Grad (riječ potječe odpraslavenskoggordъ[1]) je urbanizirano,naseljeno mjesto, značajne veličine.[2][3] Može se definisati kao stalno i gusto naseljeno mjesto sa administrativno definisanim granicama čiji članovi rade prvenstveno na nepoljoprivrednim poslovima.[4] Gradovi općenito imaju opsežne sisteme za stanovanje, transport, kanalizaciju, komunalne usluge, korištenje zemljišta, proizvodnju dobara i komunikacije.[5][6] Njihova gustina olakšava interakciju između ljudi, vladinih organizacija i preduzeća, ponekad od koristi različitim stranama u procesu, kao što je poboljšanje efikasnosti distribucije roba i usluga. Sa svim karakteristikima jednog urbaniziranog, kultiviranog naselja: (asfaltiranim ili popločanim)ulicama,trgovima,gradskim četvrtima, dijelovima grada,parkovima iperivojima,šetalištima ipromenadama, gradskimkorzom i glavnom gradskom ulicom, upravnim i komunalnim funkcijama (policija,dom zdravlja,pošta, vatrogasno društvo, osiguravajući zavodi),školama i dječijim vrtićima, obrazovnim ustanovama općeg i posebnog karaktera,medijima (radijske i televizijske stanice, novinske kuće), vjerskim objektima, određenim brojem trgovina idućana, u većini slučajeva i sarobnim kućama ili tržnim centrima, ugostiteljskim objektima (hotelima, prenoćištima, gradskim kafanama, gostionama, kafićima i diskotekama),industrijom i proizvodnim pogonima, i slično. Grad se napose odlikuje određenom veličinom, koja varira od veličine mjesta. Gradsku strukturu čini i složena, zatvorena urbana cjelina mjesta, te visokagustina naseljenosti na relativno malom prostoru.
Slijeva na desno, odozgo: Westminster Palace u Londonu, Shibuya Crossing u Tokiju, slika Bulevara Monmartre u Parizu od Camille Pissarro, Rocinha favela u Rio de Janeiru, 6. Avenue na Manhattanu, pijaca začina u Old Delhiju, Hong Kong, São Paulo Metro
Historijski gledano, stanovnici gradova su bili mali dio čovječanstva u cjelini, ali nakon dva vijeka neviđene i brze urbanizacije, više od polovine svjetske populacije sada živi u gradovima, što je imalo duboke posljedice po globalnu održivost.[7][8][9][10][11] Današnji gradovi obično čine jezgro većih metropolitanskih i urbanih područja – stvarajući brojne putnike koji putuju prema gradskim centrima radi zaposlenja,zabave iobrazovanja. Međutim, u svijetu sve intenzivnijeglobalizacije, svi gradovi su u različitom stepenu povezani i globalno izvan ovih regija. Ovaj povećani uticaj znači da gradovi također imaju značajan uticaj na globalna pitanja, kao što suodrživi razvoj,klimatske promjene iglobalno zdravlje. Zbog ovih velikih uticaja na globalna pitanja, međunarodna zajednica je dala prioritet ulaganjima u održive gradove krozCilj održivog razvoja 11. Zbog efikasnostitransporta i manje potrošnje zemljišta, gusti gradovi imaju potencijal da imaju manji ekološki otisak po stanovniku od rjeđe naseljenih područja.[12][13] Stoga se kompaktni gradovi često pominju kao ključni element u borbi protiv klimatskih promjena.[14][15][16] Međutim, ova koncentracija može imati i značajne negativne posljedice, kao što je formiranje urbanih toplotnih ostrva, koncentriranje zagađenja i stres zaliha vode i drugih resursa.
Karta Pireja, dizajnirana prema Hipodamejskom mrežnom planuPalitana predstavlja simboličku ulogu grada posvećenosti džainističkim hramovima.[18]
Grad se od ostalih ljudskih naselja može razlikovati po relativno velikoj veličini, ali i po funkcijama i posebnom simboličkom statusu, koji može biti dodijeljen od strane centralne vlasti. Termin se također može odnositi ili na fizičke ulice i zgrade u gradu ili na skup ljudi koji tamo žive i može se koristiti u opštem smislu za označavanje urbane, a ne ruralne teritorije.[19][20]
Nacionalni popisi koriste različite definicije – pozivajući se na faktore kao što sustanovništvo,gustoća naseljenosti, broj stanova, ekonomska funkcija iinfrastruktura – da klasifikuju stanovništvo kao urbano. Tipične radne definicije za stanovništvo malih gradova počinju od oko 100.000 ljudi.[21] Uobičajene definicije stanovništva za urbano područje (mjesto) kreću se između 1.500 i 50.000 ljudi, pri čemu većina američkih država koristi minimum između 1.500 i 5.000 stanovnika.[22][23] Neke jurisdikcije ne postavljaju takve minimume.[24] UUjedinjenom Kraljevstvu, status grada dodjeljuje kruna, a zatim ostaje trajan. (Historijski, kvalifikacioni faktor je bilo prisustvokatedrale, što je rezultiralo nekim vrlo malim gradovima kao što su Wells, sa populacijom od 12.000 2018., i St Davids, sa populacijom od 1.841 2011. godine.) Prema " funkcionalnoj definiciji", grad se ne razlikuje samo po veličini, već i po ulozi koju igra u širem političkom kontekstu. Gradovi služe kao administrativna, komercijalna, vjerska i kulturna središta za njihova veća okolna područja.[25][26]
Prisustvo pismene elite se često povezuje sa gradovima zbog kulturnih različitosti prisutnih u gradu.[27][28] Tipičan grad ima profesionalne administratore, propise i neki oblik oporezivanja (hrana i druge potrepštine ili sredstva za trgovinu za njih) kako bi se podržali državni radnici. (Ovaj aranžman je u suprotnosti sa tipičnijim horizontalnim odnosima u plemenu ili selu koji postižu zajedničke ciljeve kroz neformalne sporazume između susjeda ili vođstva poglavice.) Vlade mogu biti zasnovane na nasljedstvu, vjeri, vojnoj moći, sistemima rada kao što je gradnja kanala, distribucija hrane, vlasništvo nad zemljom, poljoprivreda, trgovina, proizvodnja, finansije ili kombinacija ovih. Društva koja žive u gradovima često se nazivaju civilizacijama.
Stepen urbanizacije je moderna metrika koja pomaže da se definiše šta obuhvata grad: "populacija od najmanje 50.000 stanovnika u susednim ćelijama guste mreže (>1.500 stanovnika po kvadratnom kilometru)".[29] Ovu metriku su "tokom godinama osmislileEvropska komisija,OECD,Svjetska banka i drugi, a odobrile su je u martu 2021.Ujedinjene nacije... uglavnom u svrhu međunarodnog statističkog poređenja".[30]
Urbana geografija se bavi i gradovima u njihovom širem kontekstu i njihovom unutrašnjom strukturom.[31] Procjenjuje se da gradovi pokrivaju oko 3% kopnene površine Zemlje.[32]
Centar grada Pittsburgha na ušću rijeka Monongahela i Allegheny, koje se uljevaju u rijeku Ohajo
Položaj gradova varirao je kroz historiju u zavisnosti od prirodnog, tehnološkog, ekonomskog i vojnog konteksta. Pristup vodi je dugo bio glavni faktor u postavljanju i rastu gradova, i uprkos izuzecima koje je omogućila pojava željezničkog transporta u devetnaestom vijeku, do sada većina svjetske urbane populacije živi blizu obale ili na rijeci.[33]
Urbana područja po pravilu ne mogu proizvoditi vlastitu hranu i stoga moraju razviti neki odnos sa zaleđem koji ih održava.[34] Samo u posebnim slučajevima, kao što su rudarski gradovi koji igraju vitalnu ulogu u trgovini na velike udaljenosti, gradovi su odvojeni od sela koje ih hrani.[35] Dakle, centralnost unutar produktivnog regiona utiče na lociranje, jer bi ekonomske snage, u teoriji, favorizovale stvaranje tržišta na optimalnim međusobno dostupnim lokacijama.[36]
Velika većina gradova ima centralno područje koje sadrži zgrade od posebnog ekonomskog, političkog i vjerskog značaja. Arheolozi ovo područje nazivaju grčkim terminom temenos ili ako je utvrđeno kao citadela.[37] Ovi prostori istorijski odražavaju i pojačavaju centralnost grada i važnost za njegovu širu sferu uticaja.[36] Danas gradovi imaju centar grada ili centar grada, koji se ponekad podudara sa centralnom poslovnom četvrti.
Gradovi obično imaju javne prostore gdje svako može ići. To uključuje prostore u privatnom vlasništvu otvorene za javnost, kao i oblike javnog zemljišta kao što su javno vlasništvo i zajednička dobra. Zapadna filozofija još od vremena grčke agore smatra fizički javni prostor supstratom simboličke javne sfere.[38][39] Javna umjetnost krasi (ili unakaže) javne prostore. Parkovi i druga prirodna mjesta u gradovima pružaju stanovnicima olakšanje od tvrdoće i pravilnosti tipične građene sredine. Urbane zelene površine su još jedna komponenta javnog prostora koja pruža korist od ublažavanja efekta urbanog toplotnog ostrva, posebno u gradovima koji su u toplijoj klimi. Ovi prostori sprečavaju neravnotežu ugljika, ekstremne gubitke staništa, potrošnju električne energije i vode i rizike po zdravlje ljudi.[40]
L'Enfant Plan zaWashington, D.C. kombinuje utilitarnu mrežu sa dijagonalnim avenijama i simbolički fokus na monumentalnu arhitekturu.[41]
Urbana struktura općenito slijedi jedan ili više osnovnih obrazaca: geomorfni, radijalni, koncentrični, pravolinijski i krivolinijski. Fizičko okruženje općenito ograničava formu u kojoj se grad gradi. Ako se nalaze na padini planine, urbane strukture mogu se oslanjati na terase i krivudave puteve. Može se prilagoditi sredstvima za život (npr. poljoprivreda ili ribolov), i može se postaviti za optimalnu odbranu s obzirom na okolni pejzaž.[42] Osim ovih "geomorfnih" karakteristika, gradovi mogu razviti unutrašnje obrasce, zbog prirodnog rasta ili gradskog planiranja.
U radijalnoj strukturi, glavni putevi konvergiraju na centralnoj tački. Ovaj oblik bi mogao evoluirati iz uzastopnog rasta tokom dugog vremena, sa koncentričnim tragovima gradskih zidina i citadela koji označavaju starije gradske granice. U novijoj historiji, takve forme su dopunjavale obilaznice koje su kretale saobraćaj po periferiji grada. Holandski gradovi poput Amsterdama i Haarlema strukturirani su kao centralni trg okružen koncentričnim kanalima koji obilježavaju svako proširenje. U gradovima kao što je Moskva, ovaj obrazac je još uvijek jasno vidljiv.
Sistem pravolinijskih gradskih ulica i zemljišnih parcela, poznat kao mrežni plan, koristi se milenijumima u Aziji, Evropi i Americi. Civilizacija doline Inda izgradila je Mohenjo-Daro, Harappu i druge gradove na mreži, koristeći drevne principe koje je opisao Kautilya, i uskladila ih sa tačkama kompasa.[25][43][44][45] Drevni grčki grad Priene predstavlja primjer mrežnog plana sa specijalizovanim okruzima koji se koriste širom helenističkog Mediterana.
^Anthropologische Gesellschaft in Wien (1880),Mittheilungen der anthropologischen Gesellschaft in Wien, Original s Univerziteta Michigan: F. Berger & Söhne, str. 40.
^Goodall, B. (1987)The Penguin Dictionary of Human Geography. London: Penguin.
^Kuper, A. and Kuper, J., eds (1996)The Social Science Encyclopedia. 2nd ed. London: Routledge.
^Caves, R. W. (2004).Encyclopedia of the City. Routledge. str. 99.
^Ritchie, Hannah; Roser, Max (13. 6. 2018)."Urbanization".Our World in Data (jezik: engleski).Arhivirano s originala, 29. 10. 2020. Pristupljeno 14. 2. 2021.
^Kevin A. Lynch, "What Is the Form of a City, and How is It Made?"; in Marzluff et al. (2008), str. 678. "The city may be looked on as a story, a pattern of relations between human groups, a production and distribution space, a field of physical force, a set of linked decisions, or an arena of conflict. Values are embedded in these metaphors: historic continuity, stable equilibrium, productive efficiency, capable decision and management, maximum interaction, or the progress of political struggle. Certain actors become the decisive elements of transformation in each view: political leaders, families and ethnic groups, major investors, the technicians of transport, the decision elite, the revolutionary classes."
^Moore, Oliver (2. 10. 2021). "What makes a city a city? It's a little complicated".The Globe and Mail. str. A11.
^Carter (1995), str. 15. "In the underbound city the administratively defined area is smaller than the physical extent of settlement. In the overbound city the administrative area is greater than the physical extent. The 'truebound' city is one where the administrative bound is nearly coincidental with the physical extent."
^Paul James; Meg Holden; Mary Lewin; Lyndsay Neilson; Christine Oakley; Art Truter; David Wilmoth (2013)."Managing Metropolises by Negotiating Mega-Urban Growth". u Harald Mieg; Klaus Töpfer (ured.).Institutional and Social Innovation for Sustainable Urban Development. Routledge.Arhivirano s originala, 16. 8. 2021. Pristupljeno 20. 12. 2017.
^Marshall (1989), str. 15. "The mutual interdependence of town and country has one consequence so obvious that it is easily overlooked: at the global scale, cities are generally confined to areas capable of supporting a permanent agricultural population. Moreover, within any area possessing a broadly uniform level of agricultural productivity, there is a rough but definite association between the density of the rural population and the average spacing of cities above any chosen minimum size."
^abLatham et al. (2009), str. 18. "From the simplest forms of exchange, when peasant farmers literally brought their produce from the fields into the densest point of interaction—giving us market towns—the significance of central places to surrounding territories began to be asserted. As cities grew in complexity, the major civic institutions, from seats of government to religious buildings, would also come to dominate these points of convergence. Large central squares or open spaces reflected the importance of collective gatherings in city life, such as Tiananmen Square in Beijing, the Zócalo in Mexico City, the Piazza Navonae in Rome and Trafalgar Square in London.
^Kaplan et al. (2004), str. 34–35. "In the center of the city, an elite compound or temenos was situated. Study of the very earliest cities show this compound to be largely composed of a temple and supporting structures. The temple rose some 40 feet above the ground and would have presented a formidable profile to those far away. The temple contained the priestly class, scribes, and record keepers, as well as granaries, schools, crafts—almost all non-agricultural aspects of society.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
