg i wreiddiau ac mae'n tyfu i tua 20. cm o hyd. Mae'r goes hon yn parhau i mewn i'r ffrond gan ffurfio asen ganol hir amlwg, Mae'r holl algâu brown mawr a di-ganghennau eraill sydd i'w cael o amgylch Ynysoedd Prydain heb asen ganol. Mae'r llafn (lamina) yn denau, yn bilennog gydag ymyl tonnog.[2]
Mae sporangia yn tyfu mewn tyfiant deiliog cul siâp clwb a gynhyrchir ger y gwaelod gan dyfu o'r coesyn. Mae'r rhain yn tyfu i 20 cm o hyd a 5 cm o led.[1][3]
Mae llywethau'r môr yn adnabyddus ynIwerddon, lle mae'n cael ei adnabod fel Láir neu Láracha, ac fel Mircean yngNgaeleg yr Alban ac yng ngweddillYnysoedd Prydain[4] ac eithrio de a dwyrainLloegr . Mae'n luosflwydd.[5]
Mae'n algâu mawr cyffredin ar lannau lle mae amlygiad tonnau difrifol[6] ynghlwm wrth greigiau ychydig o dan ddyfrnod isel yn y "Llain Laminaria", ac mae'n gyffredin ar lannau creigiog mewn mannau agored.[7][8] Mae ganddo gyfradd twf cynhenid eithaf uchel o'i gymharu ag algâu eraill, sef oddeutu 5.5% y dydd a chynhwysedd cludo o tua 2 kg pwysau gwlyb fesul metr sgwâr. Gall gyrraedd hyd o tua 2.5 m. Mae'n gorgyffwrdd i raddau bach (+) o ran dosbarthiad âFucus serratus ac ychydig yn fwy âLaminaria digitata (brŵal neu fôr-wiail yn yGymraeg). Mae ganddo werthoedd cyfyngu golau isel ac uchel o tua 5 a 70 W y metr sgwâr yn y drefn honno. Mae ei ddosbarthiad hefyd wedi'i gyfyngu gan halltedd, amlygiad tonnau, tymheredd, disiccation a straen cyffredinol. Crynhoir y rhain, a nodweddion eraill yr algâu yn Lewis (1964) a Seip 1980.[9][10][11]
Mae sporoffylautebyg i ddeilen yn datblygu o'r goes ac yn cynhyrchu sŵsborau .[2]
GallA. esculenta gynhyrchu fflorotanninau a lipidau ocsidiedig fel swyddogaethau amddiffynnol yn erbyn pelydriadau ffotosynthetig actif uchel ac UV.[12]
Mae'n gartref i'r ffwng pathogenigPhycomelaina laminariae .[13]
Ewrop :Ffrainc yr Iwerydd,Ynysoedd y Sianel,Prydain,Iwerddon,yr Iseldiroedd,Heligoland,Baltig,Gwlad yr Iâ,Ynysoedd Ffaro,Norwy aSvalbard ;Gogledd America :Efrog Newydd,Lloegr Newydd, Taleithiau Morwrol,Newfoundland,Quebec,Labrador,Alaska, Canada Arctig a'rYnys Las ;Asia :Japan,Korea, Kuriles,Sakhalin aKamchatka.[4]