Hemijska struktura efedrina, pentilamino alkaloida
Alkaloidi subazniazotni proizvodibiljaka[1][2] koji imaju specifično dejstvo na organizam ljudi i životinja i uglavnom su otrovni. Naziv ukazuje da se radi ojedinjenjima bazne prirode (arapski halkali = baza,potaša, te grčki eidos = sličan). Do sada je otkriveno oko 5000 raznih alkaloida, a mnogima od njih, oko 3500, je određena ihemijska struktura. Cvjetnice sadrže najviše alkaloida, paprati male količine, dok ih alge i mahovine uopće ne sadrže. U životinjskim ćelijama alkaloidima su srodniadrenalin,histamin itiramin. Nazive alkaloidi najčešće dobijaju po imenu ili vrsti biljke u kojima se nalaze. Svaki alkaloid ima sistematski naziv sa sufiksom –in ili –inum (morfin,morfinum).
Naziv alkaloidi je 1819. g. uveo apotekarMeissner koji je otkrio i alkaloidveratrin. Prvi izolovani čisti alkaloid bio jemorfin. Izolovao ga je njemački apotekarSerturner 1806. Desetak godina poslije toga, 1817.,Robiquet otkrivanarkotin, a samo godinu dana kasnijePelletier iCaventou pronalazestrihnin.
U hemijskom pogledu alkaloidi pripadaju raznim grupamaorganskih jedinjenja. Veći dio suheterocikličnaazotna jedinjenja, a manji dio sadrži azot u alifatičnom dijelu molekula. Prisustvo azota uslovljava bazni karakter. Pored azota, alkaloidi često sadrže ikiseonik. Alkaloidi sa kiselinama formiraju soli različite stabilnosti.
Alkaloidi su proizvodi metabolizmaaminokiselina koje biljka ne izlučuje zbog toga što sadrže azot. Azotna jedinjenja, koje biljka upija iz zemljišta, mogu da budu ograničavajući faktor rasta pa se zato jedinjenja sa azotom ne izlučuju. Kada azota ima dovoljno, dolazi do sinteze aminokiselina u višku pa se taj višak pretvara u alkaloide. Smatra se da se u nedostatku azota neki alkaloidi opet mogu pretvoriti u aminokiseline. Treba naglasiti da biosinteza ovih jedinjenja kao i njihov značaj za biljke nisu sasvim razjašnjeni, osim ekološkog značaja za koji se pretpostavlja da je u tome što otrovne biljke životinje ne jedu.
U biljnim ćelijama se rijetko nalaze u slobodnoj formi, već su u obliku soli, estara ili amida. Najčešći oblik alkaloida jesu soli koje su vezane za organske kiseline kao što su mliječna, jabučna, sirćetna i dr., ili za neorganske kiseline (najčešće sumporna i fosforna).
Alkaloidi su nerastvorljivi uvodi, a dobro rastvorljivi u organskim rastvaračima (alkoholu,etru,hloroformu,benzenu). Obrnuto, soli alkaloida se rastvaraju u vodi, a malo su rastvorljive u organskim rastvaračima, osim u alkoholu, koji rastvara mnoge soli alkaloida.
Alkaloidi koji sadrže kiseonik su čvrste,kristalne supstance, bijele boje, bez mirisa i gorkog su ukusa. Mali broj alkaloida koji ne sadrži kiseonik su tečni i imaju neprijatan miris (nikotin).
Alkaloidi u biljkama se nalaze u obliku soli. Oni se zato moguekstraktovati vodom i alkoholom. Ako se biljni materijal tretiraalkalijama, ekstrakcija se čini organskim rastvaračima pri čemu se ekstrahuju alkaloidi kao takvi. U tom se slučaju često koristi idestilacija vodenom parom.
Sirovi ekstrakt alkaloida sadrži i strane primjese, pa se prečišćava ispiranjem razblaženim rastvorom kiseline, pri čemu alkaloidi prelaze u kiselu vodenu fazu (pH 8.5) i ekstrahuje sa organskim rastvaračem. Na kraju se vrši višestrukakristalizacija alkaloida kao takvog ili u obliku soli. Uindustrijskim razmjerama često se koristejonski izmjenjivači za razdvajanje alkaloida.
Raspored alkaloida u biljnom tijelu nije ravnomjeran, već se oni nagomilavaju u pojedinim biljnim organima.
Količina i sadržaj alkaloida u biljkama zavisi od više faktora:
faze ontogenetskog razvića
geografskog položaja,
zajedničkog dejstva faktora spoljašnje sredine (vlage, temperature, jačine osvetljenosti, nadmorske visine i dr.).
U toku ontogenetskog razvića biljke, količina i sadržaj alkaloida se mijenja. Iz praktičnih razloga je veoma važno znati u kom periodu je sadržaj najveći da bi se tada vršilo prikupljanje sirovina. Što se uticaja geografskog položaja tiče, on se svodi na to da je najveći broj biljaka sa alkaloidima rasprostranjen u žarkim i tropskim predjelima sa vlažnom klimom. Svaka biljna vrsta zahtijeva određene uslove spoljašnje sredine koji, kada su optimalni, doprinose da je količina alkaloida u biljci najveća.
Postoje podaci koji ukazuju na to da se količina alkaloida u biljci može mijenjati čak i u toku dana i noći sa razlikom i do 40%. Tako se iz nezrelog maka dobija više opijuma uveče nego preko dana.
Pošto se alkaloidi koriste kaolijekovi ili komponente lijekova, treba ih izdvojiti u što je moguće čistijem obliku.Zbog različite strukture pojedinih alkaloida, teško ih je klasifikovati. S hemijske tačke gledišta, oni se posmatraju kao derivati nekog jedinjenja koje sadrži azot, pa se dijele na sljedećih devet grupa:
Ako bismo poredali klase prema broju alkaloida čija je struktura poznata i dokazana, onda bi klasa derivata indola došla na prvo mjesto sa 902 različita alkaloida, za njom slijedi klasa izohinolin alkaloida, koja broji 669, pa onda klasa steroidnih alkaloida sa 337, i tako redom sve do purinskih alkaloida kojih ima 11.
U tehnologiji alkaloida koristi se sljedeća podjela:
Prema današnjim podacima biljke koje sadrže alkaloide čine oko 10% od ukupne svjetske flore. U zavisnosti od stepena zastupljenosti alkaloidnih vrsta biljaka familije se dijele u tri grupe:
1.klasu činevisokoalkaloidne familije koje imaju preko 20% rodova sa alkaloidnim vrstama;
2.klasi pripadajusrednjealkaloidne familije čijih 10-20% rodova sadrži alkaloidne vrste;
3.klasa sumaloalkaloidne familije čijih 1-10% rodova ima vrste bogate alkaloidima.
Ovdje je tabela poznatih alkaloidnih familija, zajedno sa podacima o procentu alkaloidnih rodova i broju različitih alkaloida koje te familije sadrže:
Familija
% alkaloidnih rodova
broj alkaloida
Amaryllidaceae
45%
187
Apocynaceae
27,5%
886
Berberidaceae
58,3%
75
Borraginaceae
15%
66
Chenopodiaceae
23 %
50
Euphorbiaceae
8,3 %
130
Fabaceae
17,6 %
347
Lamiaceae
5,5 %
17
Ranunculaceae
42, 2 %
306
Solanaceae
31,8 %
162
Obično filogenetski srodne biljke sadrže strukturno slične alkaloide, mada ima i slučajeva kada to pravilo ne važi. Tako npr. paprika, duhan i krompir, iako pripadaju istoj familijiSolanaceae (pomoćnice), sadrže strukturno potpuno različite alkaloide. Alkaloid duhana (Nicotiana), nikotin, pripada jedinjenjima piridina i prolina, dok su alkaloidi krompira (rodSolanum) steroidi.
Ranije je vladalo mišljenje da su alkaloidi specifični za samo određene biljke, ali se sada zna da jedan isti alkaloid može biti sastojak potpuno nesrodnih biljaka. Primjeri za to sukofein iefedrin koji se, svaki ponaosob, nalaze u po šest različitih familija.
