A Numidia avia par capitalaCirta (l'attuali cità diCustantina). U cori di a Numidia si situaria dunqua in l'attualiCustantinesu, una piana cuttighjata da l'Hodna, aPiccula Cabilìa è l'Aures. I tribù campavani par a maiò parti in nomadi pastori, ancu s'è l'agricultura fù praticata. I tribù berbari di l'estremu punenti di a Tunisia funi dinò cunsidarati com'è numidi. Eppuri i Numidi si distinguini da iMori, ragruppati in federazioni pupulendu u Punenti di l'Africa di u Nordu è di iGetuli in i cunfini saariani.
I tribù di a parti uriintali di a Numidia purtavani u nomu diMassili, è quiddi di a parti uccidentali quiddu diMassesili ; divisi puliticamenti in dui riami numidi, sarani unificati daMassinissa versu u 205 av. G.-C., ità d'oru di u riamu. A Numidia hè tandu pruspera, cumporta parechji cità è una civiltà uriginali. L'agricultura di a biada hè particularamenti sviluppata in u Custantinesu è u cummerciu mediterraniu in u Punenti di a Numidia. ICartaghjinesi sò cumplittamenti spudistati di i piazzi litturali è di u Livanti di l' " Africa " è i campagni militareschi sò lanciati à livanti insin'àTripulitana. Eppuri i liti di succissioni addibuliscini i Numidi, è pruvucheghjani l'intarventu di i Rumani. Aguerra di Ghjugurtha marca u diclinu difinitivu di i Numidi, u riamu di Numidia hè riduttu à u so terzu da i Rumani. Quist'ultimi attribuiscini i dui terzi di u punenti à u rèBocchus di Mauretania chì tradisci u so ghjennaru Ghjugurtha, rè di Numidia, à u benefiziu di i Rumani. Da u 105 av. G.-C. à u 46 av. G.-C. a Numidia hè cusì un riamu incù un tarritoriu riduttu. U sustegnu diGhjuba Ia à l'avvirsarii diGhjuliu Cesaru à u mumentu di aguerra civili li hè fatali. Ghjuba è l'avvirsarii di Cesaru sò disfatti è a Numidia hè annissata da Roma par divintà a pruvincia diAfrica Nova.
L'etimulugia pruposta par Numidi hà à longu ripigliatu quidda stabilita in l'Antichità fendu dirivànomadia (Νομαδια) da l'aghjittivugrecunomados (νομαδος), veni à dì inomadi. Di 'ssa falsa etimulugia nascì l'affirmazioni ligendaria chì i Numidi ùn erani ch'è Nomadi, una pupulazioni andarina senza agricultura, nè cità, nè leghji.Gabrieli Campi cunfuta 'ssa falsa etimulugia basata annantu à un ghjocu di paroli. Richjama, com'eddi a provani a parsistenza à l'ebbica rumana, di tribù purtendu dinò 'ssu nomu, è l'esistenza, in aMauritania attuali, di a pupulazioni di i Nemadi.
U nomu apparisci prima ind'èPolibu par indicà i populi è tarritorii à punenti diCartaghjina inchjudendu tuttu u nordu di l'Algeria sin'à u fiumu di aMoulouya, à circa 160 chilomitri à punenti d'Oranu.
Pezza d'arghjentu incù un ritrattu diMassinissa, fundatori di u riamu di Numidia, annantu à a testa, è un cavaddu annantu à l'arma.
Nanzi a vinuta di iCartaghjinesi, u mondu berbaru era apartu à l'influenzi di i civilisazioni di u bacinu mediterraniu. L'urganisazioni di a sucità berbara hà pricidutuCartaghjina di parechji seculi. A famiglia, u paesi, a tribù è a cunfederazioni appariscini com'è i strutturi di l'ordini suciali. L'aguellid (rè), ani da u Vu seculu av. G.-C. emersu par piglià in mani u distinu di i grandi cunfederazioni berbari. A spuntera di grandi munarchii hè dinò un mezu di uppona si è di risista à Cartaghjina. Dui dinastii, quiddi di iMassili è di iMassesili emerghjini in Numidia, liati. Sò dinò rivali par unificà a Numidia sottu à una sola auturità.
UMedracen àBatna, mausuleu numidu di u IIIu seculu av. G.-C., prubabilamenti architittatu da i rèmassesili.
Hè difficiuli à sapè à chì ebbica eddi si struttureghjani i riami. L'esistenza di u riamu massilu hè attistata à u IVu seculu av. G.-C.. A Numidia si scumparti trà :
un riamu massilu, à livanti di l'Ampsaga sin'à i tarritorii cartaghjinesi, incù par capitalaHippo Regius (attualiAnnaba).
I fruntieri trà Massili è Massesili ani certamenti cambiatu. Cartaghjina cerca l'allianza di 'ssi rè par ricrutà i mercinarii è assicurà a sicurezza intornu à i so fondachi custieri, ma i rè numidi ùn si svelani micca essa i capi vassalli scuntati è ani da ghjucà annantu à a rivalità trà Roma è Cartaghjina par assicurà i so pusizioni.
Di 'ss'ebbica ni risorti chì i Massesili s'intaressani particularamenti à l' [Iberia]], è chì un cummerciu impurtanti hà locu trà l [Almeria]] è l'Algeria uccidentali. I Massesili importani u metallu, i tarrami, eppo sportani l'avoriu è l'ovi di struzzu. Siont'è Strabonu, i Massesili, forti di u so cummerciu, sò ricchissimi è pussedini mori suldati. Eppuri a guerra lanciata daSyfax successivamenti contru à Cartaghjina, Roma po' Massinissa hà da purtà i Massesili à a ruvina ed apri a via à a riunificazioni. I Massili, eddi, ani un riamu dui volti menu stesu chì i Massesili, ma sò più liati à a terra è i cità sò più numarosi : Cirta,Dougga,Tebessa... 'Ssa parti massila hà aghjuntu un liveddu impurtanti di civilisazioni : terra bedda cultivata, addevu riputatu, cità numarosi. A disfatta di Syfax faci chì u so capu Massinissa hè pruclamatu rè di tutta a Numidia, tarritorii massesili è massilu inchjusu.
I rè numidi pigliàni à spessu l'armi contru à i tentativi d'invasioni di u so tarritoriu. U rè massilu Gaia, babbu di Massinissa, hà cumbattutu cusì i Cartaghjinesi à i quali hà toltu un tarritoriu prima di divintà u so alliatu. Syfax, rè massesilu, hà prima cumbattutu i Cartaghjinesi prima di divintà u so alliatu. À l'inversu, Massinissa, chì aiuta i Cartaghjinesi in a penisula Iberica, si alliarà dopu à u rumanuScipionu.
Massinissa hè u suvranu u più pupulari di a storia numida. Eppuri ùn hè cunnisciutu ch'è à traversu i fonti rilativi à i guerri punichi, à i quali hà pigliatu parti. Feci l'unità di l'Africa berbara è ni feci un Statu indipindenti è prusperu. Li si attribuisci cusì a frasa : "L'Africa à l'Africani". Metti fini à a risistenza di u figliolu di Sifax,Vermina, è compii di accupà tuttu u paesi di i Massesili. Faci caccià fora l'insemu di i Cartaghjinesi da i fondachi custieri. Vedi i Cartaghjinesi à livanti com'è l'accupanti di i terri di i so antinati. Si lancia in grandi cunquisti à livanti : trà u 174 av. G.-C. è u 172 av. G.-C., togli à i Cartaghjinesi più di 70 cità o piazzi. In u 162 av. G.-C., piglia in particulariLeptis Magna è a vaddi media di aMedjerda (rigioni di i Grandi Pianuri). L'attitudina di Roma hè incerta: l'avaria appughjatu o simpliciamenti lasciatu fà. Par finiscia ni incù a so rivali Cartaghjina è impidiscia chì l'integralità di u so tarritoriu ùn caschessi sottu à a duminazioni numida, i Rumani lanciani aterza guerra punica chì si tarmineghja pà a ruvina di Cartaghjina in u 176 av. G.-C.