Плутони —актиноидсен шутне кĕрекен радиохастар хими элеменчĕ. Ăнаядерла хĕçпăшал тунă çĕрте анлă усă курнă. Эксперимент енлĕ плутоние ядерла топливо пек усă кураççĕ. Виçме çителĕклĕ тунă пĕрремĕш искусствăлла элемент (1942).
Плутонин238Pu изотопне 23.02.1941 чи малтанСиборг ертсе пыракан американецсен ушкăнеуранадейтронсемпе персе тунă. Искусствăлла тунă хыççăн кăна плутоние çутçанталăкра тупнă:239Pu изотоп питĕ сахал шайра уран тăпринче тĕл пулать (унта вăл урантан радиохастар ылмашăнусемпе тăвăнать).
Уран тăпринче уран тĕшĕ нейтронсем çăтнипе питĕ сахал шайранептуни (239Np) тăвăнать. Унтан бета-аркану майĕпе239Pu изотоп пулать. Анчах уран тăпринче плутоний питĕ сахал (0,4—15 пай Pu 1012 пай U çине), çавăнпа уран тăпринчен кăларасси çинчен шутлама та çук. .
1930-мĕш çулта астрономсем çĕнĕ хыпарпа тĕлĕннĕ:Персиваль Ловелл такçанах пуррине калакан планетăна тупнă. Нумай çул хушшиУранпаНептун планетисем куçнине сăнаса вăл Нептун хыççăн тата 100-мĕш планета пулмаллине шутланă. Çав планетаХĕвелтен, Çĕрпе танлаштарсан, 40 хут аяккарях пулмалла. Ловелл1915-мĕш çултах çакпланета орбитин элеменчĕсене шутланă пулнă.1930-мĕш çулхи кăрлачăн21,23 тата29-мĕшĕсенче Америкăри Флагстафф обсерваторинче К. Томбо астроном тунă сăнӳкерчĕксем çинче çак планетăна тупнă. Планетăна Плутон ят панă.[2]. Нептунран аякарах вырнаçнă планета ячĕпе 94-мĕш элемента Плутони ят панă.
Ку изотопаРИТЭГ-сенче кăна усă кураççĕ, сăмахран Марсран инçерех вĕçĕкен космом аппарачĕсенче.239Pu -> (çурма аркану тапхăрĕ 24 360 çул, альфа-аркану) ->235U,
Ку изотоп ядерла хĕçпăшал тума тата хăвăрт нăйтронсемпе ĕçлекен реакторсенче усă курма юрăхлă.
240Pu -> (çурма аркану тапхăрĕ 6580 çул, альфа-аркану) ->236U,241Pu -> (çурма аркану тапхăрĕ 14.0 çул, ,бета-аркану) ->241Am,242Pu -> (çурма аркану тапхăрĕ 370 000 çул, альфа-аркану) ->238U,[1]2009 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 15-мӗшӗнчеархивланӑ.
Çак виçĕ изотоп промăçлăх валли кирлĕ мар, анчах вĕсем ядерла реакторта238U темиçе хут нейтрон çăтсан пулаççĕ.242Pu пахалăхĕсемпе238U евĕрлĕ.241Am тĕтĕм детекторĕсенче усă курнă.
Плутони, ытти элементсемпе танлаштарсан, хытнă температурăран пӳлĕм температуриччен 6 хут фаза ылмаштарать. Юлашкинче плотноçĕ тӳрех 11% ӳсет, çавăнпа плутонран шăратса тунă япаласем çуркаланса пĕтеççĕ.
