Gouarnamant a reer eus aozadur ar galloudpolitikel en urriez bennak[1]. Talvezout a ra an termenadur-se ivez pa gomzer eus gouarnamant ur Stad a zo endalc'het en ur riez, da lavaret eo ur Stad kevreadel, evelKalifornia e kevreadStadoù-Unanet Amerika ; en degouezh-se e lakaer kemm etre gouarnamant ar Stad ha hini ar riez kevreadel. Gant ar gouarnamant neuze emañ ar galloud da embann lezennoù ha d'o lakaat da dalvezout war dachenn ar Stad pe ar C'hevread.
Tri skourr zo e gouarnamantoù ar Stadoù a-vremañ : ar galloud lezenniñ a sav al lezennoù, ar galloud erounit o laka e pleustr hag ar galloud barn a warez desteriadur ofisiel al lezennoù pa vez tabut. D'ar galloud erounit peurliesañ e reer dave pa gomzer eus gouarnamant ur Stadwerinel, da lavaret eo da velestradur ar Stad, petra bennak ma c'hall an holl c'halloudoù bout e-kerz un den pe ur strolladig tud.
An aotrouniezh hag ar reizhwiregezh eo daou berzh pennañ ur gouarnamant.
Dre an aotrouniezh e c'hall ur gouarnamant sujañ ar geodedourion da sentiñ ouzh al lezennoù bet embannet gantañ ; an holl c'houarnamantoù a ra gant redioù a-benn kadarnaat o aotrouniezh : telloù kastiz, bac'hidigezh, harlu pegastiz ar marv.
Dre reizhwiregezh ar gouarnamant e vez luskedet ar geodeourion da blegañ d'al lezennoù, pa vez ar galloud bet gounezet hervez ar pennaennoù hag ar reolennoù a vez o ren er Stad.
Diwar ar verbgouarn hag al lostger-amant ez eo bet savet ar gergouarnamant a zo testeniekaet dindan ar stummgouuernement eCatholiconJehan Lagadeuc, bet moullet e1499[2],[3]. Diwar argalleggouvernement e teugouuernement, ar ger gallek o tont eus allatingubernare "gouarn" hag anhenc'hresianegkubernân heñvelster[4].
Ent-istorel ez eo ar meuriad ar gouarnamant kentañ, da lavaret eo ar framm bet ganet a-benn kenurzhiañ an arver spletusañ eus al loazioù naturel, eus ar rezenel, eus ar binvioù hag eus an traoù bet savet drezo, ar pal o vezañ padelezh ha diorroadur ur strolladig tud.
Hiziv an deiz ez eo kefridi gouarnamant ur Stad krouiñ ha derc'hel ur reizhiad a warez an dud – hag ar Stad hec'h-unan – war hirdermen, ar reizhiad-se o vout emveret, emarc'hantet, efedus ha hep goubrenerezh, a-benn ma vije dalc'het e ratre yec'hed, kelennadurezh, lojeiz ha peoc'h an dud.
Gant arprederourgallMontesquieu (1689-1755) e voe termenet damkaniezhdisparti ar galloudoù en ur gouarnamant, ar pezh a zo bet lakaet e pleustr e meur avonreizh dre ar bed. En e levrDe l'esprit des lois "A-zivout spered al lezennoù" (1748) e rannas ar galloud politikel e tri skourr diwar skouer arRepublik roman ha bonreizh arRouantelezh-Unanet, gant ar pal na lezel an holl c'halloudoù etre daouarn un den hepken ha, dre se, doujañ da frankizoù diazez an dud. Ne c'hall ket sourr pe skourr dont da vout hollveliour war ar re araal, ha ne c'hall ket skourr pe skourrr seveniñ e gefridi hap harp ar re arall.[5] Kent Montesquieu e voe labouret war an dodenn-se ivez gant ar prederoursaozJohn Locke (1632-1704), hogen diwarDe l'esprit des lois e veizer hiziv c'hoazh disparti ar galloudoù evel-mañ :
ar galloud erounit zo fiziet en ur gouarnamant, ennañ maodierned hag ur pennmaodiern, a zo renet gant penn ar Stad pe penn ar gouarnamant : prezidant arRepublik e Bro-C'hall,die Kantler "ar c'hanseller" enAlamagn,the Prime Minister "ar pennmaodiern" er Rouantelezh-Unanet ;
ar galloud barn zo fiziet e barnadurezhioù ar Stad, da lavaret eo hollad he lezioù-barn, a zo rannet hervez o c'hembeli : barnerezh amaezhel, keodedel, kenwerzhel, kastizel, politikel.
Setu amañ ur skouer eus ar c'hempouez a c'hall bout etre an tri galloud en ur gouarnamant a-vremañ, diskouezet dre gefridioù pep skourr.
Galloud lezenniñ (parlamant)
Galloud erounit (penn ar Stad)
Galloud barn (barnadurezhioù)
Lezenniñ – Krouiñ, kemmañ, terriñ lezennoù.
Kellidoù foran – Merañ kellidsteuñv ar Stad : enkefioù (telloù) hag ezkefeioù ; amprestiñ arc'hant en anv ar Stad.
Meslestradur – Reoliañ, goursellout hag ensellout ar gouarnamant, an vaodierned hag ar velestradurezh.
Darempredoù etrebroadel – Kadarnaat ar feurioù-emglev bet sinet gant ar prezidant en anv ar Stad ; disklêriañbrezel.
Eztitlañ ar prezidant, izili ar gaouarnamant, dalc'herion ar galloudoù erounit ha barn en abeg da dorfedoù pe felladennoù.
Envel pennoù ar varnadurezh gant asant ar parlamant.
Digastizañ an dorfedourion, gant ma ne vint ket bet eztitlet gant ar parlamant.
Ensellout bonreizhegezh lezennoù ar Stad.
Termeniñ desteriadur al lezennoù evit ma vefent lakaet e pleustr en un doare unvan war tiriad ar riez, en ur lezel un tamm galloud d'ar barnerezhioù lec'hiel e-keñver degouezhioù dibarek.
Embann pe lezenn bet embannet gant ar parlamant a vo lakaet e pleustr e-keñver an degouezh-mañ-degouezh.
Desteriañ al lezennoù a-benn o lakaat da dalvezout e-keñver tabutoù.
██Republik prezidantel1 – Urrepublik ma vez un den e penn ar gouarnamant hag e penn ar Stad ; gantañ emañ ar galloud erounit, a zo deveret eus ha distag diouzh ar galloud lezenniñ koulz ha diouzh ar galloud barn.
██Republik dambrezidantel1 – Gant ar galloud lezenniñ emañ ar galloud erounit evit a sell ouzh an aferioù diabarzh ; gant ur prezidant dilennet en un doare diazalc'h emañ ar galloud erounit evit an aferioù hollek, ar re ziavaez hag ar re arouezel.
██Republik parlamantel1 – Deveret diouzh galloud lezenniñ ar parlamant, hag en e zalc'h bepred, eo galloud erounit ar gouarnamant ; gant penn ar gouarnamant emañ ar galloudoù a vez gant penn ar Stad er republikoù prezidantel pe zambrezidantel.
██Republik parlamantel brezidantel – Dilennet eo ar prezidant gant ar parlamant, hag e dalc'h ar parlamant bepred e chom pa embreg ar galloudoù erounit a vez fiziet ennañ.
██Unpenniezh vonreizhel – Gant unpenn ar Stad emañ an tri galloud, a embreg hervez ur vonreizh ; alies e vez eus ur parlamant koulskoude, a zo gwan avat.
██Unpenniezh parlamantel vonreizhel – Unpenniezh ma n'eus hini ebet eus an tri galloud gant unpenn ar Stad.
██Unpenniezh hollveliek – Gant unpenn ar Stad emañ an tri galloud ; diharz eo e c'halloud politikel ; n'eus bonreizh ebet.
██Stadoù unstrolladek – Hervez ar vonreizh, ur strollad politikel hepken en deus gwir da c'houarn ar Stad.
██Bonreizh astalet – Stadoù gouarnet gant ur galloud milourel : diktatouriezh milourel, juntenn vilourel, stratokratelezh.
██ Doareoù gouarnamantoù arall
1 - Meur a Stad a zo republikoù liesstrolladek hervez o bonreizh a vez lakaet da Stadoù aotrouniek gant an darn vuiañ eus an arsellerion.De jure eo an doareoù gouarnamantoù a zo diskouezet gant ar gartenn-mañ eta, an derez a werinelezhde facto n'eo ket diskouezet.
Talvezout a ra an termenadur-mañ evit forzh pe c'houarnamant, ha pa vefe direizhwir pe zic'houest da embregañ e c'halloudoù. Lod gouarnamantoù n'int ket e penn ur Stad, pa c'hoarvezont eus meur a Stad kenvodet dre genemglev evelUnaniezh Europa ; lod arall a gaver e-maez ar Stadoù, en embregerezhioù pe var armorioù da skouer.
Meur a zoare zo da rummata an doareoù gouarnamantoù, ha hervez dezverk pe zezverk e c'hall gouarnamant ar Stad-mañ-Stad bout kavet e div elfenn da nebeutañ eus an daolenn a gavor amañ a-is, ha muioc'h alies. Lod elfennoù zo aet da get, lod arall zo damkaniel pe c'hoazh faltazius p'en o c'haver ellennegezh hepken.
Meur a elfenn n'o deus anv testeniekaet ebet e brezhoneg ;kinnigoù a gavor amañ eta, da c'hortoz alioùOfis ar Brezhoneg.
Setu amañ an dezverkoù a c'haller kemer da zaveoù.
Allegoria del Buon Governo(1338) Lorenzetti Ambrogio (1290-1348) Palazzio Publicco,Sienna
Niver an dud a zalc'h galloudoù ar gouarnamant.
Ar gouarnamantoù ma vez an tri galloud e dalc'h un den hepken.
Ar re ma vezont e dalc'h ur strolladig tud kenliammet dre berzhioù a zo boutin dezho.
Ar re ma vezont e dalc'h ar bobl.
Aozadur ar renad politikel
Ar gouarnamantoù ma vez ar galloud lezenniñ e dalc'h tud dilennet gant ar bobl.
Ar re unpennel, parlamantel pe get.
Ar re ma vez an tri galloud e dalc'h izili urrelijion.
Ar re ma vezont e dalc'h ur strollad politikel hepken.
Ar re ma vezont e dalc'h al lu.
Ar re ma n'eus den ebet o telc'her an tri galloud evit abeg pe abeg.
Reizhiad kevredadel-armerzhel
Doare da berc'hennañ madoù ar riez.
Derezioù en emrenerezh rannvroadel
Doare da verañ tiriad ar riez.
Darvanel
Damkanel pe faltazius, n'eus ket anezho er bed gwirion.
Beli e dalc'h pennadurezhioù a c'hourc'hemenn ma vefe sentet war o ger ; enep ar frankizoù hiniennel eo ar gouarnamantoù aotrounius ; alies e tro an aotrouniusted daziktatouriezh pe dahollveliouriezh.
Gant ar galloud lezenniñ emañ ar galloud erounit evit a sell ouzh an aferioù diabarzh ; gant ur prezidant dilennet en un doare dizalc'h emañ ar galloud erounit evit an aferioù hollek, ar re ziavaez hag ar re arouezel.
Deveret diouzh galloud lezenniñ ar parlamant, hag en e zalc'h bepred, eo galloud erounit ar gouarnamant ; gant penn ar gouarnamant emañ ar galloudoù a vez gant penn ar Stad er republikoù prezidantel pe zambrezidantel.
Republik ma vez un den e penn ar gouarnamant hag e penn ar Stad ; gantañ emañ ar galloud erounit, a zo deveret eus ha distag diouzh ar galloud lezenniñ koulz ha diouzh ar galloud barn.
↑Eus an henc'hresianeg θάλασσαthalassa "mor" + κρατεῖνkratein "beli" e teu ar gerioù etrebroadel eveltalassocrasja ;*talasokratelezh a c'hallfer lavaret moarvat, hogen gwelloc'h eo*morveliezh hep mar, diwar skouermorlu.
↑cryptocracy,Криптократияkryptokratiya, eus an henc'hresianeg κρυπτός,kruptos "kuzh, (kev)rinel".
↑Eus an henc'hresianeg τιμήtimē "priz, talvoudegezh" ha κρατίαkratia "beli" eo deveret an anv en darn vrasañ eus yezhoù ar bed ; gwelit anhungaregtimokrácia da skouer.
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
