Республика Кхазакхстан кхазакх. Қазақстан Республикасы кхазакх. лат . Qazaqstan RespublikasyКхазакхстанан Гимн Маьрша йаьлла терахьаш 1991 шеран 16 декабрь (ССРС ) Официалан меттанаш Казахийн мотт [ 5] [ 6] […] оьрсийн мотт [ 7] [ 8] Коьрта гӀала Астана Йаккхий гӀаланаш Алма-Ата , Астана,Шымкент ,Акхтоьбе ,КхарагӀанда ,Тараз ,Павлодар ,Усть-Каменогорск ,Семей Урхаллин тайпа Президентан республика [ комм. 1] [ 1] Латта • Шадерг 2 724 902[ комм. 2] (9-гӀа дуьненахь ) • %хина тӀехле 2,8 Бахархой • Мах хадор ▲ 20 223 218[ 2] ДЧС (НЭТ ) • Шадерг (2019) ▲ 534,271 млрд[ 3] долл. 41-гӀа ) • ХӀораннан а сина ▲ 28 514 [ 3] долл. ДЧС (номинал) • Берриг (2019) ▼ 164,207 млрд[ 3] долл. 54-гӀа ) • ХӀораннан а сина ▲ 8763[ 3] долл. АДКИ ▲ 0,817[ 4] чӀогӀа лакхара ;50-гӀа меттиг )Ахча тенге (KZT, код 398 )Интернет-доменаш .kz .қаз [ 9] Код ISO KZ Код МОК KAZ Телефонан код +7 [ 10] Сахьтан аса UTC+5:00 Автомобилийн некъаш аьтту агӀора [ 11] Викиларми чохь медиафайлаш
Кхаза́кхстан[ 12] (кхазакх. Қазақстан ДАА :[qɑzɑqˈstɑn] ⓘ Респу́блика Кхаза́кхстан (кхазакх. Қазақстан Республикасы ), (аббревиатура РК ) —Евразин центрерапачхьалкх ,доккхаха долу дакъа цуьнанАзин йукъахь ду, жимах дерг —Европехь . Бахархой, пачхьалкхан статистикин комитето 2020 шеран 1 апрелехь мах хадорца, хилира 18 690 200 стаг[ 2]
Мехкан майда — 2 724 902 км², кӀеззига жима йуАргентинал .Дуьненахь мехкан майдан барамца 9-гӀа меттигехь ю, 2-гӀа меттигехь йуЛПД йукъахь (Россел тӀехьа )42-гӀа — ДЧС чухоамца 64-гӀа — бахархойн барамца .
Коьрта шахьар —Астана . Уггаре йоккха гӀала 1,8 миллион вахархочуьнца —Алма-Ата . Пачхьалкхан мотт —кхазакхийн . Махкахь пачхьалкхачуьнца цхьаьна могӀара лелон официалан мотт —оьрсийн [ 13]
ЛаьттаКаспий-хӀордан ,Лахара ИйдалтӀиен ,Уралан ,Сибрехан ,Цийчоьнан ,Йуккъера Азин йукъахь. Доза ду къилбаседехь а, малхбузехь аРоссийца (дозан дохалла — 7548,1 км), малхбалехь —Цийчоьнца (1782,8 км), къилбехь —ГӀиргӀазойчоьнца (1241,6 км),Узбекистанца (2351,4 км),Туркменица (426 км). Латтан тӀехула долчу дозан дохаллин барам — 13392,6 км[ 14] Туьркийн кхеташон уггаре йоккха пачхьалкх йу. Континентан чоьхьараКаспий-хӀорд а,Арал-хӀорд а бу дозанашца.ХӀорд тӀе араволийла йац , иштта башхалла йолчу мехкашлахь дуьненахь уггаре боккха мохк бу.
Административан-мехкийн агӀора йекъало 14 областан а, республикин маьӀнин 3 шахьран а:Астана ,Алма-Ата ,Шымкент . Цул сов, башха статус йолуш шахьар ю,Байконур , иза 2050 шо кхаччалц аренде эцна йу Российс, оцу муьранна цуьнца йолчу йукъаметтигашкахь цунна йелла Российн Федерацин федералан маьӀнин шахьаран статус; Российс аренде эцна латтанийн майда йу 111 913 км² (4,1 % мехкан латта). Экономикин-географин агӀора Кхазакхстан йекъалоЙуккъера ,Малхбузен ,Малхбален ,Къилбаседа ,Къилба регионашна.
Кхазакхстанан мохк историн агӀора дӀалаьцна кхерстаэтносаша цхьацца заманашкахь имперешна йукъахь хилла. Ширачу заманахь кхузахь кхирстинаскифаш .Туьркех бевллакхерстарш баьхна махкахь цуьнан историн доккхаха долчу декъехь.АхеменидгӀеран пачхьалкх кхочура таханлерачу мехкан къилбан декъера латташка вайн эрал хьалхара IV бӀешо кхачале. XIII бӀешарахь йараМонголийн империн Чингисхананан Ӏедал бухахь. XVI бӀешарахькхазакхаш кхоллабелира, кхаажузе (цхьацца мехкашкахь деха дайн геннаш) йекъайелла, ша тоба санна.Российн импери чуяржа йолаелираКхазакхийн арешка XVIII бӀешарахь, ткъа XIX бӀешерашна йуккъехь урхалла деш йу ала мегар дара ерриг Кхазакхстанан а. 1917 шеранОктябран революцил тӀаьхьа а, цул тӀаьхьарагражданийн тӀемашкахь а Кхазакхстанан мехкан масийттаза хийцамаш бира. 1936 шарахь кхоьллира,Советийн Союзан йукъахьКхазакхийн Советийн Социалистийн Республика .
Кхазакхстан йара, 1991 шарахьСоветийн Союз юхуш маршо кхайкхийна, тӀаьххьарасоюзан республика . Республикин дуьххьарлерапрезидент хилираНазарбаев Нурсултан . 2019 шеран мартехь цуо дарж дитира, ткъа Сенатан председателаТокхаев Къасым-Жомарта дӀалецира цхьаьна хенан дарж, тӀаьхьа туьйлира 2019 шеран9 июнера харжамашкахь [ 15] Human Rights Watch и другие правозащитные организации регулярно описываютситуацию с правами человека в Казакстане как плохую[ 16] [ 17] [ 18]
Дуьхьанца кхоьллинаОренбург коьрта шахьар йолушГӀиргӀазойн АССР аьллаРСФСР йукъахь 1920 шеран 26 августехь. 1925 шеран февралехьОренбурган область ГӀиргӀазойн АССР йукъара ара а йаьккхина дӀаелира РСФСРн, ткъа коьрта шахьар дӀайаьхьираКхызыл-Орда (1925), тӀаьхьаАлма-Ата (1929).
1924—1925 шерашкахьЙуккъерачу Азин къоман-пачхьалкхан межа яр бахьнехь дерриг кхазакхийн латташ цхьаьнакхийтира. 1925 шарахь ГӀиргӀазойн АССР цӀе хийцираКхазакхийн АССР аьлла. 1930 шеран 20 июлехь цунна йукъара РСФСР куьйгакӀела дӀаелираКхара-Калпакийн автономин область , 1936 шарахь дӀаелла йолуУзбекийн ССР йукъа.
1936 шеран 5 декабрехь Кхазакхийн АССРн союзан республикин статус йелира.
1990 шеран 25 октябрехь Кхазакхийн ССР Лакхарчу Совето тӀеийцираРеспубликин пачхьалкхан суверенитетех долу деклараци .
8 декабрехь Белоруссин, Российн, Украинин паччахьаша куьг яздира ССРС йохаран беловежскан барт тӀехь.
1991 шеран 10 декабрехь пачхьалкхан цӀе«Кхазакхийн Советийн Социалистийн Республика» хийцира«Республика Кхазакхстан » [ 19] [ 20] [ 21]
1991 шеран 16 декабрехь Кхазакхстан тӀаьххьара союзан республикех кхайкхийра шен маршох[ 22]
21 декабрехь Кхазакхийн ССРн Президента Н. Назарбаевс куьг яздира ССРС йохайаран беловежскан бартан динчу алма-атан протокол тӀехь а,Лааме Пачхьалкхийн ДоттагӀалла (ЛПД) Ӏалашонех а, принципех а долу Алма-Атан деклараци тӀехь а .
23 декабрехьКхазакхийн ССР Лакхара Совето ратификации йира беловежскан бартан протоколца цхьаьна[ 23]
Казахстанан 14 область а, 2 республикин маьӀна долу гӀаланаш а ю[ 24] Байконур , иза 2050 шо кхаччалц.Российн Федерацин арендехь йу и хан чекхйаллалц гӀалин йуРоссийн Федеральни маьӀна долу статус[ 25]
№ ХӀост ГӀала/Область Административан центр майда, бахархой, стаг.,[ 26] Луьсталла , стаг./км²ДЧС 01.01.2008тенге Официалан цӀекхазакхийн Официалан цӀенохчийн Россихь лелош йолу цӀершРеспубликин маьӀна долу гӀаланаш 1 ГӀала Астана Астана Астана 710 752 262 1046,36 2 ГӀала Алматы Алматы[ 24] Алма-Ата 332 1 455 271 4368,45 Российн Федерацис 2050 шо кхаччалц аренде эцна а, и хан чекхйаллалц Российн Федерацин федеральни маьӀна долу гӀалин статус а, республикин маьӀна а долу гӀала. Х[ 25] 3 ГӀала Байқоңыр Байконыр Байконур *57 37 912 662,00 Областаш 4 Акмолан область Көкшетау Коькшетау Кокшетау 146 219 731 526 5,00 8772 5 Акхтоьбен область Ақтөбе Акхтоьбе [ 27] Актобе 300 629 788 594 2,62 66917 6 Алматан область Талдықорған Талдыкорган Талдыкорган 223 911 1 918 109 8,53 18841 7 Атыраунан область Атырау Атырау Атырау 118 631 546 057 4,58 161271 8 Малхбален-Кхазакхстанан область Өскемен Усть-Каменогорск Усть-Каменогорск 283 226 1 395 012 4,93 35920 9 Жамбилан область Тараз Тараз Тараз 144 264 1 059 390 7,32 8999 10 Малхбузен-Кхазакхстанан область Орал Уральск Уральск 151 339 613 560 4,05 77162 11 Карагандан область Қарағанды Караганда Караганда 427 982 1 359 077 3,17 62529 12 Костанайн область Қостанай Костанай Костанай 196 001 879 511 4,49 20860 13 Кызылордан область Қызылорда Кызылорда Кызылорда 226 019 716 807 3,15 68683 14 Мангистаунан область Ақтау Актау Актау 165 642 551 939 3,29 116674 15 Павлодаран область Павлодар Павлодар Павлодар 124 755 747 584 5,99 48010 16 Къилбаседа-Кхазакхстанан область Петропавл Петропавловск Петропавловск 97 993 582 560 5,96 4354 17 Къилба-Кхазакхстанан область Шымкент Шымкент Шымкент 117 249 2 636 950 22,36 12572 Массо 2 724 902 16 675 392 6,12
* - город Байконур, арендуемый Российской Федерацией, имеет особый статус; органы статистики Казахстана учитывают этот город в составе Кызылординской области в качестве города областного подчинения, бахархой города приводится только для граждан Казахстана.
Административан йекъайаларан шолгӀа даржехь йу 160эвланийн кӀошт , 15гӀаланийн кӀошт а38 гӀала а.
КхолгӀа даржехь йу46 гӀала , 241эвла [ 28] эвлийн гуош а.
↑ Атлас мира: Максимально подробная информация / Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов. — Москва: АСТ, 2017. — С. 40. — 96 с. — ISBN 978-5-17-10261-4. ↑1 2 Основные социально-экономические показатели (оьрс.) . Комитет по статистике Министерства национальной экономики Казахстана ↑1 2 3 4 World Economic Outlook Database, April 2019 (бил-боцу.) . Международный валютный фонд ↑ Human Development Indices and Indicators 2019 (инг.) . Программа развития ООН . — Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН.↑ http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1008034 ↑ 7.1 //Конституция Казахстана (кхаз.) — 1995. ↑ 7.2 //Конституция Казахстана (кхаз.) — 1995. ↑ https://www.ethnologue.com/language/rus ↑ Домен .қаз делегирован Казахстану —Координационный центр национального домена сети Интернет , 2012. ↑ http://countrycode.org/kazakhstan ↑ http://chartsbin.com/view/edr ↑ Кхазакхстанан официалан мотт бу кхазакхийн мотт, цунах схьаэцна йу хӀара цӀе ↑ В государственных организациях и органах местного самоуправления наравне с казахским официально употребляется русский язык. — п.2 ст. 7 Конституции РК ↑ Стратегический план Агентства Республики Кхазакхстан по управлению земельными ресурсами на 2011—2015 годы. Архивйина 2014-10-11 —Wayback Machine (Земли водного фонда на 1 ноября 2011 года)↑ Цитатийн гӀалат:<ref> тег нийса йац; кху:10 тIетовжаран текст йазйина йац ↑ Всемирный доклад 2020 года по Кхазакхстану (оьрс.) . Human Rights Watch Архивйина 2020 шеран 10 апрелехь↑ Кхазакхстан и Всеобщая декларация прав человека (оьрс.) . Радио Азаттык Архивйина 2019 шеран 3 августехь↑ Кхазакхстан в докладе США. Пытки, политические заключённые и цензура (оьрс.) . Радио Азаттык Архивйина 2020 шеран 2 мартехь↑ Об изменении наименования казахской советской социалистической ↑ Конституция Республики Казахстан от 28 января 1993 года см. «ПЕРЕХОДНЫЕ ПОЛОЖЕНИЯ»↑ О Конституции Республики Казахстан — ИПС «Әділет» ↑ Конституционный закон Республики Казахстан от 16 декабря 1991 года № 1007-XII «О государственной независимости Республики Казахстан» ↑ Постановление Верховного Совета Республики Казахстан от 23 декабря 1991 года № 1026-XII О ратификации Соглашения о создании Содружества Независимых Государств ↑1 2 Географическое положение, природные условия В республике 14 областей, 86 городов, в том числе 2 города республикинского подчинения (г. Астана, г. Алматы), 168 районов (8 районов в городах), 174 поселка
↑1 2 Международное Соглашение между Российской Федерацией и Республикой Казахстан о статусе города Байконур, порядке формирования и статусе его органов исполнительной власти от 23 декабря 1995 года, статья 1, пункт 1. Субъектом Российской Федерации не является. Система городского управления определяется статьей 5 Соглашения междуРоссийской Федерацией и Республикой Казахстан о статусе городаБайконур , порядке формирования и статусе его органов исполнительной власти от 23 декабря 2005 г. (см.Байконур. Юрисдикция )↑ Численность населения РК по областям, городам и районам Архивйина 2013-01-30 —Wayback Machine ↑ Указ Президента Республики Казахстан «О переименовании отдельных административано-территориальных единиц Жамбылской и Северо-Казахстанской областей и об изменении транскрипции названия города Актюбинска» Архивйина 2007-09-27 —Wayback Machine ↑ Казахстан Йукъара
Правительство
Карташ
Дошамаш а, энциклопедеш а
Библиографин каталогашкахь
Областаш: Республикин маьӀна долу гӀаланаш: ШолгӀа йа кхолгӀа дарж: Регионаш:
Цитатийн гӀалат: Йолуш йолучу "комм." тобанан<ref> тегашна ца карийра йогӀуш йолу<references group="комм."/> тег.
.svg)
.svg)
_(W3).svg)
.svg)