PMEG 2024

Gramatiko /Pronomoj /

11.5. Tria persono

En gramatiko ĉio, kio ne estasmi,ni aŭvi (aŭci), estas nomata “la tria persono”.Li,ŝi,ĝi kajili, kajlia,ŝia,ĝia,ilia, estas uzataj por paroli pri io konata, kio estas nek la parolanto, nek la alparolato.Oni kajonia estas uzataj por paroli pri nedifinita(j) persono(j).Si kajsia anstataŭas la aliajn triapersonajn pronomojn en certaj okazoj. Krome ekzistas ankaŭ la neoficialaj triapersonaj pronomojri kajria.

Li kajŝi«

Li kajŝi estas unu-nombraj.Li kajlia estas uzataj, kiam oni parolas pri unu vira persono.Ŝi kajŝia estas uzataj pri unu ina persono:

Kiam oni parolas pri persono, kies sekso ne estas konata, aŭ kiam oni parolas ĝenerale pri persono de iu ajn sekso, oni tradicie uzasli:

Tia ĉi uzo deli povas esti rigardata kiel seksa diskriminacio. Efektive en tradicia uzoli estas dusignifa: vira kaj sekse neŭtrala, sed multaj opinias, ke tia uzo ignoras virinojn aŭ prezentas virecon kiel normalan kaj virinecon kiel esceptan. Krome tiu dusignifeco ja povas iafoje kaŭzi malklaraĵojn. Tiam oni povas esprimi sin pli klare per ekz.ŝi aŭ li,tiu,tiu persono k.s. Sed tia uzo tamen povas esti maloportuna, kaj tial aperis diversaj proponoj de nova sekse neŭtrala pronomo por homo. La sola tia propono, kiu efektive estas uzata, estasri°. Tiu nova vorto tamen ne estas parto de la oficiala kaj normala Esperanto, kaj ne ĉiuj esperantistoj konas ĝin. Aliaj uzasĝi tiusence, do ankaŭ por homo.

Ĝi«

Ĝi estas unu-nombra.Ĝi kajĝia estas uzataj por paroli pri aĵo (konkreta aŭ abstrakta).Ĝi ne montras sekson:

Oni uzasĝi ankaŭ pri infaneto, kiu estas tiel juna, ke la sekso ne gravas. Sed oni povas ankaŭ uzili, kiel oni faras por persono, kies sekson oni ne scias:

Sed se oni volas aparte montri la sekson de infaneto, aŭ se oni parolas pri pli aĝa infano, oni kompreneble uzuli aŭŝi.

Ĝi estas uzata ankaŭ por paroli pri besto, eĉ kiam ĝia sekso estas konata:

Se temas pri hejmbesto aŭ alia besto, al kiu oni havas personan rilaton, multaj preferas uzili aŭŝi anstataŭĝi. Ankaŭ en aliaj okazoj, kiamĝi povas kaŭzi miskomprenon, oni povas uzili aŭŝi pri besto. En fabeloj, kie bestoj rolas kiel personoj, estas ofte pli nature uzili aŭŝi, sed ankaŭĝi estas ebla:

En fabelo oni povas uzili aŭŝi eĉ pri nevivanta afero, se ĝi rolas kiel persono, kaj oni volas ĝin prezenti kiel viran aŭ virinan:

Ĝi ankaŭ povas reprezenti unu-nombrajn grupvortojn kiel:familio,popolo,armeo k.s., kvankam temas pri personoj. Iafoje oni tamen uzasili:

  • Hodiaŭ la problemo interesas la publikon, morgaŭĝi povas esti indiferenta pri ĝi. La unuaĝi reprezentas la publikon, plurajn personojn. (La duaĝi estas la problemo.)

En iaj specialaj kuntekstoj oni parolas pri io, kio povas egale esti aĵo aŭ vivulo, besto aŭ homo. Tiam oni uzasĝi eĉ se la priparolata afero principe povas esti homo:

  • Mamulo naskas idojn, kiujnĝi nutras per lakto. Ankaŭ homo estas mamulo, sed tamen oni uzasĝi, ĉar en tiu ĉi kunteksto ankaŭ homo estas rigardata kiel besto.

  • Arĥimedo diris, ke korpo estas en sia natura stato kiamĝi estas senmova. Ĉi tiekorpo fakte estas ĉia ajn materia objekto. La ideo de Arĥimedo validas kompreneble ankaŭ por homa korpo, sed en tiu ĉi kunteksto oni rigardas homon kiel aĵon, nuran korpon, ne kiel personon.

Ĝi normale reprezentas aĵon, beston kaj alian klare difinitan aferon, kiun oni povas esprimi per O-vorta frazeto (la aĵo,la granda besto,tiu laŭta sono,lia subita amo...). Sed se oni parolas pri io abstrakta, kio estas redonebla nur per tuta frazo, oni normale uzas anstataŭetio:Li diris al mi sekreton, sed mi forgesisĝin (= la sekreton).Li diris al mi, kie li kaŝis la trezoron, sed mi forgesistion (= kie li kaŝis la trezoron). Sed Zamenhof en tiaj okazoj tamen ofte uzisĝi:

Zamenhof iafoje uzisĝi kiel superfluan duoblaĵon de subjekto aŭ objekto, kiam la vera subjekto aŭ objekto estis I-verbo. Li ankaŭ uzis iafojeĝi kiel superfluan duoblaĵon de subjekto deesti, kiam la vera subjekto staris postesti. Tiu uzo komplete malaperis, kaj estas nuntempe rigardata kiel eraro:

En kelkaj lingvoj oni iafoje uzas pronomon similan alĝi kiel malplenan subjekton, kiu reprezentas nenion ajn. La koncernaj verboj vere estas sensubjektaj. En Esperanto oni ne uzuĝi ĉe tiajsensubjektaj verboj:Hodiaŭ pluvas.Estos varme tie.

Ekde la 2010-aj jaroj iuj provas sisteme uziĝi kajĝia kiel sekse neŭtralajn pronomojn por homo, do ne nurpor infaneto. Tion oni povas nomi “ĝiismo”. Kelkaj tiel uzasĝi nur por paroli ĝenerale pri persono, do anstataŭ la tradicia uzo deli:Se iu alvenos frue, diru alĝi, keĝi atendu, ĝis mi alvenos. Iafoje oni proponas uziĝi aparte por paroli pri neduumaj personoj (nek viraj nek inaj, aŭ sekse ambiguaj). Krome kelkaj tute radikale uzas ĉiam nurĝi pri ĉiu ajn persono, tute forlasante la pronomojnli kajŝi. Ĝiismo forigas la tradician distingon inter ne-infanetaj homoj kaj aĵoj, kaj estas tial sufiĉe drasta ŝanĝo de la ĝisnunaj lingvaj kutimoj en Esperanto. Ĝiismo povas impresi kiel objektiga kaj ofenda. Aparte ofenda tia uzo povas esti, se oni uzasĝi pri neduuma homo tamen plu uzanteli kajŝi por viraj kaj inaj personoj. Vidu ankaŭri kajria.

Noto: Ĝiismo havas subtenon en du Lingvaj Respondoj de Zamenhof (Lingvaj Respondoj p. 78,n-ro 90 kajn-ro 91). La praktika uzo tamen tute ne sekvis tiujn respondojn, sed rezervis la uzon deĝi al bestoj kaj aĵoj laŭ laFundamenta Gramatiko, kaj al (malgrandaj) infanoj laŭ ekzemploj en laFundamenta Ekzercaro.

Ili«

Ili estas multe-nombra.Ili kajilia estas uzataj por paroli pri pluraj konataj aferoj aŭ personoj (kiuj inkluzivas nek la parolanton, nek la alparolaton).Ili ne montras sekson:

En kelkaj lingvoj oni iafoje uzasili-pronomon pri nedifinitaj personoj. En Esperanto oni devas tiam uzioni.

Oni«

Oni kajonia estas nedifinitaj pronomoj, kiuj estas uzataj, kiam oni parolas pri ĉia ajn persono, multaj aŭ kelkaj nedifinitaj personoj, k.s.Oni estas normale unu-nombra, sed povas ankaŭ esti multe-nombra.Oni tute ne montras sekson:

Normaleoni montras ĉiun ajn personon, sed iafoje ĝi montras certajn personojn, kiujn oni ne povas aŭ volas precizigi:

La formojonin kajonia estas tre malofte uzeblaj en la praktiko. Pro ilia maloftegeco, kelkaj sentas ilin kiel strangajn, kaj evitas ilin. Zamenhof mem ne uzis ilin, sed skribis, ke ili estas tute regulaj (Lingvaj Respondoj p. 88,n-ro 106). Je bezono oni ne hezitu uzi ilin:

  • La malpura aero malsanigasonin.

  • Kiam oni venas al tiu urbo, oni devas atenti pri la krimuloj. Ili kapablas ŝteli eĉoniajn vestaĵojn.

  • Ne kritikuonin, ĉar oni povas ankaŭ vin kritiki.

En iuj lingvoj, ekz. la angla, pronomo, kiu ordinare signifasvi, estas iafoje uzata ankaŭ por esprimi sencon similan al tiu deoni. En Esperanto oni povas uzivi en tia maniero, nur se la celita ideo vere inkluzivas la alparolatan personon, t.e. se la senco estas “vi kaj aliaj personoj en simila situacio”:En ĉiu lingvovi trovos multe da substantivoj, kiuj ne havas tiun aŭ alian sekson, tiun aŭ alian kazon.FK.277 ≈ En ĉiu lingvooni trovos ... Sed se la alparolato mem certe ne estas inkluzivita, oni kompreneble ne uzuvi:Kiamoni stiras aŭton,oni devas esti atenta. Se oni diras tion al blindulo, kiu ne rajtas stiri aŭton, estus absurde uzivi anstataŭoni.

En iuj lingvoj, ekz. la franca,oni-pronomo povas esti uzata kun la signifo “ni”. Tio ne estas ebla en Esperanto:– Kiel vi fartas, amikoj? – Nu, *oni* sufiĉe bone vivas! Diru:... ni sufiĉe bone vivas.

Ri°«

Ri kajria estas neoficialaj (proponitaj) pronomoj, kiujn iuj uzas (anstataŭli,lia,ŝi kajŝia) por paroli pri unu persono sendepende de ties sekso:

  • Se iu alvenos frue, diru alri, keri atendu, ĝis mi alvenos.

  • Ĉiu amas ordinare personon, kiu estas simila alri.

  • Iu postlasis valizon, en kiu estasriaj ŝlosiloj.

  • Alekso kajria amiko estas ambaŭ neduumaj. (Neduuma = nek viro, nek virino, aŭ sekse ambigua.)

Kelkaj uzasri nur por paroli pri persono de nekonata sekso, aŭ por paroli ĝenerale pri persono de iu ajn sekso, do ĝuste en tiuj situacioj, en kiujoni tradicie uzasli kun sekse neŭtrala senco. Aliaj uzasri nur kiam ili parolas pri neduuma persono. Ankoraŭ aliaj tute radikale uzas ĉiam nurri, kiam ili parolas pri persono, tute forlasante la pronomojnli kajŝi.

Ri kajria estas neoficialaj vortoj, kaj ne ĉiuj esperantistoj konas ilin. “Riismo” estas tamen jam sufiĉe disvastiĝinta, precipe inter junuloj, kaj multaj, kiuj mem neniam uzasri aŭria, tamen komprenas la novajn vortojn. Aliflanke iuj forte kontraŭas la novajn pronomojn, opiniante, ke tia uzo estas neakceptebla reformo de la lingvo. La pronomonri proponis plurfoje diversaj homoj sendepende. La unua propono kredeble okazis jam en 1976, sed notinda praktika uzo estas konstatebla nur post la jaro 2000.