Andinosaored (Dinosauria o anv skiantel) zoloened eusklad arSauropsida, a vod an hollstlejviled a-vremañ (ar gevrennadReptilia), an hollevned a-vremañ (ar gevrennadAves) hag ul lodenn hepken eus an henstlejviled, an holl anezho o tiskenn eus un hendad hepken. Kalz spesadoù dinosaored a oa, liesseurt ha disheñvel-kenañ an eil re diouzh ar re all. Ar re vrudetañ a vevas adalek diwezh anTriaseg (-251 milion a vloavezhioù/Mav) betek fin arC'hretase (-65,5 Mav), e-pad an oadvezhMezozoeg pe Eil hoalad (-251 Mav – -65,5 Mav). Kavadennoù graet nevez zo a laka da soñjal ez eus bet dinosaored abaoe an Triaseg Izel (deroù : -251 Mav) pe an Triaseg Kreiz (diwezh : -228 Mav), pe zoken adalek arPermian (-299 Mav – -248 Mav). Trevadennet eo bet an hollgevandiroù gant an dinosaored abalamour ma ne oa ket dispartiet c'hoazh ar c'hevandir nemetañ,Pangea e anv, da vare an Triaseg, ha ma'z int en em strewet dre-holl d'ar mare-se hep kaout ezhomm da dreuziñmor ebet.
Abred pe abretoc'h eo aet an holl zinosaored da get – war-bouez an evned – e-kerzh ar Mezozoeg ; e-pad enkadenn ar C'hretase hag an Trede hoalad (anvet ivez « enkadenn K-T ») ez eo steuziet an dinosaored a veve da vare ar C'hretase uhel (-99,6 Mav – -65,5 Mav)[1],[2].
E miz Ebrel1842 e voe kinniget an anvdinosaor gant arpaleontologoursaozRichard Owen (1804-1892), diwar anhenc'hresianegsaura "glazard, stlejvil" hadeinos "spontus, braouac'hus" abalamour ma oa bras-kenañ (en tu all da 15m) ar pep brasañ eus an dinosaored a oa bet dizoloet gantañ. Daoust d'an dra-se e c'halle an dinosaored bezañ bihan-kenañ o ment, betek un nebeud kantimetroù. Kerkent ha kreiz anXIXvet kantved ha betek arbloavezhioù 1970, an dinosaored a veze gwelet gant ar skiantourien evel loened yen o gwad, dizampart ha goustad, aet da get abalamour d'o sotoni. E1969, ar paleontologourstadunanatJohn Ostrom (1928-2005) a roas lañs da « azginivelezh an dinosaored », a sachas evezh ur bern tud war studi an dinosaored, a voe gwelet adalek neuze evel loened oberiant,emwrezek gant emzalc'hioù kevredigezhel kemplezh.
Abaoe ma voe anavezet ar c'hentañ dinosaor, enXIXvet kantved, al loened-se o deus desachet ur bern tud er mirdioù e pep lec'h war an Douar, da welet ar relegoù adsavet eno. Plijout a reont kenañ d'ar vugale koulz ha d'an oadourien. Deuet int da vezañ ul lodenn eus sevenadur pobl anXXvet hag anXXIvet kantved, hag o c'havout a reer taolennet e levrioù hag e filmoù stank-kenañ. Danvez pennañ levrioù ha filmoù brudet ez int, evelJurassic Park peIce Age 3, ha kaoz a vez ingal eus ar c'havadennoù nevez diwar o fenn ermedia.
RelegennTriceratops American Museum of Natural History,New York•Fazius eo an adstrolladur-se, hervez lod skiantourien, en abeg d'an divrec'h troet war an tu-skarzh ha da aozadur ar bizied.
Hervez arrenkadur filogenetek e vez termenet an dinosaored evel strollad diskennidi an hendad nevesañ boutin daDriceratops ha d'an evned a-vremañ[3]. Lavaret eo bet ivez e c'hallfe strollad an dinosaored bezañ termenet evel diskennidi hendad nevesañMegalosaurus hagIguanodon, abalamour ma'z int daou eus an trispesad a zo bet meneget gant Richard Owen p'en doa goveliet ar gerdinosaurus[4]. Gant an daou dermenadur avat en em gaver gant ar memes strollad loened anvet "dinosaored". Savet eo bet an termenadurioù-se a-benn klotañ gant meizadoù ar skiantourien kent implij ar filogenetik a-vremañ, kuit da zroukveskañ talvoudegezh ar ger "dinosaor".
Rummatadur an dinosaored a laka kemm etre daou glad bras hervezneuziadurezhlestr o c'horf :Ornithischia ("listri evned") haSaurischia ("listri stlejviled") eo ar c'hladoù-se.
Ornithischia a reer eus an holl c'heotdebrerien rannet e triisurzhad gant ar baleontologourien :
Thyreophora, a oa dinosaored pevarzroadek gant « harnezioù », pikoù ha plakennoù eskern war o c'hein hag o lost (Ankylosauria haStegosauria).
Saurischia zo rannet e daou c'hlad disheñvel-mat :
Theropoda, dinosaored daoudroadek a vez kigdebrerien peurliesañ hag an dinosaored pluñvek (an evned),
Sauropodomorpha, dinosaored pevarzroadek peurliesañ ha bras-kenañ o ment, dezho gouzougoù hir, ur penn bihan hag ul lost hir.
Emglev zo etre hogos an holl baleontologourien da lâret e tiskenn an evned diouzh an dinosaoredTheropoda. Hervez termenadur rik ar c'hladoù e ranker lakaat holl ziskennidi ur memes hendad boutin er memes strollad evit ma vefe savet ar strollad e-giz ma tere : dinosaored eo an evned ha n'eo ket aet an dinosaored da get eta. Renket e vez an evned gant ar pep brasañ eus ar baleontologourien er c'hladManiraptora, anezhoCoelurosauria, da lâret eoTheropoda, a zo ivezSaurischia, dinosaored anezho[5].
Dinosaored eo al laboused eta, hervez termenadur ar c'hladoù ; er yezh pemdez avat ne vez ket anv eus al laboused pa gomzer eus "dinosaored". A-benn bezañ sklaeroc'h e vo implijet ar ger « dinosaor » er pennad-mañ evel heñvelster « dinosaor n'eo ket un evn ». Implijet e vo « dinosaor n'eo ket un evn » pa vo ezhomm pouezañ war ar fed-mañ. Reizh eo en un doare teknikel evel-just lakaat an dinosaored da strollad disheñvel pa implijer renkadurCarl von Linné, ar reizhiad koshañ evit renkadur skiantel ar spesadoù, a zegemertaksonoùparafiletek na endalc'hont ket holl ziskennidi ur memes hendad.
Gaou eo lavaret ez eo an dinosaored loened ragistorel. Ar ger "ragistor" a dalvez da envel ar prantad a ya eus anadurMab-Den d'ar c'hentañ skridoù. Hervez an termenadurioù resis a vez implijet e krog ar ragistor 5 milion a vloavezhioù zo. An dinosaored ha n'int ket laboused avat zo aet da get 65 milion a vloavezhioù zo. N'o deus ket bevet eta e-pad ar ragistor haHominideg ebet ne'n em gavas gant unan anezhe. Loened eus er Mezozoeg int, ha loened ragistorel n'int ket.
Diouzh arc'harrekaennoù a zo bet kavet e c'haller lavaret e oa ur strollad loened bras eus an dinosaored daoust ma kemmas o ment keitat e-pad an Triaseg, ar Juraseg hag ar C'hretase[6]. Hervez ar paleontologour Bill Erickson (1928-1987) emañ keidenn o fouez etre 9kg ha 5 tonenn. Ur studiadenn nevez diwar-benn 63 genad dinosaored he deus roet ur geidenn a 850 kg (ur pouez a c'haller keñveriañ ouzh hini unarzh louet) hag ur pouez etre eus tost div donenn, da lâret eo kement hag urjirafenn. Da 863 g e sav pouez keitat arbronneged, da lâret eo hini urc'hrigner bras. Brasoc'h evit an div drederenn eus ar bronneged a-vremañ e oa an dinosaored bihanañ. Brasoc'h e oa ivez ar pep muiañ eus an dinosaored evit 98% eus ar bronneged a-vremañ[7].
Pav un dinosaor Royal Tyrrell Museum, Drummheller,Alberta,Kanada
N'eus nemet ul lodenn vihan eus al loened marv a ya dagarrekaennoù, hag ul lodenn vihan hepken eus ar re a vez dizoloet zo klok. Eskern hepken a gaver peurliesañ. Ral-kenañ eo roudoù ar c'hroc'henoù pe ar gwiadennoù. Un arz diresis eo adsevel relegenn ur spesad dre geñveriañ ment ha morfologiezh an eskern gant re ur spesad all, ha gwall ziaes eo klask adsevel organoù ha kigennoù. Biken eta ne ouiimp en un doare asur petra e oa ment an dinosaored brasañ ha bihanañ.
E-touez an dinosaored, arSauropoda a oa loened bras-meurbet, ar re vrasañ a oa brasoc'h evit an holl loened o deus bevet war an Douar abaoe. Korred en o c'hichen e oa bronneged ragistorel evelIndricotherium pe armammoutkolombian. N'eus ken un dornadig loened-mor hiziv zo dezhe tost ar memes ment pe unan vrasoc'h, evel arbalum glas a zo 180 tonenn a bouez ennañ hag a dizh 31 metr hirder d'ar muiañ.
Ar brasañ hag ar pounnerañ dinosaor anavet diwar relegoù klok pe dost eoBrachiosaurus brancai (anvet ivezGiraffatitan)[8]. Daouzek metr e oa e uhelder, 22,5 metr e hirder, ha pouezet en dije etre 30 ha 60 tonenn – unolifantafrikan, al loen brasañ a vev war an Douar hiziv, a bouez 7,7 tonenn well-wazh. An dinosaor hirañ en deus lezet ur garrekaenn glok eoDiplodocus a oa 27 metr e hirder ; emañ eCarnegie Museum of Natural History,Pittsburgh,Pennsylvania abaoe1907.
Dinosaored brasoc'h a oa, met ne chom anezhe ken un nebeud karrekaennoù diglok peurliesañ. An darn vrasañ anezhe a oa geotdebrerien a zo bet kavet er bloavezhioù 1970 pe diwezhatoc'h,Argentinosaurus en o zouez, en dije tizhet etre 80 ha 100 tonenn. An hini uhelañ,Sauroposeidon, a oa 18 metr, en dije gallet tizhout ur prenestr er 6vet solier.
Ment arSauropoda hirañ anavet (ment un den war an tu kleiz)
Un dinosaor brasoc'h c'hoazh,Amphicoelias fragillimus, anavet hepken dre un nebeud karrekaennoù melloù-kein dizoloet e1878, a c'hallje bezañ tizhet 58 metr hirder ha 120 tonenn a bouez[9]. An hini pounnerañ a c'hallje bezañ betBruhathkayosaurus, anavezet fall ha danvez breutadennoù etre an arbennigourien anezhañ c'hoazh, a vije bet dezhañ etre 175 ha 220 tonenn. Peurliesañ e lavarer hiziv ne oa ket en tu all da 139 zonenn, evit 34 metr hirder daVruhathkayosaurus matleyi.
Pa ne gemerer ket e kont an evned a-vremañ evel anevned-kelien, an dinosaored bihanañ e oa dezhe ment urvran pe urpenn-yar. An TheropodaMicroraptor haParvicursor a oa nebeutoc'h evit 60 cm hirder dezhe.
Diazezet e vez ar preder war emzalc'h an dinosaored war ar c'harrekaennoù kavet,metoù al loened, adsavadennoù dreurzhiataer eus obevmekanikerezh, ha keñveriadennoù gant al loened a-vremañ a vev er memeslog ekologel. Diwar kalz martezeadennoù ez eo diazezet ar pezh a soñjomp diwar-benn emzalc'h an dinosaored eta, ha breud a vo diwar-benn lod anezhe e-pad pell c'hoazh moarvat. Emglev zo etre ar skiantourien avat da soñjal e kaver emzalc'hioù boas e-touez arc'hrokodiled hag al laboused a c'haller adkavout ivez e-touesk an dinosaored.
E 1878 e voe kavet eBernissart,Belgia, ar c'hentañ prouenn eus bagadoù dinosaored. Eno e voe kavet 31Iguanodon a oa ar stumm warne da vezañ marvet goude bezañ kouezhet en un toull don hag int beuzet en dour[11]. Petra bennak ma voe dizoloet da c'houde e teue an dilerc'hioù-se diwar tri darvoud disheñvel[12], e voe kavet lec'hioù all ma oa marvet dinosaored a-vagadoù.
Ar roudoù karrekaet niverus a laka da soñjal e oa paot-kenañ ar bagadoù hag ar strolladoù e kalz spesadoù. Roudoù kantadoù pe miliadoù a c'heotdebrerien a ziskouez e c'halle anHadrosauridae bale a-vagadoù bras, evel arbizoned pe arspringboked hiziv. RoudoùSauropoda o deus diskouezet e veaje al loened a-vagadoù a vode meur a spesad a-wezhioù[13], ha re all a zalc'he o re vihan e kreiz ar bagad d'o gwareziñ, diouzh ar roudoù dizoloet e Davenport Ranch,Texas.
Pa voe dizolet e 1978 un neizhMaiasaura ("dinosaor mamm vat") gant ar paleontologourJack Horner (*1946) eMontana e voe diskouezet e talc'he loened an isurzhiadOrnithopoda d'ober war-dro o re vihan goude ma oa digloret ar vioù[14]. Prouennoù zo ivez en em zalc'he heñvel dinosaored all eus ar C'hretase, evelSaltasaurus, bet dizoloet e1997 ePatagonia, hag en em vode al loened-se a-viliadoù er memes lec'h da neizhañ, evel arManked impalaerel. OviraptorMongolia a voe dizoloet e1993 gant ur relegenn o tozviñ evel ur yar, ar pezh a dalvez e oa warnañ ur gwiskad pluñv a domme ar vioù[15]. Roudoù karrekaet o deus kadarnaet an emzalc'h a vamm e-touez arSauropoda hag anOrnithopoda eusEnez Sgitheanach[16]. Kavet ez eus bet vioù ha neizhioù eus ar pep brasañ eus ar strolladoù dinaosored, gwirheñvel eo e kehente an dinosaored gant o re vihan en un doare heñvel ouzh hini an evned hag ar c'hrokodiled a-vremañ.
Re vresk evit an emgannoù e oa krib lod eus an dinosaored, evel re ar c'hladMarginocephalia, re isurzhiadTheropoda ar c'hladEusaurischia, ha re ar genadHadrosaurus ; moarvat e talveze o c'hrib da sachañ ar parezed pe da spontañ an enebourien, daoust m'hon eus nebeut a elfennoù diwar-benn emzalc'h tachennoù ha paradur an dinosaored. N'ouzer ket kennebeut penaos e kehente an dinosaored etrezo, met kavadennoù nevez a laka da soñjal e laboure marteze krib kleuz ar spesadoùLambeosaurinae evel urc'hef-dasson implijet evit leuskel kriadennoù a bep seurt.
Unan eus ar c'harrekaennoù pouezusañ a voe kavet e gouelec'hGobi e1971. Bez' e oa urVelociraptor hag a dage urProtoceratops. Dizoloadenn an daou loen krog-ha-krog a brou kalz martezeadennoù[18] Diskouez a ra e tage hag e tebre an dinosaored an eil re ar re all, petra bennak ma ne oa ket ur souezhadenn evit ar pezh a sell ouzh anTheropoda[19]. Kadarnaet eo bet gant roudoù dent war ur garrekaennMajungatholus e Madagaskar e2003[20].
Hervez an dizoladennoù graet hiziv an deiz ne vije bet spesad dinosaor turier ebet, ha nebeut a zinosaored kraper. Evel ma'z eus bet kavet ur bern roudoù spesadoù bronneged a durie hag a grape erC'henozoeg, an diouer a brouennoù diwar-benn spesadoù dinosaored heñvel zo un tamm souezhus.
Un doare mat da gompren emzalc'h ar spesadoù dinosaored eo deskiñ penaos e tilec'hient. Ar bevmekanikerezh peurgetket en deus pourchaset kalz elfennoù evel, da skouer, gouzout pegen buan e rede an dinosaored diwar studi labour ar c'higennoù ha levezon arc'herc'hellder war framm o relegoù[21],[22], gouzout hag eñ e ranke an Theropoda ramz mont goustatoc'h pa vezent o redek war-lerc'h o freizh kuit da vezañ gloazet[23], ha gouzout hag-eñ e oa gouest arsauropoda da chom war-neuñv[24].
Betek-henn e lavare ar skiantourien e oa an dinosaored loened a veve diouzh an deiz, e-skoaz ar bronneged kentañ a oa loened bihan a rene o buhez er beuznoz pe diouzh an noz kuit da vezañ taget[25].
E2011 e voe renet ur studiadenn baleontologek diwar-benn framm lagad an dinosaored : muzuliet e voe hirder poulloù-lagad ha treuzkiz lagadennsklera 33 spesadArchosauria, keñveriet gant re 164 spesad a hiziv, en o zouez stlejviled, evned ha bronneged. Diskouezet e voe e veve an dinosaored kigdebrer hanter diouzh an noz, an dinosaored a nije haPterosauria diouzh an deiz dreist-holl, hag e veve an dinosaored geotdebrer koulz an noz hag an deiz.<0ref>(en) Lars Schmitz & Ryosuke Motani,Nocturnality in Dinosaurs Inferred from Scleral Ring and Orbit Morphology,Science, 14 EBR 2011</ref>
A-zivoutkennevid an dinosaored, ur studiadenn c'hall diwar-benn aozadurizotopek anoksigen e dent hag eskern 80 dinosaor eus ar C'hretase (Theropoda,Sauropoda,Ornithopoda haCeratopsia[26]) hag a zeue eus Norzhamerika, Afrika,Europa hag Azia he deus diskouezet e rankent kaout korfoùemwrezat. Feur an18O e-keñver hini an16O — a zo diouzhgwrezverk diabarzh al loened bev — a oa heñvel ouzh hini ar bronneged hag an evned, a zo emwrezat, ha disheñvel a-grenn diouzh hini ar stlejviled a-vremañ, loenedgwreztaolus anezhe, diouzh hiniChelonii ha hiniCrocodilia karrekaet eus ar C'hretase.
Bezañsframmoù Havers, anezho mikrokanolioù gronnet gant ur gwiskad eskern kengreiz e-barzh ar relegoù, en eskern karrekaet a vefe un elfenn ouzhpenn a lakafe da soñjal o doa korfoù emwrezat[27].
Ur skipailh eusFlorida en deus jedet e oa kenfeur ar gwrezverk ouzh an tolzennad hag ouzh ar feur kreskiñ, eus 25 °C evit an dinosaored bihan betek 41 °C evit ar re vrasañ[28]. Implijet o deus ur patromniverel da jediñ gwrezverk ar c'horf diouzh ar ment hag ar feur kreskiñ, evit 8 spesad, eusPsittacosaurus mongoliensis, 12 kg ennañ, betekApatosaurus excelsus, 2 6000 kg ennañ. Hervez ar skipailh e tizhe gwrezverk diabarzhSauroposeidon proteles, ar pounnerañ eus an dinosaored anavet (60 tonenn), betek 48 °C moarvat. Prouiñ a rafe ar patrom-se e vefe tommaet an dinosaored bras dre « emwrezadezhanniñvel ».
N'eus ket keit-se e renkedIchthyosauria,Pliosaurus,Plesiosauria (3 strollad stlejviled dour) haPterosauraia (stleviled-nij) e strollad an dinosaored ; hiziv e vez sellet oute evel lignezioù disheñvel diouzh an dinosaored. Ur strollad loened liesseurt e oa an dinosaored. Hervez ur studiadenn eus2006 e oa bet deskrivet 527 genad asur disheñvel, hag ouzhpenn 1 844 genad a chom c'hoazh da renkañ[29],[30].
Hervez arKod Etrebroadel Rummatadur al Loened[31]Patrom:'[32] e c'haller anavout etre 630 ha 650 genad dinosaored, gant meur a viliadoù spesadoù ; deskrivet e vez war-dro tregont spesad nevez bep bloaz. Un tamm muioc'h evit an hanter eus ar spesadoù n'int anavezet ken gant ur standilhon, diglok peurliesañ, ha nebeutoc'h evit 20% eus ar spesadoù zo anavezet gant muioc'h evit 5 standilhon. An daolenn hollek da-heul a ro liammoù etre ar strolladoù dinosaored pennañ. Kavout a reor un nebeud genadoù da reiñ un alberz eus an urzhiadoù hag eus ar c'herentiadoù meneget.
Diwanet eo an dinosaored e-barzh usurzhad ar stlejviledArchosauria, ur strollad stlejviled bihandiapsidek a veve e diwezh ar Permian ha dreist-holl e deroù an Triaseg.
E diwezh ar Permian, war-dro -250 milion a vloavezhioù zo, e voe un enkadenn drumm hag a gasas war-dro 90% eus spesadoù ar mare da get, ar pezh a roas o zu d'ar spesadoù loened ha plant a chome da vleuniañ ha da emdreiñ da c'hounit tachennoù nevez, anamnioted peurgetket. E-touez ar re-se edo hendadoù an dinosaored, ar stlejviled hag ar bronneged a wezhall hag a vremañ.
Ar stlejviled bihan diapsidek, da lâret eo dezho daou goublad prenestradenn en o c'hlopenn, a-drek poulloù o daoulagad, o deus eskern rakdentel e lodenn a-raok o c'harvanoù hag, evel holl stlejviled ar mare-se, izili a-dreuzkiz pe hanter-savet. Anvet intThecodontia abalamour d'ar c'hentañ perzh-se. Aloubiñ a rejont an holl veteier, ha rannet e vezont e tri c'herentiad bras :
Pterosauria, pe stlejviled-nij ;
Crocodila, a zo chomet bev betek bremañ ;
Dinosauria, an dinosaored eta, a oa gouest da vale war an douar, o devoa pavioù savet war ur blaenenn kenstur gant plaenenn a-saezh o c'horf. Diwezh un emdroadur prim par da hini an evned hag ar bronneged eo o emstummoù. Gallout a reer gwelet an diforc'hioù etre ar strolladoù-se pa zielfenner framm olestr, ennañ tri askorn par :askorn ar glun, an askorn kaezour hag an askorn koazez. Ar paleontologourHarry Govier Seeley en deus merzet kerkent ha1887[33],[34] ar c'hemm bras a c'haller lakaat etre :
Saurischia, ger-ha-ger "eskern koazez stlejviled dezho", rak triskinek eo o eskern koazez ;
Ornithischia, "eskern koazez evned dezho", rak bez'z ez eus korfadurioù m'emañ an askorn kaezour kenstur gant an askorn koazez war-du an traoñ ha war-du an adreñv ; skañvik e chom ar geñveriadenn-se evelato.
Kigdebrerien eo an dinosaored koshañ a anavezer, etre 225 ha 230 milion a vloavezhioù dezho :Eoraptor haHerrerasaurus. Arbennikaet eo an daou dija, rakSaurischia int, ur strollad a zo diwanet goude ma savas kemm etre an dinosaoredOrnithischia haSaurischia. Homodontek evel ar stlejviled all eo an holl zinosaored. Herrerasaurus zo ezel eus an urzhiadSaurischiea, met ivez eus an isurzhiadTheropoda[35].
Anavout a reer roudoù pavioù karrekaet koshoc'h, ha lezet gant dinosaored moarvat. Lezet e oa bet ar re goshañ war-dro 248 milion a vloazioù zo gant « stlejviled bihan pevarzroadek, a vent gant ur c'hazh, a lezas o louc'hoù er pri e-tro 250 milion vloaz zo [...]. Dizoloet e oa ar pazioù-se emerventPolonia, er menezioù Kroaz-santel. [...] Lezet e oa bet al louc'hoù [...] gant stlejviled eus ar genadProrotodactylus, loened pevarzroadek dezho pemp biz, ha sanket donoc'h eo louc'h an tri biz kreiz el leur. Tost an eil re diouzh ar re all, ar roudoù-se zo disheñvel diouzh re stlejviled all eus strollad ar c'hrokodiled hag ar stlejviled ».[36]Patrom:'[37]
« 246 milion a vloavezhioù eo oad roudoù all bet kavet gant [...] skipailh Grzegorz Niedzwiedzki eus Skol-VeurWarszawa. Brasoc'h int, war-dro 15 kantimetr, ha lezet e vijent bet gant dinosaored eus ar genadSphingopus daoudroadek[36] ». Ar roudoù-se a laka moarvat ar c'hentañ spesad dinosaored hep kemm etreOrnithischia haSaurischiea da vevañ un nebeud milionoù a vloavezhioù abretoc'h, da lâret eo adalek diwezh ar Permian.
Steuzidigezh an dinosaored, war-dro 65 milion a vloavezhioù zo, he deus lakaet an dud da sevel meur a vartezeadenn d'he displegañ abaoe ar bloavezhioù 1970, lod anezhe droch-pitilh evel distruj an dinosaored gantarallvediz, lod gwirheñveloc'h hag a c'haller gwiriañ en un doare skiantel. Ret eo derc'hel soñj avat ez eo « steuzidigezh an dinosaored » un doare da gaozeal ha netra ken : n'eo ket aet an dinosaored da get penn-da-benn peogwir e chom evned c'hoazh hiziv an deiz. Daoust da se ez eus bet un enkadenn veur e diwezh ar C'hretase, 65 milion a vloavezhioù zo. Honnezh avat he deus bet un efed bihanoc'h war arvevliesseurted dre vras evit enkadenn veur ar Permian-ha-Triaseg pe zoken hini anOrdovisian) ; diouennet he deus loened ha plant mor dreist-holl, evel arskourradForaminifera, pe an isurzhiadAmmonoidea, ha pas kement a organegoù hag a veve war an douar. Kalz izeloc'h eo feur ar spesadoù douar-se a ya da get evit hini ar spesadoù-mor. Abalamour da donkad an dinosaored avat ez eo deuet an enkadenn-se da vezañ brudet.
Setu amañ abegoù gwirheñvelañ an enkadenn K-T.
Krater Chicxulub, e penn ledenezYucatan Ar stokadenn a grouas ar c'hrater-se a c'hallfe bezañ kaset an dinosaored da get.
Unasteroidenn pe ursteredenn-lostek dezhi un dek kilometr bennak treuzkiz a vije kouezhet war an Douar, ar pezh a vije bet heuliet gant ur gwallreuz bras. Gant andouarour stadunanatWalter Alvarez hag e dad, arfizikour Luis Alvarez, e voe embannet an damkaniezh-se e1980. Lavaret a rejont e oa bet ur c'hresk trumm e live aniridiom dre ar bed e gouelezennoù eus mare ar steuzidigezh, hag e oa ur brouenn eus ar stokadenn[38]. Stoket e vije bet an Douar gant ur c'horf dezhañ war-dro 5 pe 15 kilometr led e-kichen ledenezYucatán, hag en dije krouetkrater Chicxulub, dezhañ 180 km treuzkiz. Ouzhpenn an distrujoù graet gant ar stokadenn hag ar pezh a c'hoarvezas (tsunamioù ha kement zo) e vije bet taolet an Douar a-bezh en deñvalijenn hag er yenien e-pad meur a vloaz abalamour d'an drailhoù strinket en aergelc'h gant ar stokadenn, o viret ouzh bannoù anHeol da dremen. An deñvalijenn en dije miret ivez ouzh alluc'hgevaoz. Heuliet e vije bet gant marv ur bern plant, hini arplankton pergen, ha goude-se hini ur bern spesadoù n'o doa ket boued ken.
Ar vartezeadenn-se, harpet gant kalz arguzennoù hiziv, a ro tro da zisplegañ, un tamm, ar c'hemmoù er feurioù steuzidigezh disheñvel hervez an taksonoù. Ouzhpenn, a-drugarez da gavadenn "kenosferennoù" – a zo pellennoù mikroskopek a sav pa losk ar glaou hag an eoul-maen krai - egouelezennoù an enkadenn K-T e miz Ebrel 1980, ar skiantourien e soñj dezhe e c'hallje bezañ kouezhet ar maen-kurun e-kreiz ur gwelead eoul-maen, hag kaset en dije en aergelc'h kementadoù bras a eoul-douar entanet. Un abeg ouzhpenn e vefe evit steuzidigezh trumm ur bern spesadoù[39].
Petra bennak ma n'haller ket divinout tizh steuzidigezh an dinosaored a-drugarez d'arc'harrekaennoù hepken, ar patromoù zo bet savet a laka da soñjal e c'hoarvezas buan-kenañ, en ur prantad amzer kontet en eurvezhioù kentoc'h evit e bloavezhioù[40].
E miz Gwengolo 2007, ur skipailh klaskerien amerikan renet gant William Bottke eus arSouthwest Research Institute eBoulder,Colorado, ha skiantouriendchek a implijas drevezadennoù dre urzhiataer da c'houzout eus pelec'h e teue an asteroidenn he doa krouet krater Chicxulub. Jedet o deus gant 90% gwirheñvelder e oa bet darc'haouet war-dro 160 milion a vloavezhioù zo un asteroidenn ramzel anvet(298) Baptistina, dezhi tro 170 km treuzkiz, e kelc'htro e gourizad asteroidennoù a zo etreMeurzh haYaou, gant un asteroidenn vihanoc'h ha dizanv dezhi 55 km treuzkiz. Drailhet e voe (298) Baptistina gant ar stokadenn, ha krouet e voe ur strollad asteroidennoù anvet « tiegezh Baptistina ». Hervez ar jedadennoù, lod eus an drailhennoù a oa kaset e kelc'htroioù a dreuze hent an Douar. Unan anezhe e oa ar maen-kurun 10 km led a skoas ledenez Yucatán 66 milion a vloavezhioù zo[41]
Un displegadenn damheñvel met a sav dael diwarni a lavar e vije kouezhet ur bern stered-lostek abalamour d'ar steredennNemesis o treuziñkoumoulennad Oort. Unan pe vuioc'h eus ar stered-lostek-se he dije skoet ouzh an Douar d'ar memes mare tamm-pe-damm. Evel e kalz stokadenn un asteroidenn hepken e vije bet heuliet gant gwrezverkoù o tiskenn trumm hag o tegas ur prantad yen[42].
Koulskoude, ar studiadennoù renet diwar-benn ar c'hrater a ro da soñjal e vefe bet kleuzet 300 000 vloaz a-raok ma c'hoarvezfe an enkadenn veur. Kement-se ne dalvez ket ne c'hoarias ket an asteroidenn ur roll e diwezh an dinosaored, met dont a ra da vezañ ul lodenn eus un damkaniezh, enni meur a elfenn hag a ra ivez al liamm gant ar c'hemmoù enhin. Ar stokadenn-se a chom neoazh an devouder nemetañ a gement a zo gouest da zisplegañ ez eas kement a spesadoù da get ken buan e-pad an enkadenn-se.
Dislonkadennoù urgourtanvenez e diwezh ar C'hretase, abalamour d'unpoent tomm, hiziv dindanEnez ar Reünion. Krouiñ a rejonttrappoù anDekkan enIndia e-pad ur prantad berr a-walc'h diouzh skeuliad an amzerioù douarouriezhel (ur milion a vloavezhioù d'an nebeutañ), ha degas ur gwallreustl er bed a-bezh dre gemmañ an hin ha dre digreskiñ al luc'hgevaoz abalamour d'ar c'houmoul ludu ha d'ar brumennoùsulfurek a oa taolet. Ken solut eo an damkaniezh-se hag an hini a-raok. Harpet eo gant oad trappoù an Dekkan (–65 million a vloavezhioù), o ec'honad a 500 000 km², ha gant disoc'hoù diwar-benn digresk ar gouloù war gorre an Douar e-pad dislonkadenn ar menez-tanPinatubo e miz Ebrel1991 erFilipinez. Darn eus an damkaniezh-se a glot gant an hini a zo diwar-benn efedoù stokadenn ar mein-gurun war an hin.
Digreskoù bras-kenañ eus live ar morioù e fin ar C'hretase a gemmas stumm ha ment an aodoù hag ar morioù en ur lakaat an hin da gemmañ kalz. Gouzout a reer en un doare asur e tigreskas kalz ar morioù da vare arC'hretase uhelañ.
Diazezet eo an teir damkaniezh-se war fedoù solut hag enkadenn veur ar C'hretase a c'hallfe bezañ c'hoarvezet goude degouezh an tri darvoud-se d'ar memes mare.
E1861 e voe kavet eBavaria ar garrekaenn evn gentañ, anarkeopteriks, ur spesad eus arJuraseg uhelañ. Dre ma oa heñvel-kenañ ouzh an dinosaored bihan daoudroadek, evelCompsognathus, ec'h anadas diouzhtu an damkaniezh e tiskenne al laboused eus ur strollad dinosaored e-touez ar c'hladCœlurosauria.
E-pad ur c'hantved e voe ur rendael diwar-benn an damkaniezh-se, a voe distaolet gant lod klaskerien.Ibilioù-skoaz zo d'an evned, emezo, padal n'eus ket da Cœlurosauria. Re a bouez a voe roet da ezvezañs an ibiloù-skoaz, koulskoude, pa n'eus reoù ebet d'ar bronneged kigdebrerien, n'int stlejviled evit kement-se.
Abaoe ar bloavezhioù 1970 ez eus bet kavetCœlurosauria gant ibiloù-skoaz, ha zoken e strolladoù na oant ket emdroet ken : trec'h war ar re all e voe damkaniezh an dinosaored hendadoù d'an evned.
Erbloavezhioù 1990 e voe kavet kalz karrekaennoù dinosaored pluñvek eSina, e bro Liaoning ; kreñvaet o deus an damkaniezh-se. A-wezhioù ez int evned kentidik, hag a-wezhioù dinosaored pluñvek pe kentpluñvek ha na oant ket evned. Abalamour d'an dizoloadennoù-se e soñjer e tiorroas perzh nevez ar pluñv en unan pe e meur a spesad Cœlurosauria, en hendad ar C'hœlurosauria e-unan zoken, hep implijout anezhañ da nijal war a seblant, hag engehentet en deus spesadoù niverus a-walc'h a zinosaored pluñvek. Diwar unan eus ar spesadoù dinosaored pluñvek-se e vije diwanet hendad an holl laboused, meur a vilion a vloavezhioù diwezhatoc'h.
Petra bennak ma'z eo degemeret an damkaniezh-se gant ar pep brasañ eus ar skiantourien ez eus un nebeud klaskerien a sav a-enep c'hoazh.
↑(fr) Guillaume Lecointre & Hervé Le Guyader,Classification phylogénétique du vivant, skeudennaouet gant Dominique Visset, levrenn 1, Belin, Pariz, 2006(ISBN 978-2-7011-4273-9)
↑(en) George Olshevsky (2000),An annotated checklist of dinosaur species by continent, skeudennaouet gant Tracy Lee Ford,Mesozoic Meanderings #3
↑(en) Padian, K. (2004),Basal Avialae, en : David B. Weishampel,The Dinosauria (eil embannadur), University of California Press, 2004(ISBN 978-0-520-24209-8)
↑(en) Edwin H. Colbert,Men and Dinosaurs: The Search in Field and Laboratory, Penguin Books, 1971(ISBN 978-0-14-021288-4)
↑(en) Carpenter, K. (2006).Biggest of the bog: a critical re-evaluation of the mega-sauropodAmphicoelias fragillimus,en : J. R. Foster & S. G. Lucas,Paleontology and Geology of the Upper Jurassic Morrison Formation, New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, 36/131–138.
↑(en) C. dal Sasso & S. Maganuco & E. Buffetaut & M. A. Mendez (2006),New information on the skull of the enigmatic theropodSpinosaurus, with remarks on its sizes and affinities,Journal of Vertebrate Paleontology, 25(4)/888–896.
↑(en) Johan Yans, Jean Dejax, Denise Pons, Christian Dupuis, Philippe Taquet :Palaeontological and geodynamical implications of the palynological dating of the wealden facies sediments of Bernissart (Mons Basin, Belgium).C. R. Palevol 4 (2005) 135–150.
↑(en) J. Hecht (1998) :The deadly dinos that took a dive,New Scientist 2130.BBC Dino-sore
↑D. M. Henderson (2003) :Effects of stomach stones on the buoyancy and equilibrium of a floating crocodilian: A computational analysisThe “Inflatable” Dinosaurs of the Mesozoic,Canadian Journal of Zoology 81:1346–1357
↑(en) H. G. Seeley,On the Classification of the Fossil Animals Commonly Named Dinosauria,Proceedings of the Royal Society of London Vol.43, 1887-1888, pp. 165-171JSTOR
↑(en) P. C. Sereno, F. E. Novas, A. B. Arcucci & C. Yu (1988) :New Evidence on Dinosaur and Mammal Origins from the Ischigualasto Formation (Upper Triassic, Argentina),Journal of Vertebrate Paleontology Levr. 8, niv. 3.
.svg)
