Babbu nostru, chi sei illi cieli, sia santificatu lu to nommu, comu in cielu cussi in tarra, dacci oghj lu pani quotidianu nostru e torraci li piccati comu noi li turremu a li nostri piccadori e non ci pultà in tentazioni ma libbarighjaci da lu mali. Amen.
Ugadduresu ogallurese (nomu nativugaddhuresu,IPA: /gaɖːu'rezu/) hè una lingua parlata inGaddura, in u nord'estu di aSardegna. U statutu di 'ssa lingua hè in dibattitu frà i linguisti: certi u cunsidarighjani com'è un dialettu sardu, d'altri u cunsidarighjani com'è un dialettu corsu, è d'altri vidini u gadduresu com'è una lingua sputica, un dia-sistemu sardu-corsu, è chì cumporta parichji varianti. U gadduresu s'assumiglia assà (com'è usicilianu) à u dialettu pumuntincu parlatu in a Corsica Suttana, in i circondi diSartè è di l'Alta Rocca; ma ci sò dinò impurtanti diffarenzi di vucabulariu, di grammatica è di pronuncia (si stima chì 20% di u vucabulariu di u gadduresu hè derivatu da u sardu luguduresu). A so ducumintazioni littararia più antica hè di i primi dicennii di u Seculu XVIII è hè cumposta da puisii è canzoni. Ma da u studiu di parichji ducumenti bassu-medievali si pò purtà in daretu a so nascita - omancu in i so fundamenti - à i primi dicennii di u Seculu XV.
A traccia di usardu luguduresu hè bedda chjara in u lessicu gadduresu, indù si stima ch'è ni cumponi pocu menu di 20%, mentri a prununcia, a sintassa è a gramatica sò tipicamenti corsi. A lingua gadduresa apparteni, à tempu cù usassaresu, à u gruppu di lingui corsu-sardi.
Ghjà in ebbica rumana stavani inGaddura pupulazioni chjamaticorsi, chì parichji idantifichighjani incù l' abitanti di aCorsica, bench'è sta tiuria ùn fussi sturicamenti micca accirtata. In ebbica mediuevali in uGhjudicatu di Gaddura l'elementu linguisticu duminanti era usardu, a lingua "naziunali" aduprata in l'antichi atti ufficiali di u Ghjudicatu. Di stu substratu urighjnariu sardu sò oghji firmati tracci in i dui isuli linguistichi luguduresi diLuras èOlbia è in parichji tuponimi gadduresi (i stessi nomi di Gortiglata/Bortigiadas, Agios/Aggius, Nuches/Nugues/Nuchis, Luras, Calanjanos/Calangianus). Dapoi1100 s'aghjunghjini influssipisani (sii in Gaddura ch'è in u Sassaresu) èghjinuvesi (soprattuttu à Sassari) chì s'affiancani in l'amministrazioni di i guverni ghjudicali fin'à1300, quandu u rughjonu hè cunquistatu da icatalanu aragunesi ed hè righjistrata una forti prisenza di ghjenti corsa in tutta a Sardegna, in particulari inGaddura, àCastelgenovese è àSassari. In l'anni cumpresi trà1347-48 è1400 aGaddura si spupulighja dopu à un'epidemia di pesta è incursioni pirateschi è cumencia cusì a ghjunta di massa di famiddi da u sudu di aCorsica (tandu duminiu ghjenuvesu) cù i so' dialetti urali (ghjà in Corsica fortementi influinzati da upisanu è da ughjenuvesu). Hè di u periodu trà1445 è1470 l'epigrafa di a ghjesgia di Santa Vittoria di u Sassu, in i campagni tràErula èPerfugas (SS), primmu testu scrittu in gadduresu ("OPerAIU | MALU E FO | rA / LErIMITA").A mità di uXVI seculu a campagna gadduresa hè ducumintata com'è oramai chjaramenti abitata da corsi, in quiddi stallazioni carattiristichi di Gaddura, cunnisciuti com'è "stazzi") è duranti u '600 i pupulazioni corsofuni si spustoni à pocu à pocu versu i paesi di a Gaddura urighjnariamenti di lingua sarda.Di1683 sò i primi cumpunimenti scritti in un canzuneri ispanu-sardu duranti a festa di a Verghjni di Locusantu è allucati in a Bibliuteca di Brera à Milanu, è, sii puri in l'incertezza di l'ortugrafia, prisenta carattaristichi medii trà u gadduresu è u sassaresu, a cunferma di a cumuna urighjina è u strittu liamu cù a puisia corsa di l'Altu Taravu è l'Alta Rocca (Suta un arboru fioriddu/ si dormia la donna mia/ et tant'era addormentada/ que isvillar no si podia/ et yo i tocay lu pedi/ et issa mi disse a'a'/ et amuri si mi uoy bene/ un altru pocu piu en goba tua).In uXVIII seculu, sapemu, grazia à i studii di u giugrafu francesu Maurice Le Lannou chì a Gaddura fù ripupulata par trè quarti da Corsi è u cuntrabbandu cù a vicina isula accresci a pupulazioni di i paesi di l'alta Gaddura (in particulari Tempiu.À1706 ricodda u dittuPa’ noi non v’ha middori, non impolta u ch’ha vintu, o sia Filippu Quintu o Càrralu imperadori!. Tandu a Gaddura - conta solu 7 cumuni (Tempiu,Tarranoa,Bultigghjata,Agghju,Nuchisi,Luras,Caragnani) di cui 6 con centro nella Gallura interna. IncùGavinu Pes (1724-1795) u gadduresu hà oramai raghjuntu maturità è dignità littararia. Annant'a l'isula diA Madalena u dialettu "isulanu" hè purtatu in uXVIIII seculu dirittamenti da piscadori è pastori corsi da a Corsica suttana in circa di tarri par fa pascia u so bistiamu.
U gadduresu hà caratteristichi sintattichi, funetichi è ortugrafichi assà diffarenti rispettu à a lingua sarda. I reguli di scrittura sò vicini à quiddi di a lingua corsa incu calchì diffarenza liata à una influenza maiori di l'ortugrafia taliana è u vucabularia d'urighjina sarda.
u plurali di i noma compii pà vucali è si forma aghjustendu -i ("ghjanni" o "polti" [porti]) com'è in corsu è in talianu, è micca la -s com'è in sardu ("jannas"), latinu, spagnolu, catalanu, è cetara;
u plurali ùn varieghja micca in u genaru maschili è feminicciu ("la tarra/li tarri", "la donna/li donni", "lu campu/li campi"), com'è in corsu suttanacciu ("a tarra/i tarri", "a donna/i donni", "u campu/i campi") è à diffarenza di u sardu ("sa terra/sas terras", "sa femina/sas feminas", "su campu/sos campos") è di u corsu cismuntincu ("a terra/e terre", "a donna/e donne", "u campu/i campi");
assenza di cunsunanti finali, prisenza inveci in sardu in i plurali è in certi formi verbali.
futuru micca perifrasticu, com'è in corsu: "lu faraghju" (lu faraghju, mentri in sardu è perifrasticu: "l'appo a fághere"/"d'appo a fai").
a prisenza di ametafunia (cambiu vucalicu): pinsà/eu pensu, faiddà/eu faeddu, steddu/stidducciu, etc, com'è in corsu.
u mantinimentu di a finali in -u atona, carattiristica cumuna à u corsu è à u sardu.
a prisenza di u doppia -dd- cacuminali /ɖ:/ in locu di i gruppi -gli- è -ll- (com'è "piddà", "casteddu", "beddu", "nieddu", "stedda" ) com'è in corsu sartinesu o taravesu (mentri hé "piglià, "castellu", "bellu", "neru/niellu", "stella" in corsu cismuntincu)
i soni "intricciati" -chj- /c/ è -ghj- /ɟ/ ("ghjesgia", "occhji", "aricchji", "ghjnocchji", "ghjattu", "fighjulà", "chjamà", "chjodu" sò com"è in corsu, à diffarenza di u sardu induva ùn sò micca prisenti ("cresia", "ogros", "oricras", "gattu", "bidere", "abbochinare", "tzou"); u sonu ghj- in principiu di una parola hè prununciatu com'è "i" semicunsunantica (/je:ʒa/, /jat:u/ pa' "ghjesgia", "ghjattu" ma hè sempri scrittu in u testu), com'è in u corsu pumuntincu;
a prisenza di i soni in -sgi- /ʒ/ ("casgiu", "ghjesgia", "basgiu") com'è in corsu è à diffarenza di u sardu ("casu", "cresia", "basu");
u passaghju à -rr- di -rn- ("turrà", "carri") com'è in corsu taravesu è sartinesu è in sardu "torrare", "carre" (carri umana);
u trattamentu di -gn- è -ng- com'è in corsu è in tuscanu: "castagna", "Saldigna" (Sardigna), "tigna", "linga" (lingua);
a distinzioni latina trà vucali tonichi è atoni -i-/-e- è -u-/-o- com'è sii in corsu suttanacciu sii in sardu: "pilu" rispettu à "tela" (tela), "gula" rispetto à "soli" (sole);
l'assenza di a linizioni di -t- è -c-, ("andatu" ), ("locu") com'è in corsu meridiunali, à u cuntrariu di u sardu è di u corsu cismuntincu ("andadu", "logu").
a prununzia di -dor- in -tor- "imperadori", "cacciadori" analogamenti à u corsu è à u sardu "imperadore", "catzadore";
u qu- mutata in c- velari /k/ in principiu à parichji paroli ("cattru", "chici", "chiddu", "candu" in corsu "quattru", "quici", "quiddu/quillu", "quandu" ), com'è in sardu ("battor", "inoghe" è "cussu","cando", etc.), à diffarenza di u corsu (à l'eccezzioni di "calchi" in corsu suttanu);
l'esitu di a c- palatali /ʧ/ in principiu di parola: "centu", "cincu", "centru", "citai" com'è in còrsu è tuscanu à diffarenza di lu sardu ch'iddu manteni la /k/ velari o la muta in /ts/ ("chentu", "chimbe", "tzentru"/ant."chentru", "tzitade/ant."chitade");
i trattamenti di -r- in -rt-, -rd-, -rc-, -rg-, -rp- è -rb- mudificati in -l- è -lt-, -ld-, -lc-, -lg-, -lp- è -lb- ("poltu" [portu], "impultanti" [impurtanti], "palchì" [parchì], "cialbeddu" [ciarbeddu], com'è in certi variità di sardu.
a -b- in piazza di a -v- ("abà, abali" pa' u corsu "avà, avali/avale");
a -v- casca sicondu ciò chi ci hè innanzi ("lu 'entu", "iddu è (v)ecchjiu" pa' u corsu "u ventu", "iddu è vechju"), com'è in sardu ("su 'entu", "issu est (b)'etzu");
l'articuli determinativi in lu, la, li, li, com'è in calchì casu in corsu, in u capicursinu oghjincu pruvinendu da u latinu ille, mentri in Sardu sò: "su", "sa", "sos", "sas" (da lu latinu ipse);
a caduta di -v- è -g- intervucalichi ("nii" [nivi], "ghjoanu" [ghjovanu], "Ghjuanni" [Ghjuvanni], "chjai" [chjavi], "taula" [tavula], "teula" [tegula], "aè" [avé]) com'è in sardu, eccituatu u nuaresu ("nie/nii", "zoanu", "Juanne/Juanni", "crae", "mesa", "teula", "aere");
u passaghju à -ss- di -rs- ("cossu" [corsu], "videssi" [vidersi]) com'è in sardu ("cossu")
u tarmini di i paroli in -ai ("citai" [cità], "trinitai" [trinità]), com'è in corsu anticu, in sardu "tzitade" è "trinidade";
u ghjirundiu prisenti in -endi, mentri in corsu hè -endu/-andu, in sardu -ende;
a scrittura di u gadduresu cumporta calchì particularità tradiziunali: u gruppudd si scrivi à spessuddh (Gaddhura); u gruppughj si scrivigghj è u gruppuchj si scrivicchj (eccituatu in principiu d'una parola); ùn s'aprada miccaè maé inveci; sò aduprati com'è in talianuillu,illi,illa, inveci diin u,in i,in a in corsu.
Prunomi parsunali: eu, tu, iddu/idda, noi, voi, iddi
Prunomi è aghjittivi pussessivi: méu/mé, tòiu/tò, sòiu/sò, nostru, vostru, sòiu/sò
Prunomi è aghjittivi dimustrativi: chistu-chisti (quistu-quisti), chissu-chissi(quissu-quissi), chiddu-chiddi (quiddu-quiddi)
Verbi:I verbi ani trè cunghjugazioni (-à,-é,-ì). A struttura di i verbi hè simili à quidda corsa, cù calchì diffarenza in a terza cunghjugazioni. Com'è u corsu è à diffarenza di u sardu u gadduresu manteni l'usu parlatu di u passatu rimotu ancu s'eddu si ni mudifichighja a struttura avvicinendu la à quidda di l'anticu tempu sardu luguduresu oghji in disusu.
Verbuesse (essa):
Indicativu prisenti: eu socu, tu sei, iddu è, noi semu, voi seti, iddi sò;
Indicativu imparfettu: eu era/eru, tu eri, iddu era, noi erami, voi érati, iddi erani;
Indicativu passatu rimotu: eu fusi, tu fusti, iddu fusi, noi fusimi, voi fusiti, iddi fusini;
Indicativu futuru: eu saraghju, tu sarai/saré, iddu sarà, noi saremu, voi sareti, iddi sarani;
Cunghjuntivu prisenti: chi eu sia, chi tu sii, chi iddu sia, chi noi sìami, chi voi sìati, chi iddi sìani;
Cunghjuntivu imparfettu: chi eu fussi, chi tu fussi, chi iddu fussi, chi noi fussimi, chi voi fussiti, chi iddi fussini;
Cundiziunali: eu sarìa, tu sarìsti, iddu sarìa, noi sarìami, voi sarìati, iddi sarìani;
Ghjirundiu prisenti: essendi/sendi;
Ghjirundiu passatu: essendi/sendi statu;
Verbuaé (avè):
Indicativu prisenti: eu aghju, tu hai, iddu ha, noi aèmu/èmu, voi aéti/éti, iddi ani;
Indicativu imparfettu: eu aìa/aìu, tu aìi, iddu aìa, noi aìami, voi aìati, iddi aìani;
Indicativu passatu rimotu: eu aìsi, tu aìsti, iddu aìsi, noi aìsimi, voi aìsiti, iddi aìsini;
Indicativu futuru: eu araghju, tu arài/aré, iddu arà, noi aarèmu, voi aaréti, iddi aaràni;
Cunghjuntivu prisenti: chi eu aghjia, chi tu aghji, chi iddu aghja, chi noi àgghjimi, chi voi àgghjiti, chi iddi àgghjini;
Cunghjuntivu inparfettu: chi eu aissi, chi tu aissi, chi iddu aissi, chi noi aissimu, chi voi aissiti, chi iddi aissini;
Cundiziunali: eu aarìa, tu aarìsti/aarii, iddu aarìa, noi aarìami, voi aarìati, iddi aarìani;
Ghjerundiu prisenti: aèndi;
Ghjerundiu passatu: aendi aùtu;
Cunghjugazioni in -à - Verbuamà:
Indicativu prisenti: eu amu, tu ami, iddu ama, noi amemu, voi ameti, iddi amani;
Indicativu imparfettu: eu amàa/amaia, tu amai/amaìi, iddu amaa/amaìa, noi amaami/amaìami, voi amaati/amaìati, iddi amaani/amaìani;
Indicativu passatu rimotu: eu amesi, tu amesti, iddu amesi, noi amesimi, voi amesiti, iddi amesini;
Indicativu futuru: eu amaragghju, tu amaré, iddu amarà, noi amarèmu, voi amaréti, iddi amarani;
Cunghjuntivu prisenti: chi eu àmia, chi tu ami, chi iddu àmia, chi noi àmiami, chi voi àmiati, chi iddi àmiani;
Cunghjuntivu inparfettu: chi eu amàssia, chi tu amàssi, chi iddu amàssia, chi noi amàssimi, chi voi amàssiti, chi iddi amàssini;
Cundiziunali: eu amarìa, tu amarìsti, iddu amarìa, noi amarìami, voi amarìati, iddi amarìani;
Ghjerundiu prisenti: amèndi;
Ghjerundiu passatu: aendi amatu;
Cunghjugazioni in -é - Verbuvidé:
Indicativu prisenti: eu vicu, tu vidi, iddu vidi, noi vidimu, voi viditi, iddi vidini;
Indicativu imparfettu: eu vidìa, tu vidìi, iddu vidìa, noi vidìami, voi vidìati, iddi vidìani;
Indicativu passatu rimotu: eu vidìsi, tu vidisti, iddu vidisi, noi vidìsimi, voi vidìstiti, iddi vidìsini;
Indicativu futuru: eu vidaràgghju, tu vidaré, iddu vidarà, noi vidarèmu, voi vidaréti, iddi vidaràni;
Cunghjuntivu prisenti: chi eu vidìa, chi tu vidìi, chi iddu vidìa, chi noi vidìami, chi voi vidìati, chi iddi vidìani;
Cunghjuntivu inparfettu: chi eu vidìssia, chi tu vidìssia, chi iddu vidìssia, chi noi vidìssiami, chi voi vidìssiati, chi iddi vidìssiani;
Cundiziunali: eu vidarìa, tu vidarìsti, iddu vidarìa, noi vidarìami, voi vidarìati, iddi vidarìani;
Ghjirundiu prisenti: vidèndi;
Ghjirundiu passatu: aendi vidùtu;
I rari verbi di sta cunghjugazioni ("aé", "cunviné", "cridé", "essé", "intindé","priidé", "sapé", "tiné", "vidé", "viné", "vulé") so' tutti irregulari.
Cunghjugazioni in -ì - Verbutimì (tema):Sta cunghjugazioni cumprendi in virità dui cunghjugazioni cuntinuatrici di parti di i verbi in -ere (currispundenti à u diffarenti esitu -e/-a in corsu): "timì" (tema), "biì" (bia), "cridì" (creda), "currì" (corra), "muì" (mova), "nascì" (nascia), "punì" (pona), "ridì" (rida), "vindì" (venda); cumprendi ancu l'esiti di -ire (l'esitu in corsu hè listessu à quiddu gadduresu): "finì", "apparì", "custruì", "cuprì", "dì", "drummì", "fugghjì", "murì", "riscì", "suffrì" ;
Indicativu prisenti: eu timu, tu timi, iddu timi, noi timimu, voi timiti, iddi timini;
Indicativu imparfettu: eu timia, tu timìi, iddu timìa, noi timìami, voi timìati, iddi timìani;
Indicativu passatu rimotu: eu timìsi, tu timìsti, iddu timisi, noi timìsimi, voi timìstiti, iddi timìsini;
Indicativu futuru: eu timaragghju, tu timaré, iddu timarà, noi timarèmu, voi timaréti, iddi timaràni;
Conghjuntivu prisenti: chi eu timia, chi tu timii, chi iddu timia, chi noi timiami, chi voi timiati, chi iddi timiani;
Conghjuntivu inparfettu: chi eu timissi, chi tu timissi, chi iddu timissi, chi noi timissimu, chi voi timissiti, chi iddi timissini;
Cundiziunali: eu timarìa, tu timarìsti/aarii, iddu timarìa, noi timarìami, voi timarìati, iddi timarìani;
Ghjirundiu prisenti: timèndi;
Ghjirundiu passatu: aendi timùtu;
Un'intarissanti curiusità di u gadduresu, com'è dinò u corsu pumuntincu è certi variità di u sardu, hè l'esistenza di dui maneri, tutt'è dui ghjusti, di cunghjucà l'indicativu imparfettu di certi verbi, par asempiu:
Verbuandà: (in gadduresu hè regulari)
Indicativu imparfettu classicu: eu andàa, tu andài, iddu andàa, noi andàami, voi andaàti, iddi andàani;
Indicativu imparfettu alternativu: eu andaìa, tu andaìi, iddu andaìa, noi andaìami, voi andaìati, iddi andaìani. (-iani o -gghjani sicondu i loca)
Ghjorna : luni (luni), malti (marti), màlcuri (marcuri), ghjoi (ghjovi), vènnari (vennari), sabbatu (sabatu), duminica (duminica);
Mesi : ghjinnagghju, friagghju, malzu, abrili, magghju, lampata, agliola, aùstu, capidannu, Santigaini, Sant'Andria, Natali. (quisti ultimi formi tradiziunali, liati à la cultura agricula, in lu linguaghju quotidianu tendini à essa rimpiazzati da ghjugnu, luddu, sittembri, uttobri, nuvembri, dicembri);
U gadduresu si prisenta com'è una lingua assà uniforma incù picculi diffarenzi in sustanza liati à a prununcia.
A so varianti cumuna, più parlata è standardizata hè quiddatimpiesa ("timpiésu"), chì s'hè sparta dipoi u VIu seculu in gren' parti di a Gaddura; à Tempiu hè abitualmenti parlata incù in i scagni pubblichi è in l'ambienti più pristighjosi; a parlata di a cità hà sturicamenti risintutu u maiò influssu catalanu rispettu à quidda di i campagni;
Hè parlata dinò in a marina di Santu Tiadoru à Vignola cù picculi diffarenzi di prununcia è in calchì parola trà Alta è Bassa Gaddura tantu chì i citatini di Tempiu è Caragnani à spessu ùn esitighjani micca à fà rimarcà à i gadduresi di a bassa Gaddura (anticamenti dittipasturini) a so manera - à i so arichji - grussulana di parlà, par via di a prununcia è di i sprissioni;
U parlà diCaragnani ("caragnanesu") si diffarinzighja da u gadduresu cumunu pà certi aspetti di prununcia (ad es. "friacchju" par "friagghju"/frivagghju, "pucchju" par "bugghju"/bughju, "spucchjià" par "sbucchjià"/sbuchjà) è par u so accentu carattiristicu, assà urighjnali.
A'Nuchisi, in piazza di u sonu nasali palatali "-gn-" par prununzià p.es. "vigna" hè suventi impiicatu u sonu nasali velari "-nghj-" dunqua si prununcia "vinghja" è innò "vigna", "conghju" è innò "cognu", "Caranghjani" è innò "Caragnani"; à listessa manera, u sonu "gli" veni resu cù "lghj", dunqua "aglióla" (tribbiatura) sona "alghjióla", "puntogliu" (frusta pà fà marchjà li boi) si prununcia "puntolghjiu", "spianteglia" (suttupedi di suvaru pà i scarpi) diventa "spiantelghjia", ecc.;
U parlàlungunesu hà piddatu calchì parola in più da u corsu ughjincu ma ùn prisenta micca diffarenzi strutturali riguardu à u gadduresu cumunu;
Umatalininu oisulanu" parlatu annant'à l'isuli di A Matalena, essendu fruttu d'una immigrazioni più ricenti di ghjenti corsa hà carattiristichi di u corsu ughjincu (es. articuli in "u", "i" par "lu", "li", "quiddu" pà "chiddu", "avà" par "abà", "acqua" par "ea", "durci" par "dulci", "nosciu" par "nostru"). Ha dinò parichji paroli d'urighjina ghjenuvesa è punzesa.
A variitàagghjesa, parlata in l'exi Cumuna di Agghju (Aggius) (Aggius, Badesi, Trinitai, Viddalba è Valledoria Centro), hè diffarenti di u gadduresu cumunu pà certi paroli, pà sustituzioni di u C velari cù u G velari (timpiesu "pecura", agghjesu "pegura"; timpiesu "focu", agghjesu "fogu"; timpiesu "eu socu", agghjesu "eu sogu", ecc.) è pà l'usu funeticu di u Z in piazza di C palatali: (gall. "celu", agg. "zelu"; gall. "centu", agg. "zentu"), di manera simili à i dialetti sassaresu è castiddanesu; inoltri, mentri in u timpiesu s'improdani i dui soni ucclusivu-palatali o mediupalatali -chj-, -ghj- in paroli com'è "ghjesgia", "occhji", "aricchji", "ghjnocchji", "ghjattu", "figghjulà", "chjamà", "chjodu", "vecchja", in agghjesu u sonu -chj- hè rimpiazzatu da u C palatali (a C di "cecu"; dunqua, si dici: "occi", "aricci", "ciodu", "veccia", ecc.);
U parlà diBultighjata, sumiddanti à l'agghjesu, si diffarinziighja parchì u G palatali (quidda di u talianu "gelo") sustituisci u sonu -ghj- (si dici "figgiulà" [figghjulà], "aggesu" [agghjesu] è a N nasali velari (quidda di "mancu") in piazza di u sonu nasali palatali -gn- (par es., si dici "mangià" [magnà, manghjà].
U suttudialettucuzinesu di stampu agghjesu, hè assà vicinu à u bultighjatesu ma faci diffarenza pà a più friquenti linizioni di u "C" velari, pà l'urdinariu radduppiamentu funeticu di "t" è "m" (prittindimmu, gall.cum.pritindimu) è pà a più marcata influenza lissicali da u Castiddanesu è Logudoresu. Hè parlatu in a Cumuna di S. Maria Coghinas è da calchì famidda di Valledoria.
I diffarenzi trà i parlati appena discritti sò limitati à calchì variazioni funetica, lissicali è/o d'accentu supratuttu trà Alta è Bassa Gaddura tantu chì par unu spertu locutori gadduresu sarìa pussibili à capiscia à l'accentu o sicondu calchì parola l'urighjna di una parsona di Tempiu, Nuchisi o Caragnani (è d'Agghju spezialmenti) ma li sarìa monda arduu s'iddu pruvinissi da Lungoni o S.Tiadoru.
Asempiu di gadduresu in tutti i so variazioni, di un auguriu à i sposi, cù in nirettu i diffarenzi rispettu à u gadduresu cumunu:
Gadduresu
Matalininu
Agghjesu
Bultigiatesu/Cuzinesu
L'aguriu chi focciu a chisti sposi primma di tuttu è di campà alt’e cent’anni poi d’aé fiddoli bòni è primurosi cù li cumpagni, cù li steddi è cù li manni. Lu ch’agghju dittu, parò, è pà un dumani; par abà àgghjiti alti pinsamenti: ogghj no' pinseti a trabaddà(ni) ma a diiltivvi…cù l’amichi è li parenti
L'aguriu chi facciu aquisti sposi primma di tuttu è di campà antri cent’anni poi d’avé fiddoli bòni è primmurosi cui cumpagni, cùi ziteddi è cui grandi. Lu ch’agghju dittu, parò, è pè un dumani; par avà àgghjiti antri pinzamenti: ogghjnun pinzeti a travaddà(ni) ma a diirtivvi…cu l’amichi èi parenti
L'aguriu chi fozzu a chisti sposi primma di tuttu è di campa' alt’ezent’anni poi d’aì fiddoli bòni e primmurosi cu li cumpagni, cu li steddi e cù li manni. Lugh’agghju dittu, parò, è pà un dumani; par abà àgghjiti alti pinsamenti: ogghj no pinseti a trabaddà(ni) ma a diiltivvi…cù l’ammighi e li parenti
L'aguriu chi fozzu a chisti sposi primma di tuttu è di campa' alt’ezent’anni poi d’aì fiddoli boni e primmurosi cu li cumpangi, cù li steddi e cù li manni. Lugh’aggiu dittu, parò, è pa un dumani; par abà àggiti alti pinsamenti: oggi no pinseti a trabaddà(ni) ma a diiltivvi…cu l’ammighi e li parenti.
Canzoni Popolari, ossia raccolta di poesie tempiesi. Sassari: Dessì, 1859.
GUARNERIO, PE. I dialetti odierni di Sassari, della Gallura e della Corsica. InArchivio Glottologico Italiano. 1892-93, n. 13, p. 125-140, n. 14, p. 131-200/385-422.
CURRULEDDU, Pietro.Canti popolari in dialetto gallurese. Tempio: G. Tortu, 1910.
PES, Gavino.Canti di Gallura (Don Gavino Pes e poeti minori). Tempio: G. Tortu, 1929/1957.
WAGNER, Max Leopold. La questione del posto da assegnare al gallurese e al sassarese. InCultura Neolatina. 1943, n.3, p. 243-267.
ATZORI, Maria Teresa.Il lessico medico nel dialetto di Tempio. Modena: Società Tipografica Editrice Modenese, 1961
COLUMBANO, Bruno.Piccolo dizionario gallurese di termini in disuso o raramente usati. Telti: Columbano, 1996
PABA, Tonina.Canzoniere Ispano-Sardo della Biblioteca Braidense. Cagliari: CUEC, 1996.
Gallura: brevi cenni intorno ad alcune sue particolarità culturali viste nel contesto sardo con una proposta ortografica per il gallurese. Attivita' Culturale-Dialettale Arzachena. 1997
GANA, Leonardo.Il vocabolario del dialetto e del folklore gallurese. Cagliari: Ed. della Torre, 1998.
MAMELI, Francesco.Il logudorese e il gallurese. Villanova Monteleone (SS): Soter, 1998.
ROSSO, Francesco. DEBIDDA, Anatolia. FRESI, Luca.Dizionario della lingua gallurese. Tempio: StampaSì, 2000
MAXIA, Mauro. "Tra sardo e corso. Studi sui dialetti del Nord Sardegna". Sassari: Magnum-Edizioni, 2001 e 2003.
CORDA, Francesco.Gallurese: profilo storico e notazioni filologiche. Luogosanto/Sassari: EDES [Edizioni dell'Accademia della lingua gallurese], 2002.
MAXIA, Mauro. "L’operaiu e l’eremita. La più antica testimonianza del dialetto gallurese in Sardegna", in “Almanacco Gallurese”, n. 10, 2002-03; pp. 310-323.
PES, Giuseppe.Glossario gallurese di Calangianus. Sassari : Stampacolor, 2003
MAXIA, Mauro. "Il Gallurese, lingua-ponte tra Sardegna e Corsica", in “Arzachena-Costa Smeralda”, 2004, n. 1.
BRANDANU, Salvatore.Vocabulariu gadduresu-italianu - Vocabolario gallurese-italiano. San Teodoro: Icimar, 2004.
MAXIA, Mauro. "Concordanze lessicali come esito di scambi culturali e linguistici tra Corsica e Sardegna", in "Cuntesti. Circulation des idées, des hommes, des livres et des cultures", Interreg III, Université de Corse, Corte, 2005.
BRANDANU, Salvatore (a cura di)Alle origini della letteratura gallurese, inLa Gallura. Il gallurese, una lingua diversa in Sardegna. San Teodoro: Icimar, 2005
MAXIA, Mauro. "I cognomi di Tempio e le origini del gallurese", in “Rivista Italiana di Onomastica”, 2005: 2, Roma.
MAXIA, Mauro. "Verso una nuova consapevolezza sulla collocazione del sassarese e del gallurese tra sardo e corso", rivista “Studi Italiani di Linguistica Teorica e Applicata”, XXXIV, 3, Nuova Serie, Pisa-Roma, 2006.
GARRUCCIU, Gianfranco. "In cilca di l'assentu: poesie in lingua gallurese. EDES, 2006
MAXIA, Mauro. "I Corsi in Sardegna", Cagliari:Edizioni Della Torre, 2006.
MAXIA, Mauro. "Lingua Limba Linga. Indagine sull’uso dei codici linguistici in tre comuni della Sardegna settentrionale", Cagliari: Condaghes, 2006.
MELONI, Giovanni. "OLBIA. Poesie galluresi e ....altre". Ed. Lulu.com 2007