Bizantijska arhitektura predstavlja arhitekturuBizantijskog Carstva, koje je poznato i kao kasnoRimsko carstvo ili Istočno Rimsko Carstvo. Ovaj naziv koriste moderni historičari prilikom označavanjasrednjovijekovnog Rimskog Carstva, koje se razvilo kao prepoznatljivi kulturni i umjetnički entitet sa središtem uKonstantinopolju novom središtu carstva nakonRima. Kao i kodbizantijske umjetnosti, rana bizantijska arhitektura je bila samo nastavak tradicijerimske arhitekture, pa zbog toga historičari umjetnosti nisu bili u stanju uspostaviti oštru liniju njihovog arhitektonskog stilskog razdvajanja. Tokom više od 11 vijekova postojanja, Bizantijsko Carstvo (koje je objedinjavalo bogatu grčko-rimsku tradiciju) je imalo ogroman utjecaj na evropsku i bliskoistočnu arhitekturu, te je na taj način bilo glavna osnova za kasniji razvojrenesansne iosmanlijske arhitektonske tradicije.Ovo doba arhitekture može se grubo podijeliti u tri faze: rana, srednja i kasna (komnenska i paleološka) epoha.
Bizantija kao istočna polovina Rimskog Carstva u svom ranom periodu, nastavila je sa rimskom tradicijom u arhitekturi kao i u drugim aspektima kulture. Urbana područja karakterisala su: snažni dokazi ourbanističkom planiranju, veliki otvoreni prostori za komercijalnu i javnu upotrebu, široke ulice - od kojih je većina bila popločana, a važnost su dobiliportici i korištenje javnih spomenika kao što su statue važnih ličnosti i monumentalnilukovi i gradske kapije. Glavne javne usluge koje pružajuhipodrom,amfiteatar i javna kupatila su i dalje prisutne. Neke zgrade iz rimske epohe ispale su iz upotrebe, posebnogimnaziji istadioni zaatletiku, te na krajupozorište gdje su nastupali nepristojnipantomimičari što je izazivalo neodobravanje crkve.
Kako su ove zgrade, a pogotovo paganski hramovi, propale, njihovi materijali su bili ponovo korišteni. To je dovelo do izgradnje novih građevina seklektičnom mješavinomstubova ikapitela unutar iste strukture, koja je na kraju postala odlika bizantijskih građevina, dok je stroga uniformnost klasičnih građevina bila napuštena.Rimske vile sa privatnim unutrašnjim dvorištima i dalje su bile rezervisane samo za bogate, dok su siromašniji članovi društva živjeli u običnim višespratnim zgradama (insulae) gdje su prizemni spratovi često korišteni kao trgovine i konobe. Većina stanovništva imala je koristi od pristupa tekućoj vodi, fontanama i sistemima odvodnje, zahvaljujući dobro planiranom sistemu cijevi,akvadukta icisterni.[1]
%2c_Innenansicht_1.jpg)
Konstantin Veliki je u vrijeme dok jeRimsko Carstvo još bilo ujedinjeno uložio velika novčana sredstva u izgradnju velikog broja prostranih carskih crkava, koje su bile dovršene za samo nekoliko godina. Ova nova vrsta građevina koje historićari umjetnosti danas nazivaju rane hrišćanskebazilike biće osnovni model za razvoj crkvene arhitekture prvo u Konstantinopolju, a zatim i u ostalim dijelovima carstva. Nažalost, nijedna od ovih prvih crkvenih građevina nije sačuvana u svom izvornom obliku, ali je plan najveće konstantinoveCrkve svetog Petra u Rimu, poznat sa veoma značajnom preciznošću. Unutrašnji izgled ovakvih crkava najbolje se može vidjeti uBazilici svetog Pavla izvan zidina.[2] Još jedna značajna sačuvana građevina iz ovog perioda jeSlavoluk i grobnica Galerija posvećena caruGaleriju izgrađena približno 300 n. e., a danas je to jedna od 15 paleohrišćanskih i bizantijskih spomenika uSolunu koji su uvršteni naUNESCO-ovu listu svjetske baštine 1988. godine. Građevina je stajala u prostranom predjelu koji se na istoku i zapadu završavao polukružnim prostorom -eksedrom. Njen kružni oblik (jedinstven u Grčkoj) stilski je povezuje sPanteonomAgripe u Rimu. Cilindrični zid konstrukcije izveden je od šuta, ojačan u intervalima širokim slojevimaopeke. Visina zgrade od poda do vrhakupole je 29,8 metara. Kupola ilukovi građeni su isključivo od opeke. Na vrhu kupole nalazio se kružni prozorokulus (grčki: opaion) koji je propuštao vazduh isvjetlost.[3]
Rane hrišćanske građevine bile su zasnovane na dva klasična prototipa:
Bazilikalni tip crkve odlikuje predvorje (atrijum), koje vodi do trijema (narteks), prostirući se duž jednog od kratkih krajeva crkve. Vrata poznata pod nazivom crkveni portal vode iz narteksa ka dugom središnjem dijelu koji se nazivabrod. Visoki stropovi naosa odvojeni su od prolaza na obje strane sa redovima stupova. Naos je osvijetljen prozorima sa gornjeg sprata (clerestorium) koji se uzdiže iznad bočnih krovova. Na suprotnom kraju broda nalazi se polukružni prostor (apsida) koji služi kao simbolično jezgro crkve u kojoj se nalazi oltar uzdignut na platformi. Ponekad se tu nalazi itransept, horizontalno krilo koje prelazi naos ispred apside, dajući crkvi oblik slova T.
Crkve sa centralnim planom bile su jedan od veoma dobro dizajniranih arhitektonskih oblika, koje su rani hrišćani naslijedili od Rimljana. Crkve sa centralnim planom imaju: atrijum, narteks i apsidu. Naos je prostor koji sadrži svetište, apsidu i kupolu koja se nalazi iznad. Karakteristika ovakvog tipa crkve jekupola koja se nalazi iznad kvadratne ili blago izdužene pravougaone osnove crkve.Umjesto uzdužne ose baziličnih crkava, koji privlači vjernike naprijed prema apsidi, crkve sa centralnim planom imaju više vertikalnu osu. To čini njihove kupole simboličnim "nebeskim svodovima", prirodnim središtem pažnje iznad glavnog molitvenog prostora.Crkve sa centralnim planom će biti zaštitnim znakom tokom prvog zlatnog perioda bizantijske umjetnosti i arhitekture, a posebno od 7. vijeka n. e. pa nadalje.[4]
Vrlo važna arhitektonska građevina tadašnjeg Konstantinopolja bili su odbrambeni bedemi, danas poznati kaoCarigradski bedemi.Prvo je car Konstantin Veliki dao da se izgrade novi bedemi (sa 192 kule) oko 3 kilometra zapadno od starih bedema iz vremena starogrčkogBizantijuma, tako uvečavši četiri puta gradsku površinu. Danas nije ništa ostalo od konstantinovih bedema, ali se približno može odrediti linija (odAtatürkovog mosta do Istanbulske bolnice) njihovog prostiranja na osnovu podataka iz sačuvanih starih dokumenata.Među drugim dodacima i izmjenama u samom gradu od strane nasljednika cara Konstantina najviše se izdvajaju one caraTeodozija II, koji je u 413. n.e. dao da se prošire bedemi kraj mora i da se izgrade novi bedemi oko 1,3 kilometra dalje od konstantinovih bedema. Veći dio teodozijevih zidina i dalje stoje, iako sa značajnim kasnijim popravkama.[5]Konstantin je također dao da se izgradivelika palata u Konstantinopolju, te novi javni trg kružnog oblika, danas poznat kaoKonstantinov trg.[6] Vrijedno je napomenuti da je i prije Justinijana I bila izgrađenacrkva svetog Polieukta (grčki: Ἅγιος Πολύευκτος, Hagios Polyeuktos), prva bazilika sa središnjim planom (kupolom u sredini). Izgrađena je po nalogu plemkinjeAnicije Julijane, a bila je posvećenasvetom Polieuktu i namijenjena kao potvrda njene vlastite carske loze. Također je predstavljala otvoreni izazov novoj vladarskoj porodici saBalkana.Građevina je bila bogato ukrašena i predstavljala je najveću crkvu u gradu prije izgradnje Aja Sofije.
UsponKonstantinopolja nije isprva podrazumijevao ozbiljan pad važnosti drugih velikih gradovaBliskog istoka, od kojih suAleksandrija u Egiptu iAntiohija u tadašnjoj Siriji bili najvažniji. Njihovi velikodostojanstvenici su sa nepovjerenjem gledali na brzi uspon u važnosti novog sjedišta carske moći, a koji je prije odlukeKonstantina Velikog bio samo mali provincijski grad na obaliBosfora.Veoma malo se zna o arhitekturi Aleksandrije u ovom ranom periodu od vladavine Konstantina Velikog pa sve do dolaskaJustinijana I na vlast. Nijedna građevina iz tog vremena nije sačuvana do danas, a crkve koje su tada građene u stilu rimskih bazilika bile su prostorno velike sa drvenim krovovima.[7]Za vrijeme vladavinebizantijskog cara Zenona (474. - 491. n. e.) došlo je do procvata umjetnosti i arhitekture na području današnjeSirije. Najpoznatiji primjer jecrkva svetog Simeona Stilita kod Halepa (arap. كنيسة مار سمعان العمودي) koja je izgrađena u drugoj polovini 5. vijeka. Nalazi se 30 km. sjeverozapadno od gradaHalepa u sjevernoj Siriji. Predstavlja najstariji primjer bizantijske arhitekture u ovom području, a građena je od rezanog kamena tradicionalnog materijala sirijske arhitekture.[5]Bizantijski car Zenon je osim izgradnje veljepnih crkvenih zdanja u Siriji i drugim dijelovima carstva, zaslužan i za dogradnju kompleksa Alahan manastira koje je prije njega započeo bizantijski carLeon I sredinom 5. vijeka n. e.[5]Alahan manastir koji se nalazi u južnom dijeluMale Azije, predstavlja kompleks građevina ključan za razumijevanje historije rane bizantijske arhitekture, pola vijeka prije velikih dostignućaAnicije Julijane iJustinijana I u Konstantinopolju.[8]
Bizantijska arhitektura doživjela je prvo i najveće zlatno razdoblje za vladavine caraJustinijana I, čiji su napori poznati zahvaljujući mnogim sačuvanim arhitektonskim draguljima i pisanom djelu historičaraProkopija pod nazivom "De aedificiis" (bosanski: O građevinama). Iako su građevinske aktivnosti Justinijanove vlade kvantitativno bile usmjerene na izgradnju utvrda i niskogradnju (putevi i rezervoari), danas su vjerovatno najpoznatiji sakralni objekti. Među njima posebno se ističu: "Hram božanske mudrosti" (Haja Sofija),Crkva svetih apostola, "Crkva svetog mira"Aja Irena,Bazilika svetog Jovana u Efesu,crkva svetih Sergija i Vaha (takozvana Mala Aja Sofija),bazilika sveti Vitale uRavenni,bazilika Sant'Apollinare Nuovo ibazilika svetog Apolinarija u Klasi. Bizantijski arhitekti uglavnom su koristili kvadratnu ciglu (plinthos) kao materijal, a sačuvali su njen rimski oblik i natpis (oznaku). Međutim, drugi drevni primjeri grčke irimske arhitekture vremenom su bili zapostavljeni, promijenjeni i na kraju uglavnom nestali. Suprotno tome, novi elementi su kupole, koje su na kraju prevladale u bizantijskoj arhitekturi, i svodovi na kojima su se često nanosili mozaici. U početku je bilaplava boja, kasnije uglavnom zlatna i promijenili su se njezini stilovi. Suprotno tome, neki elementi (često lirski) dolazili su iz istočnih sirijsko-palestinskih područja iPerzije. Za razliku od izrade skulptura (pod kojima se smatralo stvaranje modela), obrtnici su prilično često pribjegavali obradimetala.[9]
Manastir svete Katarine jedan je od mnogobrojnih sakralnih objekata izgrađenih po naredbi cara Justinijana I, koji se nalazi u podnožju planineSinaj uEgiptu, jednom od važnih hodočasničkih mjesta. Predstavlja najstariji hrišćanski manastir koji i do danas služi svojoj svrsi.[10]
Godine 527. Justinijan I dao je da se izgradi crkva svetih Sergija i Vaha, a danas poznata kaodžamija mala Aja Sofija (turski: Küçük Ayasofya Camii).[11]Prilikom gradnje ove crkve njeni vajari su osmislili sistem arhitektonskog ukrašavanja, pri čemu se manje pažnje obraćalo na stare motive, a kodvijenaca ikapitela u ovoj crkvi je odbačen čisto naturalistički tretman u korist apstraktnog. Čak i u slučajevima kad listovi čine osnovu dizajna, važnost je data oblicima koji oni sačinjavaju, a ne njihova sličnost sa prirodom.[7]Ova crkva je bila jedna od prvih građevina koje je Justinijan I dao da se izgradi. Predstavljala je najavu odlučujućeg događaja u razvoju Bizantijske umjetnosti, a istovremeno je bila i model pri ponovnoj izgradnji crkve Haja Sofija.[11]
Aja Sofija je po nalogu Justinijana I izgrađena velikom brzinom za samo 5 godina (od 532-537). Njena izgradnja je bila povjerena dvojici grčkih arhitekataAntemiju iz Trala iIzidoru iz Mileta. Sama činjenica da su poznata imena idejnih tvoraca ovog arhitektonskog djela je veoma neobična za Bizantijsku umjetnost i arhitekturu, jer ogromna većina umjetničkog stvaralaštva u Bizantijskom carstvu urađena je od strane anonimnih umjetnika. "Velika crkva" kako su je nazivali sami Bizantinci, bila je duhovno središte kako Konstantinopolja tako i cjelokupnog Bizantijskog carstva, a tu je bilo obavljano i krunisanje svih bizantijskih careva.[11]
Kupola crkve pruža ogroman, zlatom obložen i vanjskim svjetlom (koje ulazi kroz mnogobrojne prozore) ispunjen baldahin, koji se nalazi visoko iznad prostora za procesije kojima su prisustvovali mnogi sveštenici i članovi carskog dvora, koji su se tu okupljali kako bi proslavljalieuharistiju.Dizajn Haja Sofije predstavlja jedinstvenu kombinaciju oba tada preovladavajuća stila ucrkvenoj arhitekturi.Ima uzdužnu osu rane hrišćanske bazilike,[2] a istovremeno je bila zasnovana na prototipu bazilike sa središnjim planom u čijoj osnovi jekvadrat sa kupolom iznad. Za formiranje uzdužnog broda, niša - polukupole se proširuju prema van iz središnje kupole, povezujući narteks na jednom kraju i školjku svetišta apside na drugom. Ovo središnje jezgro, koje se nazivanaos u bizantijskoj arhitekturi, okružen je bočnim brodovima, (galerijama), koji su otvoreni i sa pogledom na naos, a nalaze se iznad prolaza.Glavna kupola je podržana sapendentivima, trokutastim zakrivljenim zidnim sekcijama izgrađenim između četiri ogromnaluka koji se nastavljaju nastupce na uglovima kvadratne osnove kupole.[4]Jedna od najvećih inovacija koje karakteriziraju Haja Sofiju je koncepcija zgrade u kojoj je najveća pažnja usredsređena na unutrašnjost, za razliku od klasičnog hrama poputPartenona ili čakstare bazilike svetog Petra kao ibazilike Santa Maria Maggiore u Rimu.Aja Sofija predstavlja remek djelo bizantijske arhitekture, gdje je arhitektonski koncept kupole iskorišten u najvećoj mogućoj mjeri, a upravo tu su ideje koje su stajale iza nove arhitekture bile razvijene do njihovog savršenstva.[11]
Nakon smrti Justinijana I 565. došlo je do velikog pada u svim sferama društvenog života pa i u umjetnosti, a to se posebno odnosi za vrijeme vladavineJustina II. Od službene umjetnosti i arhitekture tokom njegove vladavine nije mnogo sačuvano, a nekoliko sačuvanih predmeta i građevina pokazuje ozbiljan pad kvaliteta izrade.[12] Stanje se popravilo dolaskom na vlastTiberija II Konstantina 574. koji se pokazao mnogo bolji mecena umjetnosti i arhitekture. Tokom njegove vladavine potrošio je dosta novca na građevinske projekte, a posebno na nastavak širenjaVelike palate u Konstantinopolju.[13] Bizantijska arhitektura nastavila je da se razvija, s crkvama koje su često slijedile velike nacrte tog doba, ali u pojednostavljenim oblicima, a pojavili su se novi arhitektonski stilovi i inovacije kao što su plan grčkog krsta i dizajnkvinkusa.[5]
Poikilia je grčki izraz u bizantijskoj arhitekturi koji znači "obilježen raznim bojama" ili "šareni". Razvijen je u grčkoj estetskoj filozofiji u svrhu sugeriranja na složene i različite sklopove elemenata koji stvaraju polisenzorno iskustvo. Bizantijski interijeri i smještaj predmeta i elemenata unutar interijera dizajnirani su tako da stvore uvijek promjenljiv i animiran interijer pri čemu svjetlost otkriva razlike u površinama i bojama. Raznobojni elementi postignuti su i drugim tehnikama poput upotrebe traka ili pozlaćenih površina kao i složeno klesanih kamenih površina.
Naprimjer, glavni stubovi u Haja Sofiji bili su tako zamršeno izrezbareni, da se činilo kao da se kamen dematerijalizirao u svjetlu i sjeni. Dekorativne trake zamijenile su lajsne i vijence, zapravo zaokružujući unutarnje uglove tako da se činilo da slike prelaze s jedne površine na drugu.Focije I je opisao ovaj površinski efekt u jednoj od svojih besjeda:
To je kao da je neko ušao u sámo nebesko carstvo, a da niko ne zabranjuje put ni sa jedne strane, koji je obasjan ljepotom u promjenljivim oblicima ... blistajući uokolo poput mnoštva zvijezda, tako da je čovjek krajnje zapanjen. [...] Čini se da je sve u ekstatičnom pokretu, a sama crkva kruži uokolo.
