کتێبخانەیەک لە شاری ئیفسوسی ئیغریقی دێرین لە ئەنادۆڵ، دەگەڕێتەوە بۆ ١٢٥ پ. ز ئاسەوارناسەکانی تورکیا بەڵگەیەکیان دۆزییەوە کە ئاماژە بە بوونیکۆمەڵگەی پێشکەوتوو دەکات لە شوێنی تورکیای ئێستادا لە ساڵی ٦٠٠٠ پێش زایینەوە، و بەپێی ئەوەی لە ڕووی مێژوویییەوە نووسراوە،ھیتییەکان بۆ یەکەم جار ئەم ناوچانەیان ئاوەدان کردووەتەوە، لە ساڵەکانی ٢٠٠٠ پ. ز ھیتییەکان دەستیان بە کۆچکردن کرد لەئەورووپا و ناوەڕاستیئاسیاوە بۆ بەرزایییەکانیئەنادۆڵ . دوای سەدان ساڵ ئەم ھیتییانە توانیان دەست بگرن بەسەر زۆربەی ناوچەکەدا، و لە ساڵی ١٥٠٠پ. ز توانیان ئیمپڕاتۆرییەتێکی بەھێز دابمەزرێنن و ببن بە یەکەم سەرکردەکانی ناوچەکە، دواتر بەشێکی فراوانی بەرزایییەکانی ئەنادۆڵ کەوتە دەستیفەریجی ولیدییەکان و ھەندێک کۆمەڵیتر، ئەمەش لە ماوەی نزیکەی ساڵی ١٢٠٠ تا ٥٠٠ پ. ز بوو، ھەر لە ھەمان ماوەدایۆنانییەکان چەندین دەوڵەتی بچووکیان دروست کرد لەسەر کەنارەکانیدەریای ئێژە لە بەرزایییەکانی ئەنادۆڵدا.
و ئیمپڕاتۆری فارسی توانی دەسەڵاتی بکێشێت بەسەرئەنادۆڵ وتراقیادا ھەتا گەیشتنیئەسکەندەری مەزن ، پاشایمەقدوونیا ، ئەو کاتە سوپای فارس شکان لە ساڵی ٣٣١پ. ز، لە دوای مردنی ئەسکەندەری گەورە ساڵی ٣٢٣پ. ز ناوچەی ئەنادۆڵ بوو بە مەیدانی شەڕ و کوشتار لە زنجیرەی ئەوشەڕانەی جێنشینەکانی ئەسکەندەر ھەڵیان دەگیرساند، پاشان چەند مەمالیکێکی بچووک دامەزران ھەتا ساڵی ٦٣پ. ز، دواتر کۆتاییان پێھات کاتێک سەرکردەی بۆمبی دەستی گرت بەسەر ھەرێمەکەدا و کۆنتڕۆڵی کرد، لە دوای ئەوە بارودۆخەکە جێگیر بوو لەژێردەسەڵاتی ڕۆمانییدا کە نزیکەی ٤٠٠ ساڵ بەردەوام بوو.
ئیمپڕاتۆری ڕۆمانی، قوستەنتیین، کە حوکمیئیمپڕاتۆڕی ڕۆمانی دەکرد لە ساڵی ٣٣٠ز، ھەستا بە گواستنەوەی پایتەخت لە ڕۆماوە بۆ یەکێک لە شارە دێرینەکان کە بە بیزەنتە ناودەبرا و دەکەوتە ھەرێمیتراقیا . و ناوی پایتەخت گۆڕا لە بیزەنتەوە بۆ قوستەنتینییە (ئەم شارەئیستەنبوڵی ئێستایە)، و ئیمپڕاتۆری ڕۆمانی بوو بە دوو بەشەوە لە ساڵی ٣٩٥ز دا، یەکێکیانئیمپڕاتۆڕی ڕۆمانی ڕۆژھەڵاتی بوو کە ناوچەکانی ئەنادۆڵ و تراقیای دەگرتەوە، و بەشی دووەمیانئیمپڕاتۆڕی ڕۆمانی ڕۆژاوایی بوو.بەبەرەکان غەزووی ڕۆمانی ڕۆژاواییان کرد و دەستیان بەسەردا گرت لە ناوەڕاستی سەدەی پێنجی زایینیدا، بەڵام ڕۆمانی ڕۆژھەڵاتی کە بە ئیمپڕاتۆری بیزەنتیش ناو دەبرا ماوەیەک گەشەسەندنی بەخۆوە بینی، وبیزەنتییەکان دەستیان بەسەر ھەموو ئەو ناوچانەدا گرتبوو کە ئێستا بە تورکیا ناسراون ھەتا کۆتایییەکانی سەدەی ١١ی زایینی.
مزگەوتی سەلیمی لە ئەدەرنە، یەکێک لە ئاسەوارە بیناسازییە ناسراوەکانی سەردەمیعوسمانی تورکەسەلجووقییەکان یەکەم ھۆزی تورکی بوون کە حوکمی تورکیایان کردووە، ھۆزێکیئیسلام بوون لە ناوەڕاستەکانیئاسیا لە ڕۆژھەڵاتیدەریای کاسپییەنەوە ھاتبوون، لە ناوەندی سەدەی ١١ی زایینی توانیانئەرمەنستان وفەلەستین و زۆربەیئێران بخەنە ژێر دەسەڵاتی خۆیانەوە و پاشان غەزووی ناوچەی ئەنادۆڵیان کرد، سالی ١٠٧١ توانیان زۆر لە بەھێزی دەرکەوتنی بیزەنتییەکان کەم بکەنەوە بە سەرکەوتنیان لە شەڕی مەڵازگرد، پاشان تورکە سەلجوقییەکان ئیمپڕاتۆرییەتێکیان دامەزراند کەقۆنیەی ئێستا پایتەختی بوو، لەو کاتەوە وردە وردە ئایینیئیسلام وزمانی تورکی ناوچەکانی ئەنادۆڵی گرتەوە لە جێگەیمەسیحییەت وزمانی یۆنانی ، پاشان مەسیحییەکانیئەورووپا ھەڵمەتە خاچپەرستییەکانیان دەست پێکرد بە مەبەستی داگیرکرنیقودس و لەم میانەیەشدائیمپڕاتۆڕی بیزەنتی توانی سێ یەکیئەنادۆڵ بگیڕێتەوە بۆ خۆی، و ئیمپڕاتۆری سەلجوقی بەردەوام بوو تا ساڵی ١٢٤٣ز پاشان ڕووبەڕووی غەزوویمەغۆلەکان بوویەوە.
مەغۆل لاواز بوون بەھۆی ناکۆکی ناوخۆیییەوە پاشان داڕمان، لەم میانەیشدا دەسەڵاتی تورکی بەھێز بوو لە ئەنادۆڵدا، لە سەدەی ١٤ی زایینیدا لەسەر دەستی کۆمەڵێکی تورک دەوڵەتێکی بەھێز دامەزرا کە بەعوسمانییەکان ناسرابوون بە گەڕاندنەوە بۆ ناوی دامەزرێنەرەکەیانسوڵتان عوسمانی یەکەم ، سالی ١٣٢٦زبۆرسەیان گرت و کردیان بە پایتەخت بۆ دەوڵەتەکەیان، فراوانبوون دەستی پێکرد ھەتا دەستی گرت بەسەرئیمپڕاتۆڕی بیزەنتی وبولگاریا وسربیا ، پاشان ماوەیەک فراوانبوونەکەی وەستا بەھۆی تێکشکانیبایەزیدی یەکەم ناسراو بە (ھەورە بروسکە) لە ساڵی ١٤٠٢ز، ئەم شکانە ماوەیەکی پێکدادانی سیاسی بە دواداھات، پاشاندەوڵەتی عوسمانی ھاوسەنگییەکەی گەڕاندەوە و بەردەوام بوو لە فراوانبوون لە سەردەمیموڕادی دووەم دواترسوڵتان محەممەد فاتیح ، توانی فەتحیقوستەنتینییە بکات لە ساڵی ١٤٥٣ز و کردیان بە پایتەخت بۆ دەوڵەتەکەیان و ناوەکەی گۆڕی بۆ ئیسلامبول (ئیتسەنبوڵی ئێستا) و بەمەش کۆتایی بە بوونی بیزەنتی ھێنا لە ناوچەکەدا.
بەردەوام بوون لەسەر فراوانبوون و گەشەسەندن، لەسەردەمیسوڵتان سەلیمی یەکەمدا بە لای ڕۆژھەڵاتدا دەوڵەت فراوان بوو،سووریایان گرت لە ساڵی ١٥١٦ ومیسر لە سالی ١٥١٧ و پاشان لە سەردەمیسوڵتان سولەیمان قانونی کە لە ئەورووپادا بە سولەیمانی مەزن ناسراوە دەوڵەت گەیشتە بەرزترین ئاستی و پێشکەوتن و گەشەسەندنێکی گەورەی بەخۆیەوە بینی و سنووری دەوڵەتەکەی فراوان کرد، بەڵام دواتر چەند قۆناغێکی گەڕانە دواوەی بەخۆوە بینی ھەرچەن چەند ماوەیەکی گەشەسەندن و چاکسازی تری ھەبوو، بەڵام لە ئاستی ئەوەدا نەبوون بیگەڕێننەوە بۆ دۆخی پێشتری.
داگیرکردنی ئەستەمبول لەلایەن ھێزە ھاوپەیمانەکان لە ساڵی ١٩١٨ واتە لە کاتیجەنگی جیھانیی یەکەمدا ، وای کرد کە بزووتنەوەی نەتەوەییی تورک لەسەر دەستیمستەفا کەمال ئەتاتورک دابمەزرێت. ئەتاتورک فەرماندەیەکی سەربازیی بوو کە لەڕێی جەنگەکانی گالیپۆلی و جەنگی سەربەخۆییی تورک (١٩١٩–١٩٢٣) ناوبانگی دەرکرد بوو، داوای ھەڵوەشاندنیپەیماننامەی سیڤەر (١٩٢٠) کرد.[ ٣١]
لە ١٨ی ئەیلوولی ١٩٢٢، ھێزەکانی یۆنان، ئەرمەن و فەڕەنسا لە تورکیا دوورخرانەوە.[ ٣٢] کۆماری . لە ١ی تشرینی دووەمی ١٩٢٢، پەرلەمانی ئەنقەرە بە فەرمی دەوڵەت و سەڵتەنەی عوسمانی ھەڵوەشاندەوە، لە ئەنجامدا دەسەڵاتیی ٦٢٣ ساڵەی عوسمانییەکان بە کۆتایی ھات. لە ٢٤ی تەممووزی ١٩٢٣،پەیماننامەی لۆزان جێگەی پەیماننامەی سیڤەری گرتەوە.[ ٣٣] [ ٣٤] [ ٣٥] ڕاگواستنی خەڵک دانرا لە نێوان تورکیا و یۆنان، بە جۆرێک ١٫١ یۆنانی خاکی تورکیایان جێھێشت بەرەو یۆنان، لە بەرامبەردا ٣٨٠٬٠٠٠ موسڵمان لە یۆنانەوە گواسترانەوە بۆ تورکیا.[ ٣٦] پاشایەتیی دەستووریی عوسمانییەکان گۆڕدرا بۆ سیستمی دەوڵەتی نەتەوەیی کە تێیدا پشت بە سیستمی پەرلەمانی لە چوارچێوەی دەستوورێکی سێکولار کاردەکات.[ ٣٧] یاسای پاشناو (نازناو) پەسەندکرا، بەم ھۆیەوە مستەفا کەمال نازناوی «ئەتاتورک» (باوکی تورک ) پێدرا.[ ٣٨]
دوای ڕێککەوتننامەی مۆنترو لە ساڵی ١٩٣٦، تورکیا دەسەڵاتی بەسەر ڕووبەرە ئاوییەکەی بۆ گەڕاوە لەوانە بۆ سەر داردانیل، بۆسفۆر و ھەروەھادەریای مەرمەرە .[ ٣٩]
لە دوای دامەزراندنی کۆماری تورکیا، بەشێک لە کوردان و بەتایبەت کوردانیزازا ، کە لەماوەی سەردەمی عوسمانییەکان لەلایەن ئاغاکانەوە سەپەرشتیی دەکران ئەوا ڕاپەرین لە دژی چاکسازییەکانی ئەتاتورک بەتایبەت لەسەر پرسەکانی بە سێکولارکردنی دەوڵەت (لەلایەنشێخ سەعیدی پیران دژایەتی دەکرا)[ ٤٠] [ ٤١]
لە ڕۆژی ١٠ی تشرینی دووەمی ١٩٣٨،عیسمەت ئینونو بوو بە دووەم سەرۆککۆماری تورکیا لەدوای ئەتاتورک. لە ٢٩ی حوزەیرانی ١٩٣٩، دەوڵەتی خەتای لەڕێی ڕێفراندۆمێکەوە خۆیان خستە پاڵ دەوڵەتی تورکیا، لە ئێستادا ئەو ناوچەیە بووەتەپارێزگای خەتای . لە ماوەی جەنگی جیھانیی دووەمدا، تورکیا بە سروشتی خۆی مایەوە. لە کۆتایییەکانی جەنگەکە، لە ڕۆژی ٢٣ی شوباتی ١٩٤٥ ھاتە پاڵ ھێزەھاوپەیمانەکان . دواتر لە ٢٦ی حوزەیرانی ١٩٤٥، تورکیا بووە ئەندامی چارتەری ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان.[ ٤٢] تاک حیزبی لە تورکیا کۆتایی ھات، لە ھەڵبژاردنی گشتیی ١٩٤٦ دا، ھەڵبژاردنێکی فرەحیزب بەڕێوە چوو. لە ساڵی ١٩٥٠، تورکیا بوو بە ئەندامی ئەنجومەنی ئەورووپا.
پارتی دیموکراتی کە لەلایەن جەلال بایار دامەزرابوو ئەوا ھەڵبژاردنەکانی ١٩٥٠، ١٩٥٤ و ١٩٥٧ی بردەوە و بۆ ماوەی دە ساڵێک توانی دەسەڵات بگرێتە دەست، لەوکاتەشدا جەلال بوو بە سەرۆککۆمار وعەدنان مەندەرس کرا بە سەرۆکوەزیرانی تورکیا. دوای ئەوەی لەجەنگی کۆریا وەک ھێزێکی نەتەوە یەکگرتووەکان جەنگا، ئەوا لە ساڵی ١٩٥٣ تورکیا بوو بە ئەندامیناتۆ . تورکیا بووە بەربەستێکیش لەدژی فراوانبوونی دەسەڵاتەکانییەکێتیی سۆڤیەت لەدەریای ناوین .
دەوڵەتی تورکیا لە ساڵانی ١٩٦٠ و ١٩٨٠، لە وڵاتێکی فرەحیزبی دیموکراسییەوە تووشی دوو کودەتای سەربازیی بوویەوە، ئەمەش جگە لە دەکردنی بەیاننامە و فەرمانە سەربازییەکانی ساڵانی ١٩٧١ و ١٩٩٧.[ ٤٣] [ ٤٤] تورگوت ئۆزال .
لەوەتەی ساڵی ١٩٨٤، ناکۆکیی و جەنگ کەوتە نێوان پارتی کرێکارانی کوردستان و دەوڵەتی تورکیا، ئەمەش بەتایبەت لە ناوچەکانی باشووری ڕۆژھەڵاتی تورکیای گرتەوە کە دەکاتەباکووری کوردستان . لە ئەنجامی ئەو پێکدادانە چەکدارییانە، زیاتر لە ٤٠ ھەزار کەس کووژراون.[ ٤٥] [ ٤٦] [ ٤٧] ئەمریکا ویەکێتیی ئەورووپا پەکەکەیان وەک دامەزراوەیەکی تیرۆریستی دانا.[ ٤٨] [ ٤٩] عەبدوڵڵا ئۆجەلان کە ڕێبەری پەکەکەیە ئەوا لە ئۆپەراسیۆنێکدا دەستگیر دەکرێت و بە تاوانی تیرۆر وخیانەتی نیشتمان حوکمی لە سێدارەدانی بۆ دەرچوو.[ ٥٠] [ ٥١] مافەکانی مرۆڤ لە یەکێتیی ئەورووپا پێداچوونەوە بۆ بڕیارەکە دەکات.[ ٥٢] [ ٥٣] [ ٥٤]
بەھۆی بە ئازادکردن و لیبرالکردنی ئابووریی تورکیا ئەوا لە دوای ھەشتاکانی سەدەی بیستەم، ئابووریی تورکیا گەشەکردنی بەخۆیەوە بینی.[ ٥٥] [ ٥٦] [ ٥٧] مافەکانی مرۆڤ بوو لە تورکیا.[ ٥٨]
لە ساڵی ٢٠١٣،ناڕەزایییەکی گەورە بەرۆکی حکوومەتی تورکیای گرت لەبەرامبەر پلانی تێکدانی پارکی گەزی لە تەقسیم و گۆڕینی بۆ پڕۆژەی دیکە، ھەر زوو ئەو ناڕەزاییانە گۆڕان بۆ ڕەخنەگرتن و خۆپشاندان دژیسیاسەتە گشتییەکانی حکوومەتی وڵات.[ ٥٩] کودەتای سەربازی شکستی ھێنا.[ ٦٠] [ ٦١] [ ٦٢]
لە ماوەی ٩ی تشرینی یەکەم بۆ ٢٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٩، تورکیا ھەڵمەتێکی سەربازیی لەڕۆژاوای کوردستان دەستپێکرد.[ ٦٣] [ ٦٤] [ ٦٥]
.jpg)
.svg)
.svg)
