Republic of Liberia دروشم: "The Love of Liberty Brought Us Here"سروود: All Hail, Liberia, Hail! پایتەخت Monrovia زمانە فەرمییەکان English Spoken and national languages[ ١] گرووپە ڕەگەزییەکان (2008[ ٢] ناوی هاووڵاتی Liberian دەوڵەت Unitary presidential constitutional republic - President George Weah - Vice President Jewel Taylor - Speaker of the House Bhofal Chambers - Chief Justice Francis Korkpor یاسادانەر Legislature of Liberia - ئەنجومەنی باڵا Senate - ئەنجومەنی خواروو House of Representatives Formation andIndependence fromAmerican Colonization Society - Settlement by theAmerican Colonization Society January 7, 1822 - Liberian Declaration of Independence July 26, 1847 - Annexation ofRepublic of Maryland March 18, 1857 - Recognition by the United States February 5, 1862 - Admitted to the United Nations November 2, 1945 - Current constitution January 6, 1986 ڕووبەر - سەرجەم ١١١,٣٦٩ کیلۆمەتری چوارگۆشە (102nd ) مایلی چوارگۆشە - ئاو (%) 13.514 ژمارەی دانیشتوان - بەراوردی 2015 5,073,296[ ٢] (126th ) - سەرژمێریی 2008 3,476,608 - چڕی 40.43 کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (180th ) لە مایلی چوارگۆشە GDP (PPP )بەراوردی 2019 - سەرجەم $6.468 billion - سەرانە $1,413[ ٣] GDP بەراوردی 2019 - سەرجەم $3.221 billion - سەرانە $704[ ٣] Gini (2016)٣٥٫٣ HDI (٢٠١٩)٠٫٤٨٠ (١٧٥th ) دراو Liberian dollar (LRD)ناوچەی کاتی GMT (UTC لای لێخوڕین right پاوانی ئینتەرنێت .lr کۆدی تەلەفۆن +231
پۆتانەکان :6°19′N 10°48′W / 6.317°N 10.800°W /6.317; -10.800
لیبێریا ، بە فەرمیکۆماری لیبێریا (بە ئینگلیزی : Liberia ئەفریقا . پایتەختی ئەم وڵاتە شاریمۆنرۆڤیایە .[ ٤] [ ٥]
لە سەرەتادا لیبریا وەک نیشینگەیەک لەلایەن (کۆمەڵگای داگیرکردنی ئەمریکی) یەوە دامەزراوە کە باوەڕیان وابوو کەسانی ڕەشپێست دەرفەتی باشتری ئازادی و گەشەکردنیان ھەیە لە ئەفریقادا بە بەراورد بە ویلایەتە یەکگرتووەکان. وڵاتەکە لە ڕێکەوتی ٢٦ی تەممووزی ١٨٦٢دا سەربەخۆی خۆی ڕاگەیاند بەڵام ویلایەتە یەکگرتووەکان دانی نەدەنا پێدا ھەیا ڕێکەوتی ٥ی شوباتی ١٨٦٢ لە سەردەمی جەنگی ناوخۆیی ئەمریکادا. لە نێوان ساڵی ١٨٢٢ دا ھەتا دەستپێکی جەنگی ناوخۆیی ئەمریکا لە ساڵی ١٨٦١ دا، زیاد لە ١٥ ھەزار کەسی ڕەشپێستی ئازاد لە دووچاری ستەم و چەوساندنەوەی کۆمەڵایەتی و یاسایی دەبوونەوە لە ویلایەتە یەکگرتوەەکان دا ڕوویان کردە لیبریا لەگەڵ ٣٬١٩٨ کاریبیی ئەفریقی. دوای ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی وڵاتەکە لە ڕێکەوتی ٣ی کانوونی دووەمی ١٨٤٨ دا (جۆزیف جێکینز ڕۆبێرتس) کە پیاوێکی ئازادی سەرمایەداری ئەفریقی ئەمریکی خەڵکی ویلایەتی ڤێرجینا بوو لە لیبریا نیشتەجێ ببوو وەک یەکەمین سەرۆکی وڵاتەکە ھەڵبژێردرا.[ ٦]
لیبریا بە یەکەمین وڵاتی ئەفریقی دادەنرێت کە ھەستابێت بە ڕاگەیاندنی ئازادییەکەی و ھەروەھا بە یەکەمین و کۆنترین وڵاتی کۆماریی دادەنرێت لە ئەفریقادا. توانی لە جەنگی جیھانی دووەم دا سەربەخۆیییەکەی خۆی بپارێزێت. لە کاتی جەنگی جیھانی دووەم دا لیبریا پاڵپشتی ھەوڵە جەنگییەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی دەکرد لە دژی ئەڵمانیای نازی و لە بەرامبەریش دا ویلایەتە یەکگرتووەکان ھەڵدەستا بە ئەنجامدانی وەبەرھێنانێکی بەرچاو لە ژێرخانی وڵاتەکەدا کە بووە ھۆی نوێکردنەوە و بەرەوپێشبردنی ناوەندی گواستنەوە ھەوایییەکانی. لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی لیبریا بە یەکێک لە ئەندامانی دامەزرێنەری (کۆمەڵەی نەتەوەکان، نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوی یەکگرتوویی ئەفریقا) دادەنرێت.[ ٧] [ ٨]
کۆچکەرە ئەمریکییە لیبریایییەکان پەیوەندییەکی باشیان نەبوو لەگەڵ دانیشتووانە ڕەسەنەکەی ناوچەکە و بە تایبەتی لەگەڵ ئەوانەی لە کۆمەڵگە داخراو و دوورەکانی دارستانەکان دا دەژیان. خەڵکانی ئەمریکی- لیبریایییەکان وەک کۆمەڵەیەکی بچووکی باڵادەست پەرەیانسەند کە خاوەنی تەواوی ھێزی سیاسی وڵاتەکە بوون و ھەتا ساڵی ١٩٠٤کەسانی ڕەسەنی ھۆز و خێڵەکانیش لەسەر خاکەکەی خۆیان بەدەرخرابوون لە بەدەستھێنانی مافی ھاوڵاتی بوون. ئەمریکییە لیبریایییەکان ھانی ڕێکخراو و دامەزراوە ئاینییەکانیان دەدا بە دروستکردن و ھێنانەکایەی بەرنامە و قوتابخانە بۆ پەروەردەکردنی دانیشتووانە ڕەسەنەکانی وڵاتەکە.[ ٩]
لە ساڵی ١٩٨٠ دا لە ئەنجامی گرژی سیاسی لەسەر فەرمانڕەوایی سەرۆکی وڵات (ویڵیام ڕ. تۆلبێرت) کۆدەتایەکی سەربازی ڕوویدا کە تێیدا ویڵیام تۆلبێرت کوژرا و کۆتایی ھات بە فەرمانڕەوایی ئەمریکی لیبریایییەکان لە وڵاتەکە و بۆ ماوەی چەندین ساڵ وڵاتەکە دووچاری ناسەقامگیری سیاسیی بۆوە. دوای پێنج ساڵ لە فەرمانڕەوایی سەربازیی (دەستەی ڕزگارکردنی خەڵکی) و پێنج ساڵ فەرمانڕەوایی (حیزبی دیموکراتی لیبریا)، یەکەم و دووەم جەنگی ناوخۆیی لیبریا دەستی پێکرد. ئەم دوو جەنگە بووە ھۆی گیانلەدەستدانی ١٥٠ ھەزار کەس کە دەکاتە ٨٪ دانیشتووانی وڵاتەکە لەگەڵ ڕاگوێزرانی چەندینی دیکە و کەم بوونەوەی چالاکی ئابووری بە ڕێژەی لە ٩٠. ٪ بەھۆی ناکۆکییەکانەوە ژێرخانی نەتەوەیی و خزمەتگوزارییە گشتییە سەرەتایییەکانی بەشێوەیەکی بەرچاو زیانیان پێگەیشتبوو کە لە ساڵی ٢٠١٥ دا ٨٣٪ ڕێژەی دانیشتووان لە خوار ھێڵی ھەژاری نێودەوڵەتییەوە دەژیان. لە ساڵی ٢٠٠٣دا ڕێکەوتنامەی ئاشتی بووە ھۆی ئەنجامدانی ھەڵبژاردنی دیموکراتی لە ساڵی ٢٠٠٥ و (ئێلین جۆنسن سیرلێف) بە سەرۆکی وڵات ھەڵبژێردرا و بووە یەکەمین سەرۆکی ژن لە تەواوی کیشوەرەکەدا.[ ١٠]
.svg)
.svg)
