| کاتەگۆری | |
|---|---|
 | |
| لقی | شتی دەرھەست |
| بەشێکە لە | ئۆنتۆلۆجی |
| لێکۆڵینەوە لەلایەن | لۆژیک،واتاناسی،مێتافیزیک |
لەئۆنتۆلۆجیدا،کاتەگۆرییەکان یانوتەزاکان[١] بەرزترینجنسەکان لە زنجیرەی جنسەکانن،[٢] کەوایە، بە بنچینەییترین و بنەڕەتیترین تێگەیشتەکان دەژمێردرێن. لێکۆڵین و چوون بە دوای کاتەگۆرییەکاندا بە مانای دەسنیشانکردنی بناخەییترین و بەربڵاوترین پۆلەکانی شتەکانە.[٣] بۆ ئەم مەبەستە، دەبێ بۆ ھەر کاتەگۆرییەک ئەوەی کە بەجیاوازیی ئۆنتۆلۆجیک ناسراوە دیاری بکرێ. لەئەرەستوو بەم لاوە، گەلێ سیستمی جۆراوجۆری کاتەگۆری پێشنیار کراوە، لە زۆربەشیاندا کاتەگۆریگەلێک بۆجەوھەر وعەرەز وپەیوەندی و بارودۆخ و پێشھات بەدی دەکرێن.[٤]
یەکێ لە ھۆگرەتییەکانیئەرەستوو سەرنجدان بە چۆنیەتیی دابەشبوونی دنیای سروشت بە سەر پۆلە جیاجیاکاندا بوو. بۆ وێنە، چۆن لە پۆلێ وەک «گیانلەبەران»، ئەوەڵ، پۆلی «گیانلەبەرە دووپاکان» و، بە دوای ئەوە، پۆلی «گیانلەبەرە دووپا بێباڵەکان»، جیا دەبێتەوە.[٥]ئەو پەی بەوە بردبوو کە پۆلەکان بەپێی چۆنایەتیگەلێک کە گیانلەبەرەکە ھەیەتی، وەک ژمارەی پاکانی و شێوەی ڕێگەچوونی، لە یەکتر جیا دەکرێنەوە. ئەرەستوو لەکتێبەکەیدا دەڵێ ھەر قسەیەک کە لە بارەی بابەتێکەوە بوترێ و ھەر سیفەت و تایبەتمەندییەک کە شیاوی ئەوە بێبدرێتە پاڵی، دەچێتە ناو یەکێ لە دە پۆلی جیاوازەوە کە «دە کاتەگۆری» یا «دە وتەزا» یا «مەقوولاتی عەشر» -یان پێ دەوترێ:
ھەروا کە لەم بەندەوە دیارە، دە کاتەگۆرییەکەی ئەرەستوو بریتین لە:[٦]
بۆ نموونە، لە بابەت بەچکەپشیلەکەی پوورە ئامینەوە، کە خۆیجەوھەرێکە، دەتوانرێ ئەمانە بوترێ: دوو کیلۆیە (چەندێتی) و مێیە (چۆنێتی) و ھیی پوورەیە (پەیوەندی) و سەعاتی ۹ی بەیانی (کات) لە پاڵ کوانووەکە (جێ) بە کزکۆڵەیی (بار) و بە سکێکی پڕەوە (خاوەنایەتی) خەوتووە (کردن) یا خەوێنراوە (کران).[٧]
لە سەردەمی مۆدێرنداکانت یەکێ لەو خاوەن ھزرانەیە جیاوازتر کاری لەسەر کاتەگۆرییەکان کردووە. ئەو لە کتێبی یەکەمی خۆیا،ڕەخنە لە ئەقڵی پەتی، کاتەگۆرییەکان بۆ دامەزراندنیزانین لە بابەتدیاردەکانەوە (نەکواقیعی پشتەوەیان) بە بنەڕەتی دادەنێ. جیاوازییەکی گرنگ ھەیە لە نێوان کاتەگۆرییەکانی ئەرەستوو و کاتەگۆرییەکانی کانتدا. کاتەگۆرییەکانی کانت لە نێوتێگەیشتندان و سەر بەسووژەن.تێگەیشتەی پەتین (مەبەست لە «پەتی» ئەوەیە لەگەڵ داتای ھەستەکیدا ئاوێتە نەبووگن) و ھیچ پەیوەندییەکیان بە جیھانی دەرەوە نییە. پەیوەندییەکەیان بە جیھانی دەرەوە لەوێدا دروست دەبێ کە بمانەوێ لەئۆبژەیەک تێبگەین. لەو کاتەدا، یەک یا چەند کاتەگۆریی نێو تێگەیشتنمان دەخەینە سەر ئۆبژەکە، یا ئۆبژەکە بۆ ژێر ئەو کاتەگۆرییانە ڕادەماڵین تا بە سەریدا بیانسەپێنین و لە ئۆبژەکە تێبگەین.[٨]
بۆ کانت، کاتەگۆرییەکان قاڵبەکانی زەین بوون لە باسی ماریفەتی مرۆڤدا. بەڵام، بۆھێگڵ، کاتەگۆرییەکان بنەواشەگەلێک بوون کە زاتی جیھانیانڕوون دەکردەوە. ھێگڵ دەیویست ئەوە دیاری بکا کە جیھان لە چ کاتەگۆریگەلێک پێک ھاتووە. لەو باوەڕەشدا بوو کە جگە لەدوازدە کاتەگۆرییەکەی کانت، گەلێکی تریش کاتەگۆری ھەیە و، ئەو ئەرکی سەر شانیەتی دانە بە دانەیان دەسنیشان بکا و ڕایان بنێ و بە شێوەی لۆژیکیلە یەکتریان دەربێنێ. لە بەرھەمەکانی ھێگڵدا کاتەگۆرییەکان بوونەوە بە ھەبووگەلیئۆبژەیی و عەینیی سەربەخۆ و ئازاد لەزەینییەتی تاکەکان (وەکووئیدیاکانی ئەفلاتوون). ئەو بەڵگانەش کە بۆ سەلماندنی ئۆبژەییبوون و عەینییەتی کاتەگۆرییەکان دەیھێنایەوە ھەمان بوون کە ئەفلاتوون بۆ سەلماندنی ئۆبژەییبوونی ئیدیاکان و تێکڕایییەکان دەیھێنایەوە. بۆ ھەر شتێ کە بە واقیع ھەیە، باش بڕوانین، بۆ نموونە بۆ لەتە بەردێ، دەبینین کە ھیچ نییە بێجگە کۆمەڵێتێکڕایی، یانی سپێتی و خرتی و ڕەقی و لەمانە. گشت ئەمانە تێکڕایین، کەوایە حاشاکردنی ئۆبژەییبوونی تێکڕایییەکان حاشاکردنی ئۆبژەییبوونی بەردەکەیە.[٩]
{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر){{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر){{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
