Vitamini su esencijalni nutritijenti organskog porijekla i neizostavni su dio svake prehrane. Jedan od prvih otkrivenih vitamina je bio tiamin kojeg je otkrio poljski biohemičar Kazimierz Funk1911. godine. Taj je naučnik smatrao da je otkrio supstancu važnu za život, a s obzirom na to da su hemičari svrstali tu tvar u grupu amina naziv je došao kombinacijomlatinske riječivita što znači život i pojmaamin.
U početku, kada su se vitamini tek počeli otkrivati njihova hemijska struktura nije bila poznata. Tada je dogovorno da se dodjeljuju oznake koje su bile ili samo slova abecede ili kombinacija brojki i slova. Danas je, znanstvena javnost pronašla prikladne nazive za svaki pojedini vitamin: npr. tiamin (B1), riboflavin (B2), askorbinska kiselina (C),biotin (H), cijanokobalamin (B12) i dr. O njima ovise normalne funkcije ljudskog organizma.[1][2][3]
Voće je bogat izvor vitamina, mada, u poređenju sa povrćem, sadrži manje vitamina. Od vitamina voće sadrži najviše vitamina C i karotina. Njihova količina zavisi od vrste voća, sorte kao i niza drugih činilaca.Vitamin C nije podjednako raspoređen u cijelomplodu. Najviše ga ima u pokožici i ispod nje. Drugi vitamin po važnosti i količini je karotin. Najviše ga sadržikajsija,ananas, suhašljiva,breskva,lubenica itd. U manjim količinama voće sadrži i druge vitamine:K,EvitamineB grupe.
Vitamini su fiziološki aktivne supstance koje se u organizmima javljaju u veoma malim količinama, ali bez kojih nije moguć normalan rast i razvoj živih bića. Najveći dio tih spojeva sintetizirajumikroorganizmi ibiljke, a neki od njih se mogu sintetizirati i u organizmimaživotinja. Otkrića njihove hemijske strukture omogućila su masovnu (laboratorijsku i industrijsku) vjestačku proizvodnju većine vitamina.
U organizmuu, vitamini se redovno vežu zabjelančevine, među kojima i zaenzime (u ulozi koenzima) čime se i objašnjava njihovabiokatalitska funkcija. Pošto su biljke sposobne za samostalnu produkciju vitmnina, značaj ovih hemijskih jedinjenja i njihovu funkciju kod njih je veoma teško pratiti. Za razliku od biljaka, veći nedostaci vitamina kod životinja izazivaju različite poremećaje, a koji pri dužoj nestašici mogu izazvati i smrt organizmna. Još je u drugoj polovini prošlog vijeka je eksperimentalno dokazano da bezvitaminska ishranamiševaproteinima,mastima,šećerina,mineralnim solima i vodom izaziva njihovi visoku sterilnost, bez obzira na obilnost i kvalitet spotnenutih kmnponenti.
Na osnovu otapala, vitmnini su podijeljeni na one koji su rastvorljivi umastima (liposolubilni) i vitmnine rastvorljive u vodi (hidrosolubilni).
Od vitamina rastvorljivih u mastima najvazniji su vitamin A, D, E, K i F.
Vitamin A (antikseroftalmični) je po hemijskom sastavu derivatpigmenta karotena. Pripada grupi termostabilnih (otpornih na visoke temperature) vitamina. Nedostatak ovog vitamina ispoljava se u usporenom rastu, kokošijem sljepilu, usporenoj diobi stanica. Kokošije sljepilo nastupa usljed nemogucnosti sintetiziranja pigmenta rodopsina, koji učestvuje u primanju svjetlosnih draži. Duži nedostatak ovog vitamina izaziva promjene na sluznici i koži (sušenje) kao i teško oboljenje kseroftalmiju (sušenje rožnjače) i na kraju potpuno sljepilo. Vitamin A nalazi se u većim koncentracijama u svom provitaminskom obliku kodmrkve (karota),ribljem ulju,maslacu,jajetu, kajmaku, masnomsiru itd. Dnevne potrebe čovjeka za ovim vitaminom su od 1 do 2 mg.
Vitamin D (antirahitični) nepohodan jc za regulacijuminerala u organizmu. Nedostatak ovog vitamina izaziva promjene nakostima koje se krive u odsustvuCa++ iP04. Poremećaji izazvani nedostatkom vitamina D u kostima dovode do oboljenja nazvanograhitis. Rahitične promjene su posljedica poremećaja u okoštavanju i deponiranja mineralnih soli u kosti. Vitamin D je aktivatorenzima alkalne fosfataze, pod čijim djelovanjem se izdvajafosforna kiselina iz njenih estara. Fosforna kiselina reagira sa kalcijem, a nastali kalcij-fosfat se taloži u kostima. U slučaju rahitisa smanjena je resorpcija kalcija izcrijevnog trakta, a preko njega i fosfora. Nedostatak vitamina D može se liječiti unošenjem u hrani ili izlaganjem organizma suncu. Naime, dokazano je da se provitamin vitamina D, u koži, pod uticajem ultravioletnih zraka, pretvara u vitamin D. Namimice bogate ovim su:riblje ulje,riba,mlijeko,jaja,gljive itd. Dnevna potreba za vitaminom D je 400 IJ (internacionalnih jedinica).
Vitamin K (antihemoragicni) nalazi se uhloroplastima zelenih biljaka, kod kojih imajnu važnu ulogukatalizatora ciklusa transmiijeelektrona u procesufotosinteze. U životinjskim organizmima, uključujući i čovjeka, ovaj vitamin ima značajnu ulogu u zaustavljanjukrvarenja. Naime, vitamin K učestvuje u nastanku protrombina i ostlaih faktorakoagulacije krvi. Značajni izvori vitamina K su:jetra,špinat,zelena salata, a sintetizira se i pod uticajem mikrof1ore udebelom crijevu. Dužim uzimanjemantibiotika u terapiji uništava se mikroflora debelog crijeva, pa se tako indirektno smanjuje sinteza vitamina K.
Vitamin E (tokoferol) nazvan je i vitaminom plodnosti. Nedostatak ovog vitamina izaziva degenerativne promjene na spolnimžlijezdama i kanalima muškaraca, a kod žena na maternici. Mada je rijetka pojava, avitaminoza vitamina E je najčesći uzrok muške sterilnosti (neplodnosti). Glavni izvori vitamina E susojino ulje, klicepšenice ikukuruza te sjemenke sa visokim sadržajem ulja:orah,lješnjak,kikiriki,bademi. U životinjskom organizmu pored sterilnosti, nedostatak vitamina E izaziva promjene i na poprečnoprugastojmuskulaturi, temozgu ikičrnenoj moždini. Značajna funkcija vitamina E je regulacija ekonomičnog trošenja energetski bogatog jedinjenjaATP (adenozintrifosfata).
Među hidrosolubilnim vitaminima najpoznatiji je niz B-kompleksa ivitamin C.
Vitamin B1 (tiamin ili aneurin) sintetizira se u zelenim organima biljaka. Njegova uloga umetabolizmu biljaka vezana je za koenzimski efekt u dekarboksilaciji pirogrožđane i alfaketoglutarne kiseline. Nedostatak ovog vitamina izaziva oboljenje "beri-beri". Ovisno o dužini nestašice, bolest se javlja u tri oblika:
usporen rad srca i slabost srčanog mišića, koji dovode i do smrti, i
želudačni poremećaji u lučenju solne kiseline,enzima pepsina i slaba kontrakcijaželuca.
Unošenjem u organizamživotinja, uključujući i čovjeka, vitamin B1 se fosforilizira, dajući energetsko jedinjenje tiamin-pirofosfat (tpp). Nedostatak ovog vitamina dovodi do nakupljanja pirogrožđane kiseline, te sprečavanja oksidacijskih procesa, posebno unervnom sistemu isrčanom mišiću. Izvori vitamina B1 sukvasac, mekinjepšenice iriže,mrkva,špinat,grah,grašak, a od životinjskih namimica:jetra,bubrezi,mozak,mišići te, manjim dijelom, imlijeko.
Vitamin B2 (riboflavin) u organizmima biljaka i životinja funkcionira kao gradivna komponenta koenzima flavomononukleotida (FMN) i flavinadeninukleotida (FAD), koji su bitni zaKrebsov ciklus i proces oksidacijemasnih kiselina. Zato je ovaj vitamin jako bitan zametabolizam masti, ugljikohidrata i nekihaminokiselina.Nedostatak vitamina B2 manifestira se u promjenama naočnoj rožnjači, te koži i sluzokoži. Unjegovom nedostatka javlja se upala usne duplje,jezika i desni.
Vitamin B3 ili PP vitamin (antipelagrični ili nikotinska kiselina) ima ulogu koenzima ukatalizi prenosa vodika (NAD = nikotinamindinukleotid iNADP= nikotinamindinukleotidfosfat). Bez ovog vitamina biljke se ne mogu ni razvijati, što je dokazano u kulturi odgovarajućih tkiva.
Vitamin B12 (antianemijski, cijankobalamin) u strukturi sadržimikroelementkobalt (Co). U organizmu životinja (uključujući i čovjeka) i ima nekoliko važnih funkcija:
Vitamin C (antiskorbutni,askorbinska kiselina) ima značajnu fiziološku ulogu, kako za biljne organizme, tako iživotinje, uključivši i čovjeka. Kod biljaka najvišu koncentraciju ima u zelenimlistovima iplodovima. Za biljke je veoma bitan u procesimafotosintske fosforilacije, odnosno sinteze energetskih jedinjenja bogatihfosforom. Učestvuje također i u regulacijitonusaprotoplazme, te aktivnosti sa CH skupinom. Pored toga, vitamin C ima bitnu ulogu u procesima rasta biljaka. Isto tako, u sudjejstvu sa biljnimhormonima –auksinima bitan je za pretvaranje tačaka rasta u reproduktivne centre (cvjetanja i plodonošenja). Sadržaj ovog vitamina kod biljaka takoder je bitan i za intenzitet sintezeDNK iRNK.
U životinjskom organizmu, C vitamin ima značajnu ulogu u procesima bioenergetske i oksidacije. Ovaj vitamin značajno utice na stvaranjekolagena, sintezuglikoproteida, supstanci koštanog sistema,hrskavice,zuba, omogućava zarastanje rana, stvaranje kalusa poslije prijelomakostiju itd. Takoder je bitan i za sintezuadrenalina inoradrenalina, te mobilizaciju željeza u prihvatljive forme.
Izvori vitamina C su skoro svi zeleni dijelovi biljke. Ovim vitaminom najbogatiji su biljni plodovi:kivi,šipurak,nar,narandža,limun, te razne povrtlarske kulture (posebnopaprika,kupus i dr.). Prisustvo vitamina C ujetri pušača ima značajnu ulogu u neutralizacijialkaloidanikotina. Uz pomoć vitamina C, zdrava jetra pušača (koji dnevno popuši 40 cigareta = 2 mg nikotina) može razgraditi sav uneseninikotin.
^Međedović S., Maslić E., Hadžiselimović R. (2000): Biologija 2. Svjetlost, Sarajevo,ISBN9958-10-222-6.
^Korene Z., Hadžiselimović R., Maslić E. (2001): Biologija za 8. razred osnovne škole. Svjetlost, Sarajevo,ISBN9958-10-396-6.
^Bajrović K, Jevrić-Čaušević A., Hadžiselimović R., Ed. (2005): Uvod u genetičko inženjerstvo i biotehnologiju. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo,ISBN9958-9344-1-8.
