Na području koje je 1941. pripadaloKraljevini Jugoslaviji, kao i na područjima sjužnoslavenskim stanovništvom koja su bila u sastavuItalije (Istra,Rijeka, Kvarner iZadar) te nakon rata pripojenaDrugoj Jugoslaviji, razvio se 1941-1945.Narodnooslobodilački rat, uz učešće širih slojeva stanovništva, a na poticaj i pod kontrolomKomunističke partije Jugoslavije. Rat je odnio brojne žrtve, ali je donio pobjeduantifašističkim snagama.
Pojamnarodnooslobodilački rat odnosi se na borbu protiv stranih zavojevača i za društvenu preobrazbu u nekim zemljamaEvrope iAzije tokomDrugog svjetskog rata (uključujući iJugoslaviju), te na antikolonijalnu borbu naroda Azije iAfrike nakon toga. Odnosi se na borbu koja nije uperena samo protiv stranih zavojevača, nego istovremeno stremi bitnom društvenom i političkom preobražaju (revoluciji), te tokom borbe gradi svoje paralelne organe vlasti.
U slučaju Jugoslavije,KPJ, iako je svoje namjere iz taktičkih razloga često prikrivala, od početka ustanka imala je za cilj ne samo borbu protiv okupatora i njegovih domaćih pomagača (tzv.kvislinzi ikolaboracionisti), nego i osvajanje političke vlasti i socijalističku revoluciju u skladu sakomunističkom ideologijom, koju su prihvaćale stranke članiceKomunističke internacionale. U vrijeme Socijalističke Jugoslavije, termin "narodnooslobodilački rat" imao je naravno apriorno pozitivno značenje, a socijalistička revolucija smatrala se epohalnim historijskiskim napredkom. Objektivno, možemo govoriti o historijskim dešavanjima koja nazivamo "Narodnooslobodilački rat" (NOR) za vrijemeDrugog svjetskog rata, tesocijalistička revolucija za vrijeme rata i poslije njega.
Iako većina svjetskih i domaćih historičara smatra Narodnooslobodilačku borbu jednom od najvećih borbi Drugog svjetskog rata,neonacistički,ustaški,četnički i slični pokreti je često pokušavaju ocrniti i prikazati kao negativnu.
Komunistička partija Jugoslavije koristila je termin Narodnooslobodilački rat od početka ustanka, 1941. PojamNarodnoslobodilačka borba uglavnom se koristio kao sinonim; Borci NOR-a nazivaju se općim imenompartizani. Često se koristila proširena sintagmaNarodnooslobodilački rat i socijalistička revolucija.
Napad na Kraljevinu Jugoslaviju počeo je bez objave rata 6.4.1941. godine,bombardovanjem Beograda i opštim napadom sa teritorija svih susjednih zemalja (izuzev Grčke). U dvanaestodnevom ratu oružane snageKraljevine Jugoslavije su pretrpjele potun poraz. Kralj i Vlada su 15.4. pobjegli iz zemlje, a dva dana kasnije je potpisana kapitulacija.[6]
Jugoslavija je podijeljena na dvije interesne sfere, njemačku i italijansku, i na više okupacionih zona.Sloveniju su podijeliliItalijani iNijemci, i pripojili svojim matičnim državama.Italijani su dobiliKosovo i zapadni dio Makedonije, pripojili tzv. "Velikoj Albaniji" i formirali italijanski protektorat. NDH i Kraljevina Italija su potpisali ugovor 18. maja 1941. po kojem Italija je dobila gotovo cijeluDalmaciju i to: područjeZadra,Šibenika,Splita, otokeRab,Krk,Vis,Korčulu,Mljet i mnoge druge manje, zatimBoku kotorsku te dijelove Hrvatskog primorja i Gorskog kotara.[7] Područje današnje Crne Gore je takođe postalo italijanski protektorat.Bačku, Baranju i Međumurje dobili suMađari.Bugari su dobili veći dioMakedonije i dio jugoistočneSrbije.
Odmah po ulasku njemačkih jedinica uZagreb, 10.4.1941. godine,Slavko Kvaternik je, u imeustaškog poglavnikaAnte Pavelića, proglasioNezavisnu Državu Hrvatsku, koja se prostirala na najvećem dijelu teritorije današnjeHrvatske,Bosne i Hercegovine iSrema.[8] Preostali dio Srbije je bio organizovan u tzv. državu sageneralomMilanom Nedićem na čelu.
Na sednici Politbiroa CK KPJ održanoj 4. 7. 1941. uBeogradu, odlučeno je da se od sabotaža i diverzija pređe na opšti ustanak i da partizanski rat bude osnovna forma razvijanja ustanka. Na sastanku su pojedini članoviCK upućeni u razne krajeve zemlje radi pomoći u organizovanju i rukovođenju oružanom borbom.
Tokom Prve neprijateljske ofanzive u jesen 1941. godine, Njemačke snage su preuzele kontrolu na teritoriji zapadne Srbije. Radi obezbeđenja eksploatacije rudnog bogatstva u istočnoj Bosni, koje je bilo od značaja za njihovu ratnu privredu, Nijemci su krajem decembra 1941 koncentrisali 718 diviziju na prostoruTuzla,Doboj,Zavidovići,Vareš,Sarajevo. Na to ih je primorala situacija u toj oblasti, gde je u to vrijeme, dejstvovalo šest partizanskih odreda (Romanijski, »Zvijezda«, Birčanski, Ozrenski, Majevički i Kalinovički — ukupno 6—7.000 boraca) koji su držali dosta prostranu slobodnu teritoriju sa mjestima:Rogatica,Sokolac,Han Pijesak,Vlasenica, Drinjača,Srebrenica,Bratunac iOlovo) i ugrožavali komunikacije, neprijateljske garnizone i industriske centre u dolinamaBosne iSpreče (Tuzla,Zenica,Vareš,Breza iKakanj)
Slijedila je ofanziva protiv partizana u istočnoj Bosni od 15. januara do 23. februara 1942. godine, u jugoslavenskoj historiografiji poznata kaoDruga neprijateljska ofanziva. Ove su operacije presjekle razvoj oružanog ustanka i u istočnoj Bosni i Hercegovini u kojima je pod pritiskom okupatorskih jedinica, značajno potpomognutih kvislinškim snagama (ustaše, četnici), došlo do raspada dobrovoljačkih i većine partizanskih jedinica, a oslobođena teritorija bila je reokupirana.[12]
U periodu od 1. aprila do 10. maja 1942. u istočnoj Bosni, združenefašističke snage (Nijemci, Italijani, Ustaše) izvele su veliku protivustaničku akciju. Cilj operacije bio je uništenje svih pobunjenika na prostoru izmeđuSarajeva irijeke Drine uistočnoj Bosni. Operacija je izvedena pod nazivomTrio simbolizujući saradnju njemačkih, italijanskih i hrvatskih snaga. Pobunjenicima su naneseni teški gubici, te je među njima došlo do nepovratne podjele na velikosrpski nastrojene četnike i komunističke partizane.
Sredinom aprila 1942. njemačke okupacijske snage, uz pomoćustaških ičetničkih trupa u ukupnom broju od 40.000 vojnika, pokrenule su ofanzivu čiji je cilj bio uništiti partizanske snage od 4000 boraca na planini Kozari, koje su ugrožavale komunikacijeZagreb-Beograd, ali i premaPrijedoru iBanjaluci. Cilj njemačke ofanzive bilo je i civilno stanovništvo.[13] Oko Kozare je bio formiran neprijateljski obruč. Četvrtog jula, u jurišu se probilo oko 10.000 ljudi. Ofanziva je završila sredinom jula 1942. Tokom u Bitke na Kozari, stradao je veliki broj civilnog, uglavnomsrpskog stanovništva, bilo tokom vojnih operacija ili ukoncentracionom logoru Jasenovac.[14][15]
Rukvodstvo Narodnooslobodilačke borbe, koje je do 10. maja 1942, bilo uFoči, uspjelo je da formira nove jedinice:Treću proletersku sandžačku brigadu,Četvrtu iPetu proletersku crnogorsku brigadu iHercegovački NOP odred.
Zajedno saPrvom iDrugom proleterskom brigadom, ove su jedinice iz rejonaZelengore, počevši od 24. juna 1942. godine, izvršile pokret u zapadnu Bosnu opštim pravcemKalinovik-Prozor-Kupres -Livno -Bosanski Petrovac, izvodeći neprestana vojna dejstva. Početkom jula brigade su izvele veliku diverziju na pruzi izmeđuHadžića iKonjica, savladale neprijateljske posade po stanicama, uništile važnija stanična postrojenja, razrušile prugu na više mjesta, kao i sve važnije mostove. Uništeno je i više desetinavagona i nekolikolokomotiva.[16]
Tokom pohoda partizani su privremeno zauzimali:Konjic,Gornji Vakuf,Prozor,Livno,Tomislavgrad i vodili borbe zaDonji Vakuf,Kupres. Krajem avgusta, jedinice prekoDrvara stižu doBosanskog Petrovca, aVrhovni štab NOVJ se smješta u vagone voza naOštrelju. Tu će uslijediti pripreme za napad naBihać i osnivanjeBihaćke republike.
Partizanske snage krajem 1942. zauzimajuBihać koji postaje sjedište velikog teritorija pod njihovom kontrolom zvanogBihaćka republika. Konsolidacija partizanskih snaga se nastavlja formiranjem većih jedinica kao što su divizije i korpusi, kao i održavanjem osnivačke skupštineAVNOJ-a koja je Narodnooslobodilačkoj borbi dala politički legitimitet.
Savezničko iskrcavanje u sjevernojAfrici krajem 1942. uvjerilo jeosovinske komandante u mogućnost savezničkoj iskrcavanja naBalkan, pa je zato odlučeno da se partizanske snage likvidiraju angažiranjem dodatnih vojnih resursa.
Prvi takav pokušaj je započeo u januaru 1943 i bio je poznat kaočetvrta neprijateljska ofanziva. Njime je likvidirana Bihaćka republika, ali je gro partizanskih snaga uspio ne samo preživjeti, nego i ubitci na Neretvi nanijeti težak poraz četničkim snagama nakon koje one nisu predstavljale ozbiljan faktor u Hercegovini iDalmaciji.
Osovinske snage su daleko bolje pripremilepetu neprijateljsku ofanzivu, u kojoj su uspjele opkoliti i gotovo uništiti partizanske snage.
Preživljavanje Tita i jezgre njegove vojske ubitci na Sutjesci se kasnije pokazao kao jedan od ključnih događaja rata. Samo nekoliko mjeseci kasnije došlo je dokapitulacije Italije. Partizanske snage su, porazivši prethodno četnike, bile prisutnije u italijanskim zonama od četnika, a i daleko bliže jadranskoj obali i lukama. Zbog toga su bile u prilici razoružati italijanske snage, a i stupiti u kontakt sa zapadnim saveznicima te kasnije od njih primati naoružanje, opremu i drugu pomoć.
Šesta neprijateljska ofanziva ili zimske operacije 1943/1944 u centralnom dijelu Jugoslavije su popularni nazivi koji su se uSFR Jugoslaviji koristio za niz operacija koje su krajem 1943 poduzeleosovinske snage s ciljem da uništepartizanske snage na područjima na kojima su uspostavile uporišta nakonkapitulacije Italije. Taj naziv je obuhvatao sljedeće veće operacije:
Njemačka vrhovna komanda je predpostavljala da bi do iskrcavanja savezničkih snaga moglo doći na jadranskoj obali, koje bi uz pomoć partizana ovladale većim dijelom tadašnje Jugoslavije, odakle bi nastupale premaAustriji i Njemačkoj. Zbog toga je u maju 1944. god. pokrenuta nova vojna akcije protivTita i Vrhovnog štaba, poznata kaoDesant na Drvar. Njemačke snage jesu zauzele slobodnu teritoriju u zapadnoj Bosni, ali nisu ispunile postavljeni cilj — uništenje partizanskih centralnih štabova i ustanova.
Od jula do kraja 1944, na tlu Bosne i Hercegovine snage NOVJ zadržale su inicijativu i izvodile uspješna ofanzivna dejstva proširujući oslobođenu teritoriju. Definitivnim oslobođenjem 17. novembra 1944. godine,Tuzla je postala veoma značajan oslonac ratnih dejstava u konačnom oslobođenju.
Od 12. do 20. oktobra 1944. godine združene jediniceNOVJ iCrvene armije nanijele su njemačkim snagama težak poraz, oslobodile su Beograd, glavni gradJugoslavije i veliki dioSrbije. Oslobođenjem Beograda okončana je 1287 dana duga njemačka okupacija glavnog grada Jugoslavije, što je bio uvod u borbe za konačno oslobođenje cjelokupne teritorije Jugoslavije od fašizma.[17]Beograd je po oslobođenju postao vojni, politički i administrativni centar i sjedište vlade nove,druge Jugoslavije.
Početkom1945. godine, njemačke i kvislinške snage držale su Mostar, Sarajevo i dolinu rekeBosne, kuda su se povlačile jedinice njemačke Grupe armija E, te sjeverni deo BiH linijomBijeljina,Doboj,Derventa, Banja Luka, Bosanski Novi, Bihać. UMostarskoj operaciji, od 6. do 14. marta 1945. godine, jediniceOsmog korpusa i 29. hercegovačka divizija oslobodile suNevesinje,Široki Brijeg,Mostar iKonjic. U drugoj polovini marta, oslobođen je Bihać, a 6. aprila Sarajevo. U borbama do 1. maja 1945, bila je oslobođena cjelokupna teritorija Bosne i Hercegovina.
U Sarajevu je od 26. do 28. aprila 1945. održano Treće zasedanje ZAVNOBiH-a na kojem je ZAVNOBiH proglašen Narodnom skupštinom i formirana prva vlada BiH.
NAREĐENJE KOMANDE 15. BRDSKOG ARMIJSKOG KORPUSA OD 25. MAJA 1944. PRVOM PUKU »BRANDENBURG« ZA DEBLOKIRANJE OPKOLJENOG 500. SS-PADOBRAN-SKOG BATALJONA U DRVARU, U OPERACIJI »RESELŠPRUNG«1
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
|publish/er= zanemaren (pomoć)In September 1943, the total strength of the armed forces of the Independent State of Croatia (regular army and Ustashe militia) was about 262,000 officers and men.Nepoznati parametar
|month= zanemaren (pomoć) Bosna i Hercegovina po temama | ||
|---|---|---|
| Historija |  | |
| Geografija | ||
| Administracija | ||
| Privreda | ||
| Simboli | ||
| Društvo | ||
| Kultura | ||
